«Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամ, պատմական գիտությունների դոկտոր Ալեքսան Հակոբյանի հուշերը՝ նվիրված Ղարաբաղյան շարժմանը
«Ավտոբուսի ժողովուրդը»
1980-ականներին ինքն իրեն «ավտոբուսի ժողովուրդ» էր կոչում երիտասարդության մի խումբ՝ մինչեւ 100 մարդ, որ, բացի գաղափարակից եւ շատ հարցերում իրար հոգեհարազատ լինելուց, տարին մի քանի անգամ վարձում էր նույն ավտոբուսն ու մեկնում Ադրբեջանի կամ Վրաստանի հայաշատ ու հուշարձանաշատ վայրերն էքսկուրսիայի:
«Ավտոբուսի ժողովուրդը» շատ հետաքրքիր երեւույթ էր, որ բավականին ուղիղ կապ ունի Ղարաբաղյան շարժման հետ. բանն այն է, որ Շարժումն առաջացավ այս կարգի բազմաթիվ հասարակական, ոչ պարտադրված, ոչ “казенный” միտումներից: 1980-ականներն էին՝ Բրեժնեւ, հետո՝ Անդրոպով, հետո՝ Գորբաչով. դա, միեւնույն է, դեռ Խորհրդային Միություն էր՝ իր բոլոր կաշկանդիչ հանգամանքներով, բայց՝ նաեւ ազատության որոշ հնարավորությամբ:
Երիտասարդների այս խումբն էլ իր ազատությունը դրսեւորում էր նրանով, որ տարվա բոլոր տոներին ավտոբուսով մեկնում էր էքսկուրսիայի Ադրբեջանի հայաշատ շրջաններ, Վրաստան՝ Ջավախք, Կախեթ (այսօր նման բաները կոչում են ուխտագնացություն) եւ այլուր (կարճ տոներին՝ Հայաստանի որեւէ անկյուն, ասենք՝ Աժդահակ): Իսկ երկար տոները հետեւյալն էին. Մայիսի 1-ը՝ աշխատավորների միջազգային օրը, Նոյեմբերի 7-ը՝ Հոկտեմբերյան հեղափոխության տոնը, Դեկտեմբերի 5-ը՝ Սահմանադրության օրը: Ի դեպ, առաջին երկու տոներին Խորհրդային Միության օրենքով հանգստյան երկու օր էր հասնում, դրան էլ գումարվում էին շաբաթ-կիրակին, երբեմն՝ արանքում եւս մի օր, ու պատահում էր, որ հինգ ազատ օր էինք ունենում…
Համաշխարհային պրոլետարիատի առաջնորդի խոսքի զուգադրումով, որ գրում էր՝ մարքսիզմի երեք աղբյուրների ու բաղկացուցիչ մասերի մասին, մենք կատակով ասում էինք, որ մեր «ավտոբուսի ժողովուրդ» երեւույթը եղել է Ղարաբաղյան շարժման աղբյուրներից ու բաղկացուցիչ մասերից մեկը, քանի որ այդ մի քանի տասնյակ երիտասարդները դարձան Շարժման ամենաեռանդուն ակտիվիստներն ու էապես մասնակից եղան մեր պայքարին:
Այս կարգի շարժումներից էր, որ ծնվեց Ղարաբաղյան շարժումը. ծնվեց «ավտոբուսի ժողովրդի» պես մի փոքրիկ շարժումից, ծնվեց բնապահպանական շարժումից (որ շատ ավելի լուրջ շարժում էր), ծնվեց քաղաքի պաշտպանության շարժումից (այն ժամանակ էլ, ինչպես այսօր, փորձում էին հին քաղաքը, նրա կենտրոնը պաշտպանել ավերումից), ծնվեց պոլիտեխնիկ ինստիտուտի ազգագրական երգի փառատոններից, որին սերտորեն հարում էր նաեւ մեր «ավտոբուսի ժողովուրդը»։ «Ավտոբուսի ժողովրդի» մեջ ամենաակտիվ խմբերից էր հենց Մարո Մուրադյանի «Ակունքը»։ Մարոն էլ մի երկու անգամ մեզ հետ եկավ էքսկուրսիայի. միշտ չէր, որ գալիս էր՝ արդեն նախորդ սերնդի ներկայացուցիչ էր, իսկ մենք այն ժամանակվա երիտասարդներն էինք՝ 20-30 տարեկան։
Հետագա «Ղարաբաղ» կոմիտեից երկու հոգի «ավտոբուսի ժողովրդի» ամենաակտիվ անդամներից էինք՝ Համբարձում Գալստյանը եւ ես:
Մեր հիմնական կազմակերպիչներն ու մեր ոգին էին լեզվաբան (հիմա՝ գիտ. դոկտոր) Զաքարյան Հովհաննեսը, Կոնդակչյան Քեթը՝ ԵՊՀ ֆիզիկայի ֆակուլտետի գրադարանավարուհին, մեզնից մի քիչ ավելի տարիքով՝ մեզ մայրիկի պես խնամող (հիմա էլ սիրում է գնալ Արեւմտյան Հայաստան, Պարսկաստանի հայաշատ շրջաններ. հնարավոր է անգամ՝ ինքն է նկարել Գյուլիստանի այս նկարը, սիրում էր լուսանկարել), եւ պոլիտեխնիկի դասախոս Դաշտոյան Ռոբերտը։ Բոլորին զանգում էին, զգուշացնում, որ վարորդ Սամվելի հետ պայմանավորված է։ Գրեթե միշտ նույն ավտոբուսով էինք գնում, 1-2 անգամ ենք խախտել այդ ավանդույթը։
1980-ականներին այդ ավտոբուսով գնացել եմ երեւի թե մի 15-20 անգամ, հիմնականում՝ Ադրբեջան, Վրաստան՝ միայն մեկ անգամ. մյուսները գնում էին անընդհատ:
Ամեն ինչ սկսվել էր դեռ իմ պետերբուրգյան ասպիրանտուրայի վերջին տարում, կարծեմ՝ 1981-ին, եւ «Ակունքի» շուրջ։ Քեթը, Հովիկը, այս նկարում եղած ու չեղած մի քանի հոգի, «Ակունքի» հետ միասին, առաջին անգամ վարձել էին Սամվելին։ Սամվելը սեփական ավտոբուս չուներ, մի դեղին ՊԱԶ ուներ ինչ-որ գարաժից։ Մեր տարիքի տղա էր, Մատենադարանի տակ էր ապրում։ Վերջում այդ տեղն էր գալիս, ու երբեմն ստիպված էինք լինում գիշերվա կեսին այդտեղից տուն ինքնուրույն հասնել, քանի որ հոգնած էր լինում՝ տներով չէր բաժանում:
Արշավների ժամանակ գիշերները որպես կանոն անց էինք կացնում վրաններում։ Բայց երբեմն, եթե հայկական գյուղերում էինք լինում, խնդրում էինք դպրոցների ֆիզկուլտուրայի դահլիճները բացել. փռում էինք մեր քնապարկերն ու գիշերում։
Երեկոները բնականաբար անց էինք կացնում խարույկի մոտ, ինչպես երիտասարդությունը սիրել է բոլոր դարերում: Խարույկին մեր ընթրիքն էր՝ հիմնականում դաշտային խոտերից ու բանջարեղենից:
Ամեն էքսկուրսիայի համար գումար էինք հավաքում, երկար արշավների դեպքում՝ ստանդարտ՝ 30 ռուբլի, որն այն ժամանակ բավականին մեծ փող էր։ Մեր աշխատավարձերը մոտ 100 ռուբլու չափ էր, որ համարվում էր ոչ ցածր։ Ես ստանում էի 130 ռուբլի, պրոֆեսորը՝ 150-160, որն արդեն գագաթն էր: Ուստի 30 ռուբլին քիչ չէր, բայց հավաքում էինք… տարին 3 անգամ…։ Մեզ տրված էր հնարավորություն՝ մեր իսկ հաշվին միասին լինելու, մեզ մի քանի օր շարունակ մեր նմանների շրջապատում զգալու եւ մեր ինչ-ինչ գաղափարներն իրագործելու։ Ու մենք դրանից շատ գոհ էինք: Նախապես ամեն ինչ գնում էինք, տեղավորում ավտոբուսում ու շարժվում։ Հերիքում էր։ Բայց ամենից շատ հիշում եմ կրակին եփվող եղինջի ապուրը՝ շատ համով բան էր։
Իսկ ցերեկը հիմնականում զբաղվում էինք հետեւյալ աշխատանքներով:
Առաջինը գիտական աշխատանքն էր. ճարտարապետական հուշարձաններն էինք ուսումնասիրում, չափագրում, լուսանկարում, վիմագրերն ընթերցում, հնագիտական պեղումներ, իհարկե, չէինք անում, բայց ինչ-որ բաներ փորփրում էինք, ինչ-որ բաներ դասավորում, խաչքարերն էինք ուղղում, պատից ընկած քարերը տեղադրում: Շինարարություն չէինք անում, վերականգնում չէինք անում, բայց ուսումնասիրելով՝ պահպանմանը նպաստում էինք: Ամենաակտիվներս մի քանի տասնյակ էինք, բայց երիտասարդությունը, որ գոնե մեկ-երկու անգամ եկել է մեզ հետ, երեւի թե 100-ի էր հասնում:
Կարապետյան Սամվելը մեր ամենաակտիվ մասնակիցներից էր։ Գալիս էր մեզ հետ ու հա՛մ հուշարձաններով էր զբաղվում, հա՛մ մեզ էր ծանոթացնում։ Մինչ օրս էլ ինչ-որ բաներ տպագրում է այն ժամանակվա լուսանկարների ու չափագրությունների հիման վրա։ Իսկ մենք օգնում էինք նրան՝ գոնե մետր էինք բռնում, երբեմն բաժանում էինք գործը, որ հասցնենք: Ես հիմնականում վիմագրերն էի ընթերցում. մինչեւ հիմա ունեմ ընթերցվածներ, որ դեռ չեմ հրատարակել (բայց շատ բան էլ հրատարակել եմ): Ցավոք սրտի, մեր տեսած հուշարձանների մի մասն արդեն ԼՂՀ-ից դուրս է, հնարավոր չէ նորից գնալ. այն ժամանակ վիմագրերի «Դիվանի» 5-րդ հատորի էջերում արածս սրբագրումները հիմա ինձ շատ են օգնում։
Երկրորդը աշխատանքն էր տեղի հայության հետ. պարզապես խոսում էինք, զրուցում. հույս էինք տալիս, որ թեպետ ապրում են ՀԽՍՀ-ի սահմանից դուրս, բայց, միեւնույն է, հայ են մնում՝ հայ մշակույթի կրող: Այն ժամանակ եւս Հյուսիսային Արցախի (կամ Կուրի ձախափնյակի) եւ Բուն Աղվանքի հայությունը Հայաստանի հետ որոշ չափով կապված էր. երիտասարդները գալիս էին այստեղ սովորելու, ոմանք օրինակ՝ Բաքվից, Թիֆլիսից դուրս էին գալիս՝ այստեղ վերաբնակվելու, հատկապես՝ աղջիկ երեխա ունեցողները։ Հիշում եմ մի քանիսին, որ ուղղակի թողնում էին իրենց տները՝ չնչին գներով վաճառում, ու դեռ 70-80-ականներին գալիս Երեւանում տուն էին առնում՝ ավելի անհաջող, քան իրենց Բաքվի ու Թիֆլիսի բնակարանները: Երբ հարցնում էի՝ ինչու, բոլորի բառացի պատասխանն էր, թե՝ «Տե՛ս, ինչ լույս աղջիկներ ունեմ», – Սմբատ քեռին, օրինակ, երեք աղջիկ ուներ, տղան Երեւանում ծնվեց, – «Հո թուրքի (կամ՝ վրացու) չե՞մ տալու»:
Բայց մենք փորձում էինք համոզել, որ տեղում մնան, որպեսզի այդ գյուղերը պահպանվեն՝ Ղարաբաղի (ԼՂԻՄ-ի), Հյուսիսային Արցախի, Շամախիի, Շաքիի գյուղերն էլ: Բաքու չենք հասել ավտոբուսով. այդ կողմում ամենահեռավոր ճամփորդությունը եղել է 1983-ին դեպի Շամախիի, Իսմայիլիի շրջակայքի հայկական գյուղեր:
Մենք նրանցից չէինք, ովքեր համարում էին, որ այդ գյուղերը թույլ են՝ վաղը մյուս օրը կարող է դատարկվեն: Նման բան մեզ համար գոյություն չուներ. մենք ուզում էինք, որ դրանք չդատարկվեն, եւ դա բավարար էր։ Նմանեցնելով այն ժամանակներին՝ այսօր այդ գյուղերը երբեմն օրինակ եմ բերում, երբ անխելքներից լսում եմ, թե՝ «Սփյուռքն այսօր կա, վաղը՝ չկա»: Ինձ համար այդ բանդագուշակությունը գոյություն չունի: Սխալ է. արա՛, ինչ կարող ես, որ Սփյուռքը պահպանվի, եւ վե՛րջ։ Այն ժամանակ պահպանելու չարչարանքն էլ մերն էր։ Կային, իհարկե, Հայաստան եկողներ, կային մնացողներ, կային ուրիշ տեղ, օրինակ՝ Ռուսաստան գնացողներ։ Իսկ մենք փորձում էինք պահպանել:
Կային նաեւ ֆենոմենալ բաներ. օրինակ, 1985-ին ավտոբուսով առաջին անգամ մտանք Ոսկանապատ գյուղը (Զուռնաբադ)՝ Գանձակ քաղաքից նույն գետով մի քիչ վեր, նախկին մելիքանիստ. Հյուսիսային Արցախի մելիքների նստոցներից մեկն է եղել, հայտնի մեծ գյուղ է: Երեկոյան մթնշաղով մոտենում ենք. պայմանավորվածություն կար, կարծեմ, որ պիտի գյուղսովետի նախագահին գտնենք, որպեսզի դպրոցի տնօրենին խնդրի՝ ֆիզկուլտուրայի դահլիճը բացեն մեզ համար։ Ձմռանը՝ Սահմանադրության տոներին արդեն հնարավոր չէր վրաններում մնալ, ուստի գիշերում էինք այդպիսի փակ շինություններում: Մոտեցանք գյուղսովետի շենքին, մեկ էլ տեսնենք՝ վրան Հայկական սովետական հանրապետության դրոշը, որը Ադրբեջանի դրոշից լավ էլ տարբերվում էր՝ շփոթմունք լինել չէր կարող: Զարմացած նայում էինք. նկարեցինք (Սամվելը երեւի պահած կլինի): Մի հրաշք բան էր։ Երբ գյուղսովետի նախագահին հարցրեցինք՝ «սա ի՞նչ բան է, ո՞նց եք արել», ասաց՝ «բա մենք հայ ենք, չէ՞»:
Բայց հաջորդ տարում դրոշն այլեւս չկար: Այն ժամանակ նման բաներ կատարվում էին. որոշ թուրքական գյուղեր հատուկ տրամադրվածություն ունեին հայկական կամ հայրենասիրական գործերի նկատմամբ։ Հայտնի էր Չարդախլուի դեպքը, երբ Ռաֆայել Իսրայելյանի «Արծվի» արձանը դրեցին՝ որպես Հայրենական պատերազմի զոհերի հուշարձան, ու մի քանի օր հետո թուրքերը հասան նրան, որ դա հանվի: Հայկական արծիվ էր, ամեն ինչը հայկականություն էր խորհրդանշում. թուրքերն էլ, ադրբեջանցիներն էլ դրան Անդրանիկի արծիվ էին ասում, Անդրանիկին էլ, մեղմ ասած, չէին սիրում։ Հրանուշ Խառատյանը հետաքրքիր բան պատմեց մի անգամ. Շաքիի շրջակայքի ուդիական գյուղերում եւ շրջակա թուրքական ու թուրքացած գյուղերում երբ ազգագրական նյութ էին հավաքում, համարյա ամեն գյուղում թուրքերը ցույց էին տալիս այն ծառը, որի տակ իրենց տատին բռնաբարել է Անդրանիկ փաշան: Իսկ Անդրանիկն այդ կողմ չէր էլ հասել՝ Աղավնո գետից այն կողմ չէր անցել։
Տեղի հայության հետ մեր զրույցներն անընդհատ էին, օրինակ՝ հենց խարույկի շուրջը։ Մեզ հետ բանասիրականի երիտասարդ մասնագետներ եւ ուսանողներ կային, որ զբաղվում էինբանահավաքչությամբ։ Դա էլ մեր երրորդ հիմնական գործն էր։ Եվ դա էապես նպաստում էր, որ զրույցներն ընթանային հայրենասիրության շուրջ, քանի որ մեր ընկերները հենց ազգագրական նյութ էին հավաքում՝ երգեր, ոտանավորներ, խաղիկներ, հիշողություններ, հեքիաթներ, տոների մասին պատմություններ։
Ինչ-որ բաներ էլ սովորեցնում էինք։ Այդ հարցում հատկապես ակտիվ էր «Ակունքի» երիտասարդությունը. հուշարձան բարձրանալ-իջնելու արանքում ինչ-որ ժամի պայմանավորվում էին, մեկ էլ տեսնում էիր՝ երգուպարը սկսվեց։ Գալիս մասնակցում էին ու լավ սովորում։ Պարելը՝ չէ, բայց երգում էինք նաեւ մյուսներս, որ ավտոբուսում հատուկ սովորում, երգի տետրակներ էինք լրացնում։ Ի դեպ, ավտոբուսում կարեւոր արարողություն էր ծափահարումը, որի գլխավոր արարողապետ էր համարվում հիմա ԱԺ մասնագետ Նահատակյան Ռուբիկը։
Իհարկե, մենք խուսափում էինք տեղի հայության հետ ծայրահեղ բաներ խոսելուց։ Դա կարող էր վախեցնել, ինչպես նաեւ վտանգավոր էր. երկու զրուցակիցներիցդ մեկը կարող էր բովանդակությունը միլիցիային հաղորդել եւ դրանով վնաս պատճառել մյուսին։
Մենք փորձում էինք համոզել, որ պետք է եւ կարելի է հայ մնալ, հայկական դպրոց գնալ, պահպանել դրանք, որ դեռ բավականին մնացել էին, բայց արդեն գնում էին ռուսականացման: Սա մշակութային հայկականության պահպանմանն ուղղված աշխատանք էր. ազգապահպանություն տեղում՝ հենց ա՛յդ հողի վրա։ «Ավտոբուսի ժողովուրդը», առանց բացառության, այդ գաղափարի կրողն էր։
Բոլոր հայկական գյուղերը մեր հանդեպ դրական էին տրամադրված, թուրքերը՝ կամ՝ շատ վատ, կամ՝ վատ. վախենալով էին մեզ ընդունում։ Հաճախ էր պատահում, որ թուրքական գյուղերում մնայինք։ Բայց չեմ հիշում մի դեպք, որ թուրքական որեւէ դպրոցի դահլիճում գիշերած լինենք, մինչդեռ դրանց կողքին, անգամ՝ իրենց բանջարանոցներում, օրինակ՝ առվույտի արտերում՝ այո. համաձայնում էին: Թուրքականներն ուշ ստեղծված գյուղեր էին՝ տնամերձ մեծ-մեծ հողամասերով, հայկականները պատմական գյուղեր էին՝ փոքր-փոքր տնամերձերով, տներն՝ իրար կպած, հողամասերը՝ գյուղից դուրս: Թուրքերը 19-րդ դարի ինչ-որ պահից՝ Ցարական Ռուսաստանի ժամանակներից երբ սկսեցին անցնել նստակյացության, ռուսական պետությունից մեծ հողակտորներ էին վերցնում ու տներ սարքում:
Մի անգամ՝ 1987-ի մայիսին՝ մեր վերջին արշավին, Բուն Աղվանք գնացինք՝ Լագոդեխիի, Շաքիի, Կախիի կողմը (այդ հատվածում չէինք եղել), եւ յոնջայի արտում մնացինք. մի թուրք երիտասարդ էր տարել, առաջարկել, որ տեղավորվենք։ Առավոտյան տագնապած եկավ, բոլորիս արթնացրեց, ներողություն խնդրեց ու ասաց, որ իր աները՝ դաշտի տերը, որոշել է գալ ու մեզ՝ էրմենիներիս մորթել: Հայտնի Քիշի եկեղեցու տակ էինք (որ հիմա թուրքերը վերականգնել են՝ ջնջելով հայերեն վիմագրերը եւ դրանով խրտնեցնելով գործը ֆինանսավորած նորվեգացիներին). առավոտյան պիտի բարձրանայինք դիտելու ու այդպես էլ չբարձրացանք։ Արագ-արագ հավաքվեցինք, դեռ լույսը չբացված՝ փախուստի դիմեցինք։ Ճանապարհին մեկ տեղ միայն կանգնեցինք՝ Հավարիկի նախկին հայկական գյուղի մի հուշարձանի մոտ։ Հետո Եվլախով Կուրի մյուս ափն անցանք ու նոր մեզ հանգիստ զգացինք. այս ափում խանչալներով մեր հետեւից չէր հասնի: Իհարկե, յոնջան լրիվ ոտատակ էինք տվել, իսկ դա անասնակեր էր, ափսոս էր: Ո՞վ գիտի, գուցե փեսան մեր ձեռքով վատություն էր արել աներոջը: Այդպես էլ չհասկացանք։
Չորս-հինգ օրով էինք գնացել, բայց մնացած 2 օրն արդեն Մարտակերտի գյուղերում ծախսեցինք: 1988-ի նախօրյակն էր, ամեն ինչ արդեն կար՝ Մոսկվա գնացող նամակներ, Բաքվի մամուլում լույս տեսնող հակահայկական նյութեր… 1987-ի 2-րդ կեսին, դեռ Շարժումը սկսված չէր, բայց այլեւս չգնացինք. արդեն զգացվում էր հայ-ադրբեջանական բախումների շունչը։
Ի վերջո, տեղի ակտիվիստ հայերը դարձան մեր ընկերները։ Եւ հենց նրանք էին, որ 1988-ին կազմակերպեցին այնտեղի ինքնապաշտպանությունը: Չալումյան Մարտիրոսը, օրինակ, որ հիմա Քարվաճառում է ապրում, Բանանցի ինքնապաշտպանության ղեկավարը դարձավ։ Ինքնապաշտպանությունը, ցավոք, հաջող չեղավ. արդեն 1988-ի նոյեմբերին բոլոր հայկական գյուղերը, բացառությամբ Գետաշենից ու նրա ենթաշրջանից, ստիպված եղան դուրս գալ։ Գանձակն ու շրջակա գյուղերն ինքնապաշտպանվեցին, սակայն լոկ մինչեւ այդ մեծ բռնագաղթը։
Պարզ էր, Խորհրդային Միությունն այդ ամենը կազմակերպված էր անում. ոստիկանության բոլոր ուժերը, ՕՄՕՆ-ը Գորբաչովի թույլտվությամբ աշխատում էին դրա վրա։ Իսկ մենք վատ էինք աշխատում. դեռեւս բավարար չափով չէինք պատկերացնում պատերազմի մակարդակում ինքնապաշտպանվելու անհրաժեշտությունը: Չէինք սպասում։ 1988-ի մեծ բռնագաղթից հետո, երբ Հյուսիսային Արցախի ու Բուն Աղվանքի հայկական շրջանները, բացի Գետաշենի ենթաշրջանից ու Շահումյանից, ամբողջապես կորցրեցինք, նոր հասկացանք, որ միայն գյուղերի ուժերով, գյուղից դուրս եկած երիտասարդությանն ինչ-որ չափով որսորդական հրացաններով ապահովված ետ ուղարկելով ոչինչ չես պահի։ Եւ արդեն 1989-ից շատ լուրջ դիմադրություն կազմակերպվեց, որի շնորհիվ Գետաշենը եւ ենթաշրջանի գյուղերը՝ Ազատը, Կամոն, Մարտունաշենն անգամ դիմացան 2 տարի, մինչեւ 1991-ի ապրիլի 30-ին ռուսները նրանց ուղղակի կանոնավոր զորքով տեղահանեցին («Կոլցո» օպերացիան):
«Ավտոբուսի ժողովրդի» մեջ լինելն էապես նպաստեց, որ դեռ այն ժամանակից սիրահարվեմ Քաշաթաղի՝ նախկին Լաչինի շրջանին… 1985-ի հոկտեմբերն էր՝ հինգ օր անցկացրեցինք Լաչինի շրջանում։ Նրա ձորերով իջել էինք հյուսիսից հարավ՝ չմտնելով Ղուբաթլուի շրջան, Ջիջիմլուի հուշարձաններն էինք նայել, Ծիծեռնավանքը, Վարազգոմը, շրջել Լաչին քաղաքում, մտել երկրագիտական թանգարան… Այդ օրվանից սիրահարված էի այդ շրջանին, շրջկենտրոնին (որտեղից վերջին մի քանի հայերը քշվել էին 1950-ականների վերջերին), նրա վարդի թփերին, ակացիաներին ու փողոցների դարավանդներին։ Երբ ազատագրումից հետո առաջին անգամ քաղաք մտա, մեր երկրապահների դիրքեր կային, ու ես 2 ժամ ունեի, այն էլ՝ արդեն մթնշաղից հետո… 2 ժամ Լաչին քաղաքի մեջ ծայրից ծայր ման եկա. ինչպես մարդիկ Փարիզ են գնում ու հայտնի փողոցներով շրջելով՝ իրենց կարոտն առնում, այդպես էլ ես ապագա Բերձոր քաղաքից կարոտս էի առնում։ Իրոք, երեխայի պես սիրում էի:
1992-ի մայիսին Ղարաբաղն այդ միջանցքով միացրեցինք, բայց անցավ ամբողջ մեկ ու կես երկար ու ձիգ տարի, մինչեւ անընդհատ չարչարանքից հետո ստացվեց համաձայնությունը պաշտոնապես զբաղվելու սիրելի Քաշաթաղը վերաբնակեցնելու-հայացնելու գործով։ Այդպես ստացվեց այսօրվա Քաշաթաղի շրջանը:
hambardzum.am
