Հատուած Ռուբէն Տէր Մինասեանի ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԻՒՆԸ աշխատութիւնից:
Ռուբէն Տէր Մինասեանը եղել է Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի անդամ, Հայաստանի Հանրապետության երրորդ ռազմական նախարարը:
Բիւրոյի առաջ դրուած էին ամենադժուարին խնդիրները:
Առաջին հերթին նա պիտի աշխատէր ի մի հաւաքել իւր շարքերը եւ հայ ժողովրդի մեծամասնութեան մտքերը մի իտոգի (համահաւասարի) բերել, որովհետեւ նա պիտի չկարողանար ոչ մի էական գործ կատարել՝ թէ կառավարութեան վրայ ազդելով, թէ Խորհրդարանում օրէնքներ անցկացնելով, թէ կեանքի մէջ, եթէ նա չստեղծեր Հայաստանում կուռ եւ ուժեղ կազմակերպութիւն: Ուստի Ընդհանուր Ժողովից յետոյ, մինչեւ 1920ի սկիզբները, նրա գործունէութիւնը կարելի է որակել նախապատրաստական-կազմակերպչական անունով: Այս շրջանում, թեւ նա հետեւում էր պետական թէ՛ ներքին ու արտաքին հարցերին, թէ՛ վերաշինական ու զինուորական խնդիրներին, բայց նա իւր աշխատանքների առաւելագոյն չափը տուած էր կուսակցական բարոյական և ֆիզիքական ուժի ստեղծման: Բիւրոյի այս նախնական գործունէութիւնը պիտի համարել ամենից հիմնական եւ բեղմնաւորը, թէեւ շատերի աչքից վրիպած է անոր իսկական արժէքը, որովհետեւ նա լռելյալն էր, չունէր առանձին ցնցող եւ փայլուն ակտեր եւ իւր պտուղները պիտի տար հետագային:
Այդ շրջանում, որո՞նք էին Բիւրոյի ստիպողական նպատակները: Դրանք էին.-
ա) Ընդլայնել եւ կազմակերպել մեր շարքերը ըստ 9րդ Ընդհանուր Ժողովի սկզբունքներին:
բ) Գոնէ հայ ժողովրդի զանգուածների համակրութիւնը եւ վստահութիւնն ունենալ:
գ) Վերջ տալ մտքերի եւ գաղափարների քաոսին եւ տալ Հայաստանին որոշ եւ յստակ նշանաբաններ:
դ) Ստեղծել ոչ միայն բարոյական, այլեւ ֆիզիքական ոյժ թէ՛ կուսակցական եւ թէ ժողովրդական:
Ահա այդ չորս նպատակները իրագործելուց յետոյ էր, որ մեզ տրուած քաղաքական եւ կուսակցական լիազօրութիւնները պիտի չմնային դատարկ խօսքեր եւ պիտի ստեղծուէր մի յենարան մեր կառավարութեան համար, որի ուժի առջեւ պիտի խոնարհէին հակապետական եւ հակայեղափոխական բոլոր շարժումներն ու տրամադրութիւնները, աջ կողմից կամ ձախ կողմից եկած:
Ինչպէս սկզբում ասացի, առաջին նպատակն էր նախ կեդրոնացնել կուսակցութիւնը, վերացնել հիմնովին Երկրի (Տաճկահայաստանի) մարմինների առանձին գոյութիւնը եւ վերացնել տաճկահայ եւ ռուսահայ հատուածական վնասակար երեւոյթները մեր կուսակցութեան ծոցում՝ ստեղծել մի կազմակերպութիւն, միատեսակ հոգսերով եւ պարտականութիւններով: Այդ ծանրակշիռ հարցի լուծման մասին վերեւում խօսած լինելով, հոս մի անգամ եւս յիշեցնեմ որ դա յաջողուեց առանց ներքին ցնցումների: 1919ին վերացած էր կուսակցութեան ծոցում հատուածական դժբախտ երեւոյթը եւ ստեղծուած մի Դաշնակցութիւն եւ այդ մի Դաշնակցութեան նշանաբանն էր կուսակցութեան Ծրագիրը, առանցք ունենալով Միացեալ Հայաստանի գաղափարը եւ նրա իրագործման պատրաստակամութիւնը:
Այդ ներքին վէրքի վիրահատութեան զուգահեռաբար, առաջ պիտի տարուէր մեր կուսակցութեան շարքերի կազմակերպումը ըստ նոր կանոնագրի: Դա յաջողուեց: Նոր կանոնագիրը անվիճելի Ղուրանը դարձաւ Հայաստանի մեր ընկերների: Կուսակցութիւնը հասած էր իր գլխաւոր նպատակին, նա կազմակերպուած ձեւով ճիւղաւորուած էր Հայստանի բոլոր անկիւները, իւր կոմիտէներն ու ենթակոմիտեութիւնները տարածուած էին ոչ միայն հայ աշխատաւոր զանգուածների բոլոր խաւերում՝ գիւղացիութեան, բանուորութեան, քաղաքացիների, ուսանողների մէջ, այլեւ երիտասարդ սերունդի եւ մանուկների մէջ: Կազմակերպութիւնը չէր սահմանափակւում հայերի մէջ միայն, փոքրաթիւ ասորիների եւ եզիտների մէջ եւս կային կազմակերպութիւններ, Ղամարլուի շրջանում, շնորհիւ Շիրինի եւ Եուսուֆ բէգին:
Երեք Շրջանային Ժողովները մի անգամ եւս քննած եւ հաստատած էին Ընդհանուր Ժողովի օրակարգերը, որպէսզի անոնք գեղեցիկ խօսքեր չմնային, այլ կենսական հարցեր, որոնց իրագործման համար իրե՛նք՝ շարքերը ամենից ասաջ եւ ամենից շատ պիտի աշխատէին: Բարեբախտաբար, Ընդհ.անուր Ժողովի սկզբունքները գերակշռող էին: Անցած բանաձեւերը դարձած էին օրէնք ու կանոն, որ կը խթանէին Հայաստանի մարմիններին եռանդով եւ արեան գնով իրագործել ընդունուած որոշումները:
Մեր շարքերի քանակը ընդլայնում էր ըստ Կանոնագրի սահմանափակումների: Դաշնակցական լինելու պատիւը ստանալու համար՝ սահմանափակումները անհրաժեշտ էին, որ մեր կուսակցութեան ծոցը չներխուժեն ամբոխը եւ կասկածելի մարդիկ, թէեւ, ինչպէս ամէն կուսակցութեան մէջ, նոյնպէս եւ մեր շարքերում սողոսկած էին այդպիսիները, որոնց առաջն առնելը խիստ դժուար էր, քանի որ Կանոնագիրը կը պահանջէր եօթը հոգու վկայութիւնը միայն: Այս ցաւալի երեւոյթի առջեւ, ո՛չ Բիւրոն եւ ո՛չ Կ. Կոմիտէութիւնները ունէին իրաւական կամ ձեւական միջոցներ: Հետագային, մեր շարքերում սպրդած անկայուն եւ կասկածելի ընկեր համարուածները պատճառ դարձան, որ ընկերական վստահութիւնը վերանայ եւ մասամբ կուսակցութեան ծոցում երկպառակտութիւններ լինին (մասնակի կերպով 1920ի վերջերը):
Միաձոյլ կազմակերպութիւն յառաջ բերելու համար, բանաւոր եւ մանաւանդ գրաւոր քարոզչութիւնը փոքր դեր չունէին: Գլխաւոր ուղղութիւնը ստացւում էր Երեւանից, «Յառաջ» թերթից, որ Բիւրոյի անմիջական հսկողութեան տակն էր. Հայաստանի ու Վրաստանի դաշնակցական մամուլը խոշոր գիծերով գնում էր «Յառաջ»ի ուղղութեամբ: Որոշ շեղումներ կային «Յառաջ»ի եւ Թիֆլիսի «Աշխատաւոր»ի մէջ: Վերջինիս մասին յաճախ արտասահմանեան մարմինների կողմից դիտողութիւններ են եղած: Պիտի ասել որ Թիֆլիսի մեր մամուլը որոշ հարցերի համար, մասնաւորապէս Դաշնակիցների նկատմամբ, վերապահութիւն ունէր եւ նա այդ չէր թաքցնում, արտայայտում էր մամուլի մէջ: Պիտի ասել որ յաճախ մեր մամուլը քննադատական յօդուածներ կ’ունենար ոչ միայն Դաշնակիցների, այլեւ երբեմն մեր կառավարութեան վերաբերյալ: Բայց այդ բոլորը աւելի ինքնագնահատման բնոյթ ունէին, քան խոր սկզբունքային տարաձայութիւնների, ուստի այդ ուղղութեամբ մամուլի կաշկանդուած չլինելը աւելի կազդուրիչ նշանակութիւն ունէր, քան թէ քայքայիչ:
Կազմակերպական կարեւոր աշխատանքներից պիտի համարել, նախապատրաստական շրջանում, մարտական խմբերի կազմակերպումը: Արդէն Ընդհանուր Ժողովն էլ յատուկ ուշադրութւն էր դարձրած կուսակցական ֆիզիքական ուժի կազմակերպման վրայ եւ նա հետեւեալ կէտերն էր մտցրած կանոնագրի մէջ.
- «Յեղափոխական շրջաններում, իր ձեռնարկների յաջող իրագործման նպատակով, կուսակցութիւնը կազմակերպում է մարտական խմբեր դաշնակցական ընկերներից:
- Մարտական խմբերը ենթարկւում են տեղական մարմինների եւ Բիւրոյի տուած հրահանգներին:
- Մարտական խմբի իւրաքանչիւր անդամ պարտաւոր է ապրել սեփական միջոցներով, ունենալով սեփական զէնք եւ միշտ պատրաստ լինել յեղափոխական ձեռնարկների համար:
- Մարտական խմբի անդամները իրենց յանձնուած գործն իրագործելիս՝ ապրուստի միջոց ստանում են կուսակցութիւնից»:
Կանոնագրի այս կէտերը իրագործելը կարեւոր էր երկու տեսակէտով, մէկ՝ որ կազմակերպելով ցրիւ եկած մարտական խմբերը եւ մեր հին ֆետայինները, որոնք կուսակցութեան յենարաններն են եղած, կ’արգիլէինք որ սայթաքումներ անեն. երկրորդ՝ որ թէ՛ կուսակցութեան եւ թէ պետութեան ամրապնդման համար անհրաժեշտ էին այդ մարտական ուժերի բարոյական եւ ֆիզիքական կարողութիւնները: Պիտի ասել, որ այդ դժբախտ դասը մեր կուսակցութեան, որ յեղափոխական ամենավտանգաւոր եւ դժուարին գործերն է տարած, ամենահալածուածն էր մեր պետական կեանքի ընթացքում: Այդ ընկերները ամենահաւատարիմներն էին մեր կուսակցութեան, աւելի շուտ հաւատացիալներն էին (քանի որ նրանք մեր ծրագրի ամբողջութիւնը հասկանալու կարողութիւնը չունէին). այդ իսկ պատճառով արհամարհւում եւ հալածւում էին մեր հակառակորդների կողմից, որովհետեւ եթէ քանդուէր մեր կուսակցութեան այդ ամուր պատուանդանը, պիտի քանդուէր, եթէ ոչ Դաշնակցութիւնը, գոնէ նրա հզօրութիւնը: Դժբախտաբար, մեր շարքերից եւս նրանց արհամարհողները պակաս չէին: Ոմանք չափելով այս կամ այն անհատի չարագործութիւններով եւ աւազակութիւններով, կ’ընդհանրացնէին երեւոյթները եւ կը մոռանային մեր մարտական ուժերի իսկական արժէքը: Այնքան առաջ էր գնացել այդ թիւր հասկացողութիւնը, որ նրանք, որ պետութիւնը իրենց արեան գնով էին ստեղծած՝ կը համարուէին հակապետական: Բայց հետագան ցոյց տուեց որ չարաչար կը սխալէին այդպիսիք, քանի որ այդ ուժերն էին որ թէ՛ կուսակցութիւնը եւ թէ պետութիւնը փրկեցին Մայիսեան շարժումից եւ նրանք էին նորից, որ, Փետրուարին, կացինների տակից ազատեցին իրենց հալածուած ընկերներին:
Ինչպէս էլ մտածէին մեր հակառակորդները եւ մեր ընկերներից ոմանք, Ընդհանուր Ժողովը գնահատած էր մեր զինուորների արժէքը, եւ յատուկ պարտականութիւն դրած մարմինների վրայ 138-141 յօդուածներով: Այդ հիման վրայ, նրանք կազմակերպւում են եւ համախմբւում կուսակցութեան դրօշի տակ, ըստ իրենց բնակած ռայոնների եւ ըստ հայրենակցութեան: Ամենից ուժեղն էր Ալագեազի շրջանը, որտեղ տեղաւորուած էին սասունցիք, մոտկանցիք, խութեցիք եւ առհասարակ Պիթլիս նահանգցիները: Սրանց գլուխն էին կանգնած Սասունցի Մուշեղ, Մանուկ, Ցրօնքցի Մուրատ. մօտ 600 ձիաւոր կը հանէին եւ 400 հետեւակ, բոլորը ընտրեալներ, եփուած կռիւների մէջ եւ ենթակայ կարգադրութեան, իսկ իրենց ետեւից կարող էին քաշել 500 հոգի եւս: Երկրորդ մեծ ոյժը վասպուրականցիներն էին, որոնք կ’առաջնորդուէին գլխաւորապէս Վասպուրականի հին կոմիտէի անդամների ղեկավարութեամբ (Ասլան, Հայկակ, Սիմոն, Սամուէլ, Փանոս, Գրիգոր եւն.): Սրանք կեդրոնացած էին Երեւան քաղաքում եւ գաւառում եւ մասամբ Էջմիածնի շրջանում, մօտ 1.000 հետեւակ կը հանէին: Ղրխբուլախցիներ (Կոտայք), բաշգեառնեցիներ, որոնք առաջնորդ ունէին Մարտիրոսը, Մակեդոնը, Խնկոն, Գալուստեան եւայլն, 800ի մօտ հետեւակ եւ 150ի մօտ ձիաւոր կը հանէին: Կարսի եւ Ալեքսանդրապոլի շրջաններում՝ Փիլոսի, Սմբատի, Մուրատի, Արտաշէսի եւ այլոց ազդեցութեան տակ կային մշեցի, խնուսցի եւ այլ խառն տարրեր, որոնք թէեւ նոյն կայունութիւնը չէին ներկայացնէր, ինչ որ ղրխբուլախցիները, ալագեազցիները եւ վասպուրականցիները, բայց բաւական թիւ կը կազմէին, որոնց կրճատումով եւ զտումով կը ստացուէր ուժեղ յենարան: Չէզոք գօտիում եւ Ղարաքիլիսայում մօտ 300 հոգինոց ոյժ կար՝ Կնեազի ղեկավարութեամբ: Յիշենք նաեւ Ուսանողական Գւարդիան՝ Կ. Կոմիտէի եւ Ուսանողական Բիւրոյի ղեկավարութեամբ եւ ուրիշ շատ մարտական խմբեր, որոնք Կ. Կոմիտէներին կամ ուղղակի մեզ կ’ենթարկուէին:
Այս բոլոր ուժերը ունէին իրենց անձնական զէնքերը, ձիերը եւ զինուորական ամէն պատրաստութիւն, երբեմն գնդացիրներ իսկ՝ ձեռք բերուած կռիւների ընթացքում: Անոնք կ’ապրէին իրենց տեղերում իրենց առեւտրական կամ գիւղական աշխատանքներով: Նրանց գոյութիւնը աննշմար էր խաղաղ ժամանակ. վտանգի դէպքում էր, որ կը համախմբուէին եւ կը գնային ցոյց տրուած գործի ետեւից: Կուսակցական այս մարտական ուժերի կազմակերպման եւ կարգապահութեան համար բաւարար չէին համարւում ժողովրդական առաջնորդներն ու խմբապետները, նրանց տրւում էին ե՛ւ զինուորական սպաներ՝ մեր ընկերներից կամ համակիրներից՝ իբրեւ մարզիչներ եւ օգնականներ. եւ նրանք պատրաստում եւ կարգի էին բերում կուսակցական ֆիզիքական ոյժը:
Այս նախապատրաստական շրջանում՝ Նոյեմբեր, Դեկտեմբեր, Յունուար եւ Փետրուար ամիսներին՝ կուսակցութիւնը ոչ միայն վերակազմուած եւ ուժեղացնում էր իր գաղափարները, այլեւ իր ֆիզիքական կարողութիւնները:
***
Բայց սրանով չէր սահմանափակւում կուսակցութիւնը: Նա իր մէջ ամփոփում էր ժողովրդեան մի մասը միայն: Որպէսզի կուսակցութիւնը չդառնայ ամբոխային, նա իր շարքերի մէջ առնում էր ոչ բոլորին եւ ժողովրդի մի խոշոր մասը՝ Դաշնակցութեան համակիրներ կամ անտարբերներ դուրս էին մնում կազմակերպական շարքերից: Ահա այս մասսան պատրաստելու, շարժելու եւ հանրային գործի լծելու համար, կուսակցութիւնը ձեռնարկում է անկուսակցական Միութիւնների կազմակերպման, որոնց մասնակցող մեր կազմակերպուած ընկերների միջոցով, փաստօրէն ինքն է ուղղութիւն եւ ընթացք տուողը: Ընդհանուր Ժողովը որոշած էր միութիւնների մասին.-
142.- «Միութիւնները լինում են գիւղացիական, արհեստակցական, կանանց, կարմիր խաչի, ուսանողական, աշակերտական եւայլն»:
143.- «Արհեստակցական եւ գիւղացիական միութիւնները կազմում են ընդհանուր անկուսակցական միութիւնների դաշնակցական հատուածները»:
Ինչպէս տեսնում ենք, Ընդհանուր Ժողովը հասկացած էր այդ միութեանց կարեւոր նշանակութիւնը եւ յստակ հրահանգներ տուած այդ միութեանց բնոյթի մասին: Բիւրոն եւ Կ. Կոմիտէները ձեռնարկեցին գիւղացիական, արհեստակցական, կանանց, Կարմիր Խաչի կազմակերպման: Հրաւիրուեցին համագումարներ, ընտրուեցին կեդրոնական մարմիններ, որոնք կը գործէին: Բայց մեր ուշադրութւնը կեդրոնացած լինելով զուտ կուսակցական շարքերի կազմակերպման վրայ, հարկ եղած չափով չզբաղուեցինք այդ խայտաբղէտ միութիւններով եւ նրանց ղեկավարութիւնը յանձնւեց մեր երկրորդական ընկերներին, որոնց կուսակցական կացութիւնը խիստ կասկածելի էր: Շահինեան, Աւալեան եւ նման տիպեր, թէեւ կուսակցութեան մէջ տեղ ունէին գրաւած, բայց դիւրութեամբ կարող էին ենթարկուել ամբոխի հոգեբանութեան ինչպէս եւ անձնական շահի ու ինքնասիրութեանց սայթաքումներին: Այդպէս լինելով հանդերձ, նրանք էին ոգին անկուսակցաակն միութեանց, որի պատճառով էլ թէ՛ Բիւրոն, թէ՛ կառավարութիւնը եւ թէ մարմինները խստիւ պատժուեցին հետագային՝ Մայիս, Նոյեմբեր եւ Դեկտեմբեր ամիսներին: Բիւրոյի այս աշխատանքը պիտի համարել բացասական. ան հարկ եղած չափով չէր գնահատած միութիւնների ոյժն ու նշանակութիւնը:
***
Դաշնակցութեան ուժեղացումը օր աւուր ամրապնդում էր անկախ Հայաստանի հիմունքները եւ առաջ էր բերում մեր շարքերում որոշ ու յստակ ձգտում իրագործելու մեր ծրագրային կէտերը թէ՛ քաղաքական եւ թէ տնտեսական ասպարէզում- տեսնել Հայաստանը միացած, ոչնչացած տեսնել նրա ծոցում եղած 20ից աւելի ինքնիշխանութիւնները, դիմագրաւել թուրք-ադրբեջանեան դաւերին, տեսնել մեր զօրքը ուժեղացած եւ կառավարական հիմնարկութիւնները հայացած, հայ գաղթականները տեղաւորուած եւ ապահովուած, հողերի անհամաչափ բաժանումը վերացած, անաչառ պաշտօնէութիւն եւայլն, եւայլն:
Բնական էր, որ երբ դաշնակցական շարքերը կը կազմակերպուէին եւ իրենց մէջ հոգեկան միութիւն եւ ֆիզիքական ոյժ կը զգային, զուգահեռաբար այս պահանջներն էլ նրանց մէջ պիտի զարգանային, մանաւանդ որ այդ պահանջները կը բխէին մեր ծրագրից եւ որոշումից: Կազմակերպական շարքերի ուժեղացումով մեր շարքերի պահանջկոտութիւնը աւելի պիտի զարգանար: Դա ունէր իր դրական կողմերը, քանի որ կառավարութեան եւ խորհրդարանի խթանն էր հանդիսանում, բայց եւ ունէր իր բացասական կողմը, քանի որ կառավարութեանը դնում էր նեղ կացութեան մէջ՝ նրանից անմիջականօրէն սպասելով իւր բաղձանքների առաւելագույնի իրագործումը:
Միւս կողմից մեր կուսակցական շարքերը, կազմակերպուելով, բաժանուելով ամբոխից, աւելի յստակօրէն կը տեսնէին իրանցից դուրս եղած հոսանքների, խմբակցութիւնների դերն ու ձգտումները: Աւելի որոշ եւ յստակ էին դառնում հակապետական եւ պետական տարրերը եւ աւելի էր աչքի ընկնում, ոչ միայն թաթար-թուրքերի վերաբերմունքը դէպի իրենց եւ Հայաստանը, այլեւ Էս-Էռներինը, բոլշեւիկներinը, կատէդներինը եւայլն: Այս հանգամանքով պիտի բացատրել մասամբ այն խոր դժգոհութիւնը, որ առաջ էր գալիս կառավարութեան հանդէպ: 1919ի խորհրդարանական նիստերի եւ դաշնակցական ֆրակցիայի նիստերի հետեւողները, որոնք կարդացել են 1919ի մամուլը, Բիւրոյի օրգան «Յառաջ»ից սկսած, պիտի տեսնեն ոչ միայն բազմաթիւ յօդուածներ, այլեւ խմբագրականներ ուղղուած կառավարութեան դէմ, թէեւ այդ կառավարութiւնը դաշնակցական կառավարութիւն էր՝ ընտրուած Բիւրոյի եւ խորհրդարանի կողմից: Դժգոհութինը չէր սահմանափակւում միայն կառավարութեան հանդէպ. նա տարածւում էր ե՛ւ խորհրդարանի ե՛ւ Բիւրոյի վրայ: Կուսակցական կազմակերպուած զանգուածները դժգոհ էին եւ կը պահանջէին արագօրէն Հայաստանը դարձնել «Հայաստան», բառի բուն իմաստով: Կուսակցական զանգուածների հոգեբանութեան արձագանգներն էին, որ բուռն կերպով կ’արտայայտուէին երբեմն Բիւրոյի սենեակում եւ նրա օրգանում, երբեմն ֆրակցիայի եւ երբեմն խորհրդարանի ամբիոններում:
Անտեղի՞ էր արդեօք կուսակցական անհամբերութիւնը: Ո՛չ, անտեղի չէր, նոյնիսկ իրաւացի էր. բայց թէ իրավացի լինելով հանդերձ նա նկատի չէր առնում ո՛չ ժամանակը եւ ոչ էլ հնարաւորութիւնը տուեալ պայմանների: Կարելի է ասել, որ «հապճեպ» էր այս հոգեբանութիւնը: Յաճախ, Բիւրոն կառավարութեան հաւասար բողոքի առարկայ կը դառնար, քանի որ կուսակցական շարքերի ծայրահեղ եռանդը մեղմելու նրա ջանքերը կը բացատրուէին չկամութեամբ՝ երկրի գործերը վճռական կերպով առաջ տանելու: Խորհրդարանը կը համարուէր «խօսարան», իսկ կառավարութիւնը թոյլ եւ անկարող:
Դժգոհութիւնները իրենց գագաթնակէտին էին հասած հետեւեալ գլխաւոր խնդիրների շուրջը.
Ա.- Արգինայի կամուրջի բռնուած լինելը թուրք պահակներով եւ Ղզլչախչախի շրջանում եղած անիշխանութիւնը՝ Կարսի եւ Ալեքսանդրապոլի ճամբու մէջտեղը: Եւ միաժամանակ՝ Զանգիբասարի թրքութեան չհպատակուիլը, որով վտանգուած էր Երեւան-Էջմիածին-Իգդիր ճանապարհը: Այս դժգոհութիւնը աւելի խորացաւ, երբ Վասպուրականի գնդից (Տիգրան Բաղդասարեանի) երկու զինուորներ սպաննուեցին զանգիբասարցիների կողմից եւ կառավարութիւնը անկարող եղաւ որեւէ քայլ առնել մեղաւորները պատժելու համար:
Բ.- Երկրորդ էական խնդիրն էր բոլշեւիկների վերաբերմամբ մեր մեղմ քաղաքականութիւնը եւ նրանց ոչ միայն ազատ քարոզչութիւնը հանդուրժելը, այլեւ պետական հիմնարկութեանց մէջ՝ ինչպէս լուսաւորութեան, պարենաւոման եւ այլ ասպարէզներում՝ նրանց պաշտօններ ունենալը: Մեր կուսակցական շարքերի համար անհասկանալի էր այս ձեւի ազատութեան հասկացողութիւնը, որ պետութեան գոյութիւնը ժխտող եւ նրա ոչնչացումը ցանկացող տարրերը կարող են պետութեան ղեկավարութեան մէջ բաժին ունենալ:
Գ.- դժգոհութեանց մէջ պակաս տեղ չէր բռնում ե՛ւ գաղթականների անհող եւ անտուն մնալը, ե՛ւ առհասարակ հողային խնդրի չկարգադրուիլը:
Դ.- Այդ հիմնական դժգոհութիւնների վրայ գալիս էին իւղ լցնելու կրակի վրայ այս կամ այն մեծ ու փոքր թերութիւններ, դանդաղկոտութիւններ կամ սխալներ: Բնորոշ մի օրինակ բերեք. Դարալագեազում հեռագրաթելեր անցկանելու խնդիր կար: Այս գործը շատ դանդաղ էր առաջ գնում՝ ճանապարհների չգոյութեան հետեւանքով եւ մասամբ թուլութեան: Այդ հարցի մասին, որ ինքնուրոյն մի խնդիր էր, տասից աւելի անգամներ հարցապնդում է եղել ե՛ւ ֆրակցիայում, ե՛ւ խորհրդարանում: Բայց առաջին ճառախօսից՝ հեռագրի սիւների խնդրի լուծումը յանկարծ կը չեղուէր եւ կը վերջանար կամ Զանգեզուրի կամ Զանգիբասարի եւ կամ բոլշեւիկների մասին հարցապնդումով. հասարակ խնդիրը բարդանում էր եւ կառավարութեան վստահութեան քուէ տալու խնդիր էր առաջ գալիս:
Այդպիսով, Հայաստանում, որտեղ կառավարողն էր դաշնակցական կառավարութիւնը, որտեղ օրէնսդիր մարմինը՝ խորհրդարանը կազմուած էր համարեա՛ առանց ընդդիմադրութեան, 90 առ հարիւրից աւելի դաշնակցականներից, որտեղ ժողովուրդը մեծ մասամբ կազմակերպուած էր դաշնակցական դրօշի տակ, որտեղ ամէնուրէք Դաշնակցութիւնն էր,- կը բացակայէր ներդաշնակութիւնը եւ դաշնակցական կառավարութեան ընդդիմադրութիւնը դարձած էր Դաշնակցութիւն կուսակցութիւնը: Այս հիւանդոտ երեւոյթի հիմնական պատճառը, ինչպէս վերեւում յիշեցի, առաջ էր գալիս կառավարութեան եւ Դաշնակցութիւն կուսակցութեան անհամաչափ կազմակերպուելուց եւ ուժեղանալուց: Մինչ դաշնակցական կազմակերպութիւնը խիստ արագ կերպով կը համախմբէր իր շուրջը ցրիւ եկած ընկերներին, նրանց կ’ամփոփէր ըստ կանոնագրի, մի կուռ կազմակերպութեան մէջ, մինչ կազմակերպութիւնը կը ներշնչուէր միատեսակ գաղափարներով եւ այդ գաղափարները կեանքի մէջ մտցնելու համար բարոյական եւ մարտական ոյժ կը ներկայացնէր, եւ մինչ կուսակցութիւնը այդ ոյժը զգալով շտապողական կերպով կը ջանար սպառել իր ուժը- ընդհակառակն, կառավութիւնը, թէեւ ամրանում եւ զարգանում էր, բայց նա գնում էր խիստ դանդաղ քայլերով՝ անվստահ իր բարոյական եւ ֆիզիքական ուժերի վրայ եւ ընկնում էր վարանման ու տատանման մէջ: Յաճախ, իր զգուշութիւնները հասցնում էր անգործութեան, եթէ չասենք թուլութեան աստիճանի:
Կառավարութեան կամ կուսակցութեան մեղադրելու նպատակով չէ, որ այդ փաստը այստեղ առաջ եմ բերում, որովհետեւ այդ երեւույթի մէջ պիտի որոնել ոչ թե մեղադրանք, այլ տարբեր խառնուածքների եւ տարբեր սկզբունքների իրարու հետ բախում, որոնք վիճելի են եղած եւ կը մնան դեռեւս վիճելի ոչ միայն հայկական, այլ մարդկութեան կեանքում: Հայաստանում գոնէ՝ այդ սկզբունքները կարելի է բնորոշել «յեղափոխական» եւ «պետական» սկզբունքներ, որոնք յաճախ անհանդուրժելի բնոյթ կ’առնէին: Առաջին սկզբունքը պետական տեսակէտի վրայ կանգնողների կողմից արհամարանքով կ’որակուէր «կոմիտաջիութիւն», «իտատջիութիւն», «խմբապետութիւն» եւայլն եւ փոխադարձաբար, սրանց կողմից միւսները կ’որակուէին անպէտք եւ փտած «չինովնիկութիւն», «բիւրոկրատիզմութիւն»: Արդէն այդ որակումները իրարու հանդէպ կը պարզէն այն հոգեբանութիւնը, որ տիրող էր Հայաստանում նոյն կուսակցական շարքերի եւ միեւնոյն կառավարութեան ծոցում, որտեղ երկուսն էլ իշխում էին որպէս դաշնակցականներ: Բնական է որ կուսակցութիւնը, ունենալով իւր ետեւը 30 տարուան յեղափոխական անցեալ, ունենալով իր շուրջը միլլի եւ բոլշեւիկ յեղափոխական կառավարութիւններ, իր առջեւը գտնելով յեղափոխական ասպարէզ, Հայաստան աշխարհը դեռեւս գտնուելով քաոսի կազմակերպման նախօրէակին («Ընդհանուր Ժողովը հարկ է համարում շեշտել, որ ներկայումս Հայաստանը ապրում է յեղափոխական ժամանակաշրջան»…), բնական էր, որ 1919 թուին Դաշնակցութիւնը հաւատարիմ իր անցեալի եւ իր Ընդհանուր Ժողովի սկզբունքներին, պիտի կազմակերպուէր յեղափոխական կազմակերպութիւն՝ յանձինս իւր ենթակոմիտէների եւ Բիւրոյի: Այսօր էլ կան այդպիսիք, որոնք սխալ եւ դատապարտելի կը գտնեն յեղափոխական տեսակէտն ու ոգին: Խնդրի լուծումը կախուած լինելով այն հանգամանքից, թէ երբ պիտի Դաշնակցութիւնը իւր ճակատից վերցնէ յեղափոխական մակդիրը, առայժմ այդ խնդրին ըստ էութեան մօտենալու տեղը չէ այստեղ: Շեշտելով փաստը միայն, պիտի մատնանշեմ որ Դաշնակցութեան յեղափոխական մտածելակերպը չէր սահմանափակւում անհատներով, այլ կուսակցական կազմակերպուած զանգուածների գրեթէ ամբողջութեան հոգեբանութիւնն էր այդ: Խորհրդարանի շէնքում գումարուած մի մեծ ժողովում, երբ Արշակ Ջամալեան պետական եւ հանրային գործիչների երեսին կը յայտարարէր, թէ «Պէտք է վառել պարլամենտական կառավարական օրէնսգրքերը, պէտք է հիմնել պահանջի, խղճի յեղափոխական օրէնքները», այդ ոգին չէր բխում միայն Արշակի ուղեղից, այլ մեր կազմակերպուած մասսաների հոգեբանութիւնից: Եւ երբ ինքս, կառավարութեան նիստերին, Քաջազնունուն կամ Խատիսեանին կը յայտարարէի կոպիտ ձեւով՝ «Դուք կուսակցութեան պրիկազչիկներ էք, պարզ գործակատարներ եւ պիտի կատարէք կուսակցութեան կամքը» եւ կամ ֆրակցիայում՝ «Դուք պիտի ձայն տաք այն օրէնքին, որ համապատասխան է մեր կոմիտէների եւ մարմինների ցանկութեան», դրանք էին, գուցէ յախուռն, բայց ճիշդ պահանջը Հայաստանի մեր կազմակերպութեան բարոյական եւ մարտական ուժին:
Այս հոգեբանութիւնը, որ հեռու էր անձնական տեսակէտների եւ զգացմունքների բնոյթ ունենալուց, որ արդիւնք էր կուսակցութեան յեղափոխականօրէն կազմակերպելուն, ունէր իր հակառակորդները մեր ընկերների շարքերում իսկ, դեռ մի կողմ թողած տարբեր կուսակցութիւնները:
Հասկանալի է, որ Դաշնակցութիւնից դուրս միւս հոսանքներն ու կուսակցութիւնները պիտի հակառակ լինէին դրան, քանի որ դա Դաշնակցութիւնը տանում էր դէպի գերիշխանութեան: Բայց եւ կային մեր շարքերում մարդիկ, որոնք նոյնքան եւ աւելի հակառակ էին քան մեր հակառակորդները: Դրանց տիպիկ ներկայացուցիչը կարելի է համարել Քաջազնունուն, որ իրեն պատասխանատու կ’ուզէր համարել, իբրեւ «պետական» հասկացողութեան մարդ, ոչ թէ կուսակցութեան՝ այլ ժողովրդեան եւ խորհրդարանի առջեւ միայն: Նա թէեւ 1919ին եւ հետագային ոչ մի նշանակալից դեր չէր խաղացած, բայց բնորոշելու համար «պետական» հասկացողութեան հոգեբանութիւնը, պիտի մատնանշել նրա մտածածները 1920ին եւ նրանից շատ առաջ, քանի որ նա խտացնում եւ վերջնական տրամաբանական հանգրուանի էր բերում «յեղափոխական» եւ «պետական» հասկացողութիւնների պայքարը: Նա չէր ծածկում 1918-1919 թուերին, որ «Դաշնակցութիւնը իւր պարտքը կատարած է արդէն, նա ստեղծած է հայրենիք եւ պետութիւն եւ այժմ, պետութիւն ստեղծելով՝ պէտք է որ Դաշնակցութիւնը բոլորովին ազատ թողնէ կառավարութեան. եւ ազատ թողնելու համար նա ինքը իբր յեղափոխական կուսակցութիւն պիտի ոչնչանայ»:
Սխալ եմ գտնում Քաջազնունու այն քննադատներին, որոնք կը մեղադրեն միայն նրա 1924 թուի Դաշնակցութեան ինքնասպանութեան առաջարկը բերելու համար՝ իբր հակասութիւն նրա անցեալ մտածելակերպի հետ: Այստեղ, ի պատիւ Քաջազնունու, պիտի ասել որ նա եղած է հետեւողական, ինչպէս 1919ին եւ 1920ին նոյնպէս եւ 1924ին, միշտ պահանջելով Դաշնակցութեան մահը, երբեմն քաղաքավարի, իսկ երբեմն պարզ եւ կոշտ, ինչպէս արեց 1924ին:
Այս հարցում աւելի հետեւողական են այն քննադատները եւ այն պետական հասկացողութեան ջատագովները, որոնք Քաջազնունու կողքին կ’աշխատէին եւ նրա թեզին ոյժ կը տային, առանց անդրադառնալու թէ այդ ընթացքը կը նշանակէր չէզոքացնել Դաշնակցութիւնը եւ ի վերջոյ այն տրամաբանական եզրակացութեան բերել, որ չէզոքացեալը պիտի մահանար ըստ բնութեան անառարկելի օրէնքների:
Այս թիւրիմացութիւնների մատնանշումը այնքան հետաքրքրական չէ. հետաքրքրական է այն փաստը, որ Քաջազնունուց յետոյ եղած Խատիսեանի կառավարութիւնը նոյն ոգով կ’ընթանար, թէեւ աւելի զգոյշ ու ճարպկօրէն եւ այդ ճկունութեան հետեւանքով նա կարողանում է գտնել անհատներ եւ խմբակցութիւններ իբրեւ յենարան: Խատիսեանի կառավարութիւնը այն առաւելութիւնն ունէր, որ նրա մէջ կային Բիւրոյի երկու անդամներ, որոնց շնորհիւ կուսակցութեան դժգոհութիւնները մասամբ կը մեղմանային: Բայց կառավարութեան ընդհանուր տեսակէտը եւ ուղղութիւնը կը մնար քաջազնունիական:
Խատիսեանի կառավարութիւնը, յենուելով իւր մէջ գտնուող Բիւրոյի անդամների վրայ, կ’ուզէր եւ կը ձգտէր բոլորովին չէզոքացնել Բիւրոն եւ կուսակցական մարմինները եւ յենուիլ եթէ ոչ խորհրդարանի, գոնէ նրա մէջ գոյացած հատուածների վրայ, իսկ իբրեւ ֆիզիքական ոյժ կը շարունակէր յենարան ընդունել զօրքը: Այս ընթացքը աննկատելի չէր մնում կուսակցական շարքերից, եւ առաջ էր բերում ոչ միայն ջղայնութիւն, այլեւ մտահոգութիւն թէ այդ ընթացքով աւելի պիտի խորանայ անջրպետը կուսակցութեան ծոցում առաջ եկած երկու մտածելակերպի, եւ խորհրդարանի ու կուսակցութեան մէջ կարող են առաջանալ նոր հատուածներ:
Այդ վախը շեշտում էր ե՛ւ այն հանգամանքով, որ 1920ի կարծեմ Յունուար եւ Փետրուար ամիսներին, Խատիսեանի կառավարութեան համարեա՛ յաջողուեց կղզիացնել Բիւրոն: Բիւրոյի երկու անդամները արդէն կը մասնակցէին կառավարութեան, ինչ որ թուլացնում էր անոր դիրքը եւ ոյժը: Միաժամանակ Բիւրոյի միւս անդամների մէջ կարծիքների միատեսակութիւն չկար հիմնական յիշեալ այդ խնդիրների վերաբերմամբ. ստեղծուած էր մի դրութիւն, երբ Բիւրոն սահմանափակուած էր այդ կարճ ժամանակաշրջանում զուտ կուսակցական գործերով, իսկ պետական, խորհրդարանական գործունէութեան մէջ՝ նրա գոյութիւնը աւելի երեւութական էր, քան էական:
Մեր կանոնագիրը պայմանադրում էր.
«Բիւրոն հսկում է, որ ֆրակցիաները չշեղուին Ընդհանուր Ժողովի, Կոնֆերանսի եւ համապատասխան ռայոնական ժողովի որոշումներից»:
«Ընդհանուր Ժողովի, կոնֆերանսի եւ համապատասխան ռայոնական ժողովի կողմից չնախատեսուած հարցերում պարլամենտական ֆրակցիաները ղեկաւարւում են Բիւրոյի հրահանգներով»:
Այսպէս պարզ կ’որոշուէր Բիւրոյի եւ ֆրակցիաների յարաբերութիւնը, ենթարկելով ֆրակցիաները Բիւրոյին, մինչ նոյն յստակութիւնը չկայ կանոնագրի մէջ Բիւրոյ եւ Կառավարութեան միջեւ. այս վերջինը պատասխանատու էր ֆրակցիայի առաջ եւ նրա միջոցով միայն՝ Բիւրոյին: Իրաւացի էր ուրեմն Խատիսեանի կառավարութիւնը կուսակցական օրէնքի տեսակէտից, երբ նա իրեն պատասխանատու կը համարէր միայն ֆրակցիայի առջեւ: Բայց այս ձեւը ըստ էութեան առաջ էր բերում աւելորդ ժամավաճառութիւն, ֆրակցիայի ամբողջականութեան քայքայում եւ բաժանման վտանգ կուսակցութեան եւ կառավարութեան միջեւ:
Պարզեմ միտքս:
Կառավարութիւնը անմիջականօրէն պատասխանատու լինելով ֆրակցիային, որ ըսել է խորհրդարանի առջեւ, եւ ֆրակցիան անմիջականօրէն պատասխանատու լինելով Բիւրոյի առջեւ, որ ըսել է Դաշնակցութեան- այն բոլոր խնդիրները, դիտողութիւնները ու բողոքները, որ պիտի ունենար Բիւրոյի կառավարութեան հանդէպ (եւ փոխադարձաբար), բոլոր իրարու բախող հրատապ հարցերը՝ պիտի անցնէին ֆրակցիայի միջոցով: Այդպիսով՝ ֆրակցիան, որ իբր թէ պիտի լինէր կուսակցութեան կամակատար մի օրկան, դառնում էր կառավարութեան եւ Բիւոյի միջեւ մրցման ասպարէզ, մի խողովակ երկու գործադիր մարմինների միջեւ: Նա դառնում էր աւելի արժէքաւոր քան Բիւրոն եւ կուսակցութիւնը, եւ աւելի բարձր քան կառաւարութիւնը: Բնականաբար պիտի ջանար կուսակցական կամքը թելադրել ֆրակցիային եւ աշխատէր ամբողջ կազմով պահել իւր ազդեցութեան ներքոյ, որպէսզի նրա միջոցով ուղղութիւն տայ կառավարութեան: Նոյնքան բնական կերպով, կառավարութիւնը խորհրդարանում իր դիրքը ապահովելու համար, գերադասելու էր ֆրակցիայի մէջ ունենալ իր խմբակցութիւնները իբրեւ յենարան, եթէ անհնար լինէր ֆրակցիայի ամբողջութեան սիրտն ու վստահութիւնը շահել:
Դրա հետեւանօք էր, որ Գառնիկ Շահինեանի կամ Հայկ Սարգսեանի եւ կամ արհեստակցական միութեանց պարագլուխներից Հայկ Աւալեաններին՝ կառավարութիւնը երբեմն կը ջանար սիրաշահել նախարարական պաշտօններով: Իսկ Բիւրոն յաճախ, երբ կը տեսնէր որ ֆրակցիայի ընթացքը չի համապատասխանում իր տեսակէտներին, գալիս էր իր վեթոյի իրաւունքով եւ այդ հարկադրանքի տակ թէեւ լսւում էր, սակայն վնասում էր կուսակցութեան եւ պետութեան վարկին:
Այս հանգամանքների վրայ ծանրանալուս պատճառն այն է, որ ցոյց տամ ստեղծուած դրութեան բուն պատճառը: Ըստ իս, դրութեան ստեղծուիլը պիտի որոնել միայն մեր կանոնագրի անորոշութեան եւ անգործնականութեան մէջ, որի վրայ պիտի լուրջ ուշադրութիւն դարձնել, եթէ կը ցանկանաք հետագային այդ փորձառութիւններից օգտւել: Եղած խառնաշփոթութիւնը աւելի ակնբախ է դառնում, երբ մենք անդրադառնանք այդ հիւանդոտ յարաբերութեանց հետեւանքներին:
Հայաստանում փաստօրէն երկու ուժեր կային. կառավարութիւնը՝ իր փայլով ու մեխանիզմով, եւ Դաշնակցութիւնը՝ իր մասսայով, հեղինակութեամբ եւ ուժով:
Կառավարութիւնը յենուելով խորհրդարանական սկզբունքների վրայ, այդպիսի մի յեղափոխական վայրկենում, առանց հաշուի առնելու Դաշնակցութեան ցանկութիւններն ու պահանջները, հեռացնում էր իրանից կուսակցութիւնը, եւ թէեւ խորհրդարանը երբեմն ծափահարւում էր, բայց ըստ էութեան մեր շարքերի մէջ ծագում էր տարբերութիւն եւ անվստահութիւն, որ յաճախ արձագանք էր գտնում խորհրդարանի ու ֆրակցիայի ամբիոններից: Խորենիներ, Նաւասարդներ, ըմբոստանում էին Բիւրոյի «համբերութեան» տակտիկայի դէմ եւ կատարեալ ընդիմադրութիւն էին դարձած կառավարութեան համար, նոյնքան որքան Էս-Էռները:
Այս դժգոհութիւնները որ կ’արտայայտուէին՝ խուլ արձագանգն էին մեր կուսակցական շարքերի տրամադրութեանց: Ի վերջոյ, այնքան էին ծաւալուած դժգոհութիւնները՝ որ կուսակցական մասսաների տրամադրութեանց ենթարկուելով, նոյնիսկ Վրացեան իր խմբագրականներով քննադատի դիրք էր առած «Յառաջ» թերթում, թէեւ նա ջատագովներից էր «պետական» սկզբունքների, եւ նրա շնորհիւ էր, որ Ընդհանուր Ժողովը անորոշութեան մէջ ձգած էր Բիւրոյի եւ կառավարութեան, Բիւրոյի եւ խորհրդարանի վերաբերող յօդուածները:
Կուսակցական ընկերների հրապարակային բողոքները կուսակցական էտիկայի դէմ կարելի է համարել, բայց կուսակցական եւ պետական շահերից էին թելադրուած եւ հեռու էին անձնականութիւնից: Նախ նրանց մէջ կը խօսէր կուսակցական եւ երբեմնի յեղափոխական խիղճը, եւ երկրորդ՝ յեղափոխական ներկան մոռացնել էր տալիս գրքերում կարդացած խորհրդարանականութիւնը եւ «պետական» համարուած ձեւերն ու ընդունուած սովորոյթները: Դրան ոյժ էին տալիս ե՛ւ մեր ներքին, արտաքին, զինուորական, տնտեսական եւ այլ ասպարէզներում այն անհրաժեշտ պահանջները, որոնց անմիջական լուծումը հրամայական էր վճռականօրէն, բայց որոնց լուծման համար կառավարութիւնը անկարող էր, ոչ իր պետական մեխանիզմով եւ ոչ էլ իր չափուած օրէնքներով՝ ըստ ռուսական դարմանների: Այդ բոլորը միացած պատրաստում էին հողը Խատիսեանի կառավարութեան հեռացման եւ յեղափոխական թափի եւ գործունէութեան: Բայց նախքան յեղափոխական այդ գործունէութեան գալը, տեսնենք թէ մինչեւ 1920 Մայիս ի՞նչ անցաւ-դարձաւ Հայաստանի կեանքում:
