Հայկական ուսումնասիրությունների ԱՆԻ կենտրոնը վերահրատարակել է Հայաստանի Հանրապետության երկրորդ վարչապետ և առաջին արտգործնախարար Ալեքսանդր Խատիսյանի “Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը” կոթողային աշխատությունը: Հայաստանի Հանրապետության շրջանում դժվար է նշել մեկ այլ հայ պաշտոնյայի, պետական գործչի, ով այնքան շատ ներկա եղած լինի հայ ժողովրդի համար ճակատագրական քննարկումների, բանակցած ու ստորագրած լինի այնքան կարևոր փաստաթղթեր:
ԱՆԻ կենտրոնը այս արժեքավոր հատորը վերածելով արևելահայերնի և աբեղյանական ուղղագրության՝ առաջին անգամ այն վերջերս հրատարակել է Հայաստանում: Այս հրապարակումներում վերնագրերը դնում է ԱՆԻ կենտրոնը։
_______________________________
Տասներորդ գլուխ
«Դաշնակիցները» Կովկասում և Հայաստանում
Փոքր պետություններից Հայաստանի հետ հարաբերություններ ունեին Հունաստանը՝ Պոնտոսի խնդրի, գաղթականների և Կարսի շրջանի հույն գյուղացիների մասին: Այդ հարցերի համար Երևան էր եկել մետրոօոլիտ Խրիսանֆը, ով բանակցություններ վարեց Հայաստանի կառավարության հետ՝ Հայաստանի և Պոնտոսի միջև համաձայնություն կայացնելու շուրջ: Բանակցությունները տեղի ունեցան Երևանում և ավարտվեցին համաձայնությամբ, որի մեջ հետո մենք մտցրեցինք լրացումներ, ու վերջնական ձևով համաձայնությունը խմբագրվեց մետրոպոլիտ Խրիսանֆին ուղղված իմ հետևյալ նամակի մեջ:
«Հայաստանի Հանրապետություն
Մինիստր-նախագահ
17 հունվար, 1920թ., Թիֆլիս
Գերապատիվ տեր,
Ի լրացումն իմ հունվարի 10-ի թիվ 173 գրության, պատիվ ունեմ հայտնելու Ձեզ, որ աչքի առաջ ունենալով, որ Ձերդ գերապատվությանը ներկայացրած գրությունը քննվել և ընդունվել է կառավարության և պարլամենտական շրջանակների կողմից, ես իրավունք չունեմ նրա մեջ մտցնել նոր փոփոխություններ և որևէ լրացումներ առանց նույն մարմինների լիազորության՝ աչքի առաջ ունենալով նույնպես, որ ներկայումս այդ գրության նյութ կազմող հարցերը Հայաստանի և Պոնտոսի պատվիրակությունների խորհրդակցությունների առարկա են կազմում: Եվ չընկնելու համար հակասությունների մեջ հիշյալ պատվիրակությունների հետ, ես, անհրաժեշտ եմ համարում ի լրացումն նախորդ գրության, անել հետևյալ հայտարարությունները:
Պոնտոսը, կազմելով Հայաստանի մի դաշնակից մասը, վայելում է կատարյալ ինքնավարություն իր ներքին գործերում, ունի իր տեղական պարլամենտը, և ունենալով բանակ՝ միացած Հայաստանի Հանրապետության բանակի հետ մեկ ընդհանուր հրամանատարության տակ, և ունենալով զինվորական նախարարություն, դրամական համակարգ, արտաքին քաղաքականություն, փոստ և հեռագրական վարչություն, ցամաքային և ծովային հաղորդակցության ճանապարհներ և այդ բոլորը ընդհանուր և միացյալ Հայկական Հանրապետության հետ, ինչպես և միևնույն պետական ֆինանսները, բացի տեղական ֆինանսներից, ունի միայն պարլամենտ Հայաստանին և Պոնտոսին վերաբերյալ ընդհանուր խնդիրների լուծման համար:
Մնամ ամենաանկեղծ հարգանքներով, Ձերդ գերազանցություն, Ձեր խոնարհ ծառա, Խատիսյան»:
Այս համաձայնությունը չիրագործվեց, և հույների պարտությունից հետո ամբողջ Պոնտոսը մաքրվեց հույներից:
***
Չեխո-Սլովակիան Հայաստան էր ուղարկել տնտեսական պատվիրակություն: Հաստատվեցին կապեր, որոնք փայլուն ապագա էին խոստանում:
Դոնի, Թերեքի և Կուբանի կառավարությունները նույնպես առանձին պատվիրակություններ ուղարկեցին Երևան: Բայց այն ոչ մի քաղաքական հետևանք չունեցավ, ինչպես և առհասարակ, ոչ մի համաձայնություն չկայացավ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության և ռուս կամավորական բանակի միջև:
Միակ լուրջ դրությունը, որ ստացվեց Երևանում Կամավորական բանակի ներկայացուցչից՝ գնդապետ Զինկևիչից, այն պաշտոնական հաղորդագրությունն էր, թե զորավար Դենիկինը դե ֆակտո ճանաչում է Հայաստանի, ինչպես և Վրաստանի և Ադրբեջանի անկախությունը:
Զորավար Դենիկինի կողմից երկրորդ քայլը եղավ հայկական բանակի համար մեկ միլիոն փամփուշտ առաջարկելը, բայց դրանք մնացին ճանապարհին՝ Ղրիմից դեպի Պոլիս տեղափոխության միջոցին անհետացան և չհասան Հայաստան: Ոչ մեկ այլ հարաբերություն ռուս կամավորական բանակի հետ Հայաստանը չունեցավ: Դա ևս պնդում եմ անվերապահ կերպով:
Միացյալ Նահանգները Հայաստանում իսկապես քաղաքական գործուն դեր չկատարեցին, բայց կարող էին վճռական դեր խաղալ, եթե իրագործվեր Ուիլսոնի գաղափարը Ամերիկայի կողմից Հայաստանի մանդատը ընդունելու մասին: Սակայն այդ գաղափարը հավանություն չգտավ Ամերիկայում և Ամերիկայի դերը մնաց զուտ մարդասիրական: Բայց մանդատի խնդրի ուսումնասիրության համար Հայաստան և Թուրքիա ուղարկվեց հատոկ հանձնախումբ զորավար Հարբորդի նախագահությանմբ: Այդ հանձնախումբը անցավ ամբողջ Թուրքիայով, եղավ Սվազում, Էրզրումում, Սարիղամիշում, Կարսում, Երևանում, Թիֆլիսում, Բաթումում և ապա վերադարձավ Ամերիկա: Սվազում զորավար Հարբորդը տեսավ Մուստաֆա Քեմալին, խոսակցություն ունեցավ կառավարության նախագահ Ռաուֆ բեյի հետ, պարզեց նրանց տեսակետները, եկավ Կարս, այնտեղ հանդիպեց նահանգապետ Ղորղանյանի հետ և 1919թ. սեպտեմբերի 25-ին հասավ Երևան:
Զորավար Հարբորդի առաքելության մասին մենք արդեն գիտեինք Փարիզից մեր ստացած հեռագրերից: Գիտեինք, որ նրա զեկուցումից շատ բան է կախված և լրջորեն պատրաստվում էինք նրա հանձնախմբին ընդունելու համար:
Հարբորտի գալուց մեկ ամիս առաջ կառավարությանը հաղորդվել էր նրան հետաքրքրող հարցերի ցուցակը, որոնք համար մենք պատրաստում էինք շատ մանրամասն պատասխաններ: Մի շարք առանձին հարցեր հանձնվել էին մասնագետներին, մոտ 25 հազար ռուբլի ծախսվեց միայն իբրև վարձատրություն գրողներին: Մոտ 40 մարդ երկու ամիս աշխատում էր: Ստացվեցին շատ ընդարձակ և թանկարժեք նյութեր: Պատասխաններն ընդգրկում էին Հայաստանի պատմությունը, քաղաքականությունը, տնտեսությունը, նրա հարևանների վիճակը, ժողովրդի, կառավարության, եկեղեցու, արդյունաբերության դրությունը, մի խոսքով՝ տեղեկությունների այն ամբողջ ծավալը, որոնց հիման վրա կարելի է գաղափար կազմել ժողովրդի և պետության մասին:
Երևանում զորավար Հարբորդը ընդունվեց մեծ շուքով: Ժամը 2-ին իմ բնակարանում հավաքվեցին բոլոր օտարազգի ներկայացուցիչները և ժամը 8-ին մենք գնացինք քաղաքի սահմանում՝ Հրազդանի կամրջի մոտ, զորավարին և նրա հանձնախմբին դիմավորելու: Ճանապարհին կանգնած էին զորքերը, որբերը և ժողովրդի բազմությունը, որոնք բուռն խանդավառությամբ դիմավորեցին ամերիկացիներին: Ազգային երգ, պատվո պահակախումբ, ոգևորված ողջույններ, ծաղիկներ՝ այս ամենը մի տեսակ տոնական տրամադրություն էին ստեղծում:
Հենց նույն օրը երեկոյան և երեք օր շարունակ մենք նիստեր ունեցանք: Հանձնախումբը ուսումնասիրում էր մանդատի խնդիրը: Պետք է ասել, որ Երևան մտնելու նախօրյակին հանձնախումբը ճանապարհին քրդերի կողմից ենթարկվել էր հրացանաձգության, սպաներից մեկը թեթև վիրավորվել էր, իսկ ինքնաշարժը երեք տեղից գնդակներ էր ընդունել: Այս դեպքը զորավար Հարբորտին ցույց էր տվել մեր հարևանների հոգեբանությունը:
Կառավարությունը առաջին օրն իսկ երեք ժամ խորհրդակցություն ունեցավ զորավար Հարբորտի հետ: Նա ծանոթացավ յուրաքանչյուր նախարարի կենսագրությանը, նրա կրթական պատրաստությանը, մի խոսքով՝ հետաքրքրվեց բոլոր մանրամասնություններով: Նիստից հետո կառավարությունը ճաշ տվեց ի պատիվ զորավարի և նրան թուր նվիրեց:
Գալով գործնական մասին, պետք է ասեմ, որ, ինչքան կարելի էր հասկանալ, զորավարը, որ ընդհանրապես սաստիկ վերապահ ու լռակյաց մարդ էր, արդեն այն ժամանակ այն համոզմունքին էր, որ եթե Ամերիկան ստանձնի մանդատը, ապա պետք է լինի ոչ միայն Հայաստանի, այլ ամբողջ Փոքր Ասիայի և Անդրկովկասի վրա՝ Ալեքսանդրետից մինչև Բաքու, այսինքն՝ Միջերկրականից մինչև Կասպից ծով: Այդ եզրակացության էր հանգել հանձնախումբը՝ նկատի առնելով հաղորդակցության ճանապարհները, գլխավորապես ծովային և տնտեսական պայմանները:
Ամերիկացիներին շատ էր զբաղեցնում այն հարցը, թե ինչպես կապ պահպանել Հայաստանի հետ՝ Դարդանելը փակվելու պարագայում: Այդ պատճառով, նրանք կարծում էին, թե պետք է ամուր կերպով կանգնել Ալեքսանդրետում և Դարդանելի փակման պարագայում երկաթուղով անցնել մինչև Կովկաս: Այդ պատճառով, ծրագրվում էր երկաթուղային գիծ ամբողջ Փոքր Ասիայի, Անատոլիայի և Անդրկովկասի վրայով:
Մյուս կողմից, ամերիկացիները կամենում էին մանդատի խնդիրը կապել վառելիքի, այսինքն՝ Բաքվի նավթի հետ: Նրանց թվում էր, որ տնտեսական հայեցակետիից Փոքր Ասիան և Անդրկովկասը ներկայացնում են մեկ ամբողջություն, որը, հոգատար մանդատերի տեսակետից, անկարելի է բաժանել և այդ պատճառով՝ Հարբորտի հանձնախումբը արտահայտվեց հոգուտ միացյալ մանդատի:
Իր կատարած ուսումնասիրությունից հետո զորավար Հարբորտը գնաց Ամերիկա, և, ինչպես հայտնի է, Ամրիկան սկզբունքով մերժեց ընդունել մանդատը: Այդ, ինչպես և Հայաստանի սահմանների խնդրում նախագահ Ուիլսոնի բարեացակամությունը իրական հետևանքներ չունեցան:
Իմիջիայլոց, պետք է ասեմ, որ զորավար Հարբորտը ինձ հետ մենակ մնալով իմ առաձնասենյակում, պատմեց, թե ինձ ողջույն է բերել Անկարայի կառավարության նախագահ Ռաուֆ բեյից, որին ես ծանոթ էի դեռ Տրապիզոնի բանակցությունների ժամանակից, և որ Ռաուֆ բեյը պատրաստ էր անմիջապես բանակցությունների մեջ մտնել Երևանի կառավարության հետ: Զորավար Հարբորտը իր կողմից խորհուրդ էր տալիս սկսել այդ բանակցությունները: Մենք այդ խորհրդին չհետևեցինք, հավատացած լինելով, որ մեր խնդիրները պետք է լուծվեն Փարիզում: Համենայն դեպս, եթե բանակցությունների մեջ էլ մտնեինք, հավանաբար գործնական և ցանկալի արդյունքներ պիտի չստանայինք: Մենք մեր ամբողջ հույսը դրել էինք Փարիզի վրա:
Եթե հիշատակենք նաև քաղաքական որոշ դերը, որ աշխատում էր խաղալ գնդապետ Հասկելը Խաղաղության վեհաժողովի լիազոր մատակարարման գործում, և նրա փոխանորդ գնդապետ Ռեյը, կարող ենք սպառված համարել «Դաշնակիցների» դերը Կովկասում և մասնավորապես՝ Հայաստանում:
Բայց գնդապետ Հասկելի դերը հայ ժողովրդին սնունդ մատակարարելու, որբերին խնամելու, արհեստանոցներ բացելու գործում իրավամբ հսկայական էր: Իբրև պետ ահագին ոչ-քաղաքական մի կազմակերպության, որի ցանցը տարածվում էր ամբողջ Հայաստանում և որը գեղեցիկ կերպով ըմբռնում էր իր գործը և անձամբ մտնում նրա բոլոր մանրամասնություն երի մեջ, Հասկելը իր անունը ոսկի տառերով գրեց հայ ժողովրդի ֆիզիկական գոյության պահպանման գործում:
Նա Հայաստանը բաժանել էր մի քանի շրջանների: Ամեն մի շրջան ուներ իր կառավարիչը, կառավարիչը ուներ իր պահեստը, որտեղ հասնում էր պաշարը և հագուստը Ալեքսանդրապոլի կենտրոնական պահեստից:
Մատակարարման գործի մեքենան պտտվում էր ամեն տեսակ ծանր դժվարությունների մեջ: Չկային բավարար թվով վագոններ և շոգեկառքեր ապրանքների տեղափոխության համար, չկային շինություններ նոր որբեր ընդունելու համար: Հաճախ պետք էր լինում ընտրություն կատարել դպրոցների և երեխաների ապաստարանների միջև: Պատահում էր, որ ծառայողները բռնվում էին զեղծումների մեջ: Մի խոսքով, գործը առաջ էր տարվում մեծ դժվարություններով: Գաղթականները չէին ուզում զրկվել իրենց բաժիններից, երբեմն ավելացնում էին իրենց թիվը, հաշվետեսներին սպառնում էին և հող էր ստեղծվում բախումների ու անախորժությունների համար:
Շատ անգամ ինձ պատահել է անձամբ միջամտել ընդհարումներին: Խնամատարության նախարար, բժիշկ Ա. Բաբալյանի և նրա օգնական, բժիշկ Հ. Տեր-Միքայելյանի հետ ամբողջ երեկոներով քննել ենք ցուցակները և որոշել իսկական կարիքի չափը:
Աշխատանքի երկար ամիսներ, հարյուրավոր աշխատողներ, միլիոնավոր կերակրվածներ, հազարավոր մահվան փրկվածներ, բազմաթիվ զինվորներ, որոնք իրենց քաղցը հագեցնում էին ամերիկյան ալյուրով, ծախսված միլիոնավոր դոլարներ՝ ահա ամերիկացիների մարդասիրական գործունեության իսկական պատկերը:
Եզրափակելով վերը ասվածները Կովկասում Դաշնակիցների դերի մասին, ես, իմ անձնական տպավորությունների հիման վրա կարող եմ ասել, որ Դաշնակիցները, գլխավորապես անգլիացիները, իրենց ժամանման սկզբնական շրջանում, միանգամայն անկեղծորեն ցանկանում էին ամրացնել և հաստատել նորակազմ հանրապետությունների անկախությունը: բայց նրանք չափազանց դանդաղ էին լուծում հասունացող հարցերը: Նրանց տրված էր շատ քիչ նախաձեռնություն և իրավունք՝ ծագող հարցերը տեղում վճռելու համար:
Այստեղից առաջ էր գալիս որոշ անվստահություն նրանց ընդունակության վրա կյանքը կանոնավորելու համար:
Մյուս կողմից, Փարիզի վեհաժողովը չափազանց ուշացնում էր զբաղվել Թուրքիայի խնդիրներով և քեմալականներին ժամանակ տվեց ուժեղանալու համար: Իսկ հետո, երբ Ռուսաստանը վերջացրեց իր ներքին քաղաքացիական կռիվները, Դաշնակիցները վախեցան բարդություններից և հեռացան՝ բախտի բերմունքին ձգելով նորակազմ հանրապետություններին:
Այդ պատճառով, Դաշնակիցների մասին առհասարակ մեր ժողովուրդը սկսեց մտածել և արտահայտվել մեծ դառնությամբ: Եվ այդ զգացումը մնաց մինչև այսօր: Ինչպես լինում է շատ հաճախ, համաշխարհային քաղաքականության գլխավոր գծերը ստեղծվում էին զոհերի համար աննկատ կերպով և հարվածները երևան էին գալիս կարծես թե անակնկալ, բայց այդպես էր թվում միայն առաջին հայացքից:
Պատմական վերլուծությունից պարզ երևում է, որ Դաշնակիցները Կովկաս եկան ոչ թե կովկասյան ժողովուրդների սիրո համար և հեռացան այնտեղից ոչ թշնամությունից դրդված: Նրանց մեզ մոտ բերեց հաշվարկը: Այդ հաշվարկը չարդարացավ, և նրանք հեռացան, թողնելով մեզ ամենադժվարին րոպեին, միանգամայն անօգնական և մենակ: Նրանց դերը դա եղավ:
