Հայկական ուսումնասիրությունների ԱՆԻ կենտրոնը վերահրատարակության է պատրաստում Հայաստանի Առաջին Հանրապետության վարչապետ և արտգործնախարար Ալեքսանդր Խատիսյանի “Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը” կոթողային աշխատությունը: Հայաստանի Առաջին Հանրապետության շրջանում դժվար է նշել մեկ այլ հայ պաշտոնյայի, պետական գործչի, ով այնքան շատ ներկա եղած լինի հայ ժողովրդի համար ճակատագրական քննարկումների, բանակցած ու ստորագրած լինի այնքան կարևոր փաստաթղթեր:
ԱՆԻ կենտրոնը այս արժեքավոր հատորը վերածելով արևելահայերնի և աբեղյանական ուղղագրության՝ առաջին անգամ այն կհրատարակի Հայաստանում: Այս հրապարակումներում վերնագրերը դնում է ԱՆԻ կենտրոնը։
_______________________________
Իններորդ գլուխ
Հայաստանի սահմանների ընդարձակումը և 1919թ․ մայիս 28-ի ակտը
նախորդ մասը կարդալ այստեղ
Հայաստանի սահմանների ընդարձակումը երրորդ ուղղությամբ կատարվում էր Զանգեզուրի և Ղարաբաղի գծով։ Այստեղ ընդհարվում էին Հայաստանի և Ադրբեջանի շահերը։ Հայաստանի համար Զանգեզուրն ու Ղարաբաղը երեք տեսակի շահեկանություն էին ներկայացնում։ Առաջին․ բնակչության տեսակետով, քանի որ 300 հազար հայեր էին ապրում այդ շրջաններում, երկրորդ․ Ղարաբաղն ու Զանգեզուրը պաշտպանում էին Հայաստանի թիկունքը այն թշնամիներից, որոնք երազում էին նրանց վրայով միանալ իրար հետ, և երրորդ․ երկու շրջանների բնակչությունը իրեն անբաժանելիորեն կապված էր զգում Հայաստանի Հանրապետության հետ։ Սակայն, որքան ավելի կարևորություն ունեին մեզ համար այդ երկու շրջանները, այնքան ավելի արժեք էին նրան տալիս ադրբեջանցիներն ու թուրքերը, որոնց հետ անկարելի էր հաշտության լեզու գտնել՝ առանց զիջելու Զանգեզուրն ու Ղարաբաղը։ Բայց այդ մասին մեր մեջ խոսք անգամ չէր կարող լինել։ Զիջման կողմանկիցներ չկային մեր մեջ, հետևաբար, բախումը անխուսափելի էր դառնում և դարձավ։
Միակ մարդը, որ որոշ չափով կողմնակից էր կես զիջման, իշխան Հովսեփ Արղությանն էր՝ Պարսկաստանում մեր դեսպանը, որ անհրաժեշտ էր համարում Զանգեզուրը պահել մեր ձեռքում մինչև Զաբուղ գետը, իսկ Ղարաբաղը զիջել Ադրբեջանին։ Բայց այդ ձայնը միակն էր։
Անգլիական հրամանատարությունը հանձին զորավոր Թոմսոնի, 1919 թվականի սկզբից ի վեր պաշտպանում էր Ղարաբաղը Ադրբեջանին հանձնելու պահանջը։ Նրա կողմից Շուշի և Գորիս ուղարկված գնդապետ Շեթելուորթը այդ մասին հաղորդեց Զանգեզուրի և Ղարաբաղի բնակչությանը։ Ես ևս, իմ կողմից, Գորիս ուղարկեցի իշխան Հովսեփ Արղությանին իբրև ներկայացուցիչ։ Խաղաղեցումը ժամանակավոր էր, մենք համաձայնվեցինք ստեղծել չեզոք գոտի։ Կապիտան Գիպպոնսը դրանից առաջ կանգնեցրել էր Անդրանիկի արշավանքը դեպի Շուշի և նրան բերել Երևան։
Ղարաբաղի հարցում հայկական բոլոր կուսակցությունները միահամուռ կերպով համերաշխ էին։ Ղարաբաղի գործիչների վերաբերմունքը դեպի Հայաստանի կառավարությունը և նրա դերը որոշ չափով նման էր մակեդոնական գործիչների վերաբերմունքին ու դերին՝ հանդեպ բուլղար կառավարության։ Նրանք զորավոր էին ժողովրդի, բանակի և խորհրդարանի մեջ և ի վիճակի էին բավական ուժեղ ճնշում գործադրել կառավարության վրա։ Ղարաբաղի պատճառով Ադրբեջանը մեզ զրկում էր նավթից և հացահատիկից։ Նավթը շատ ուժեղ զենք էր Ադրբեջանի ձեռքում ընդդեմ մեզ, բայց հակառակ սրան, մենք մինչև վերջ անդրդվելի մնացինք Ղարաբաղի հարցում։
Թեև մեծ պետությունների ներկայացուցիչները շարունակ հավատացնում էին, թե հողային բոլոր հարցերը պետք է լուծվեն Փարիզի վեհաժողովում, երկու կողմերն էլ ջանում էին իրենց համար նպաստավոր դիրքեր ստեղծել Փարիզի վեհաժողովը կատարված իրողությունների առաջ դնելու համար։
Անգլիացիները, ինչպես օրինակ զորավարներ Թոմսոնը, Բիչը, Միլնը, Դեյվին, Ասիերը և Ուորդրոպը, շարունակ ասում էին մեզ․ «Չի կարելի բոլոր պահանջները հիմնավորել զուտ ազգագրական պայմաններով։ Դրանք բավարար չեն, կարևոր են նաև տնտեսական, աշխարհագրական և ռազմագիտական պայմանները։ Իսկ այդ տեսակետներով Ղարաբաղը կապված է Բաքվի հետ, որովհետև ղարաբաղցի գյուղացիներ գործ գտնելու համար հազարներով այնտեղ են գնում։ Հացն ու բոլոր արդյունքները գնում են Եվլախի վրայով․ աշխարհագրորեն Ղարաբաղը կապված է Քուռ գետի հովտի հետ, իսկ ռազմագիտորեն, ով Շուշիի և Ասկերանի տերն է, նա իր ձեռքում է պահում նաև Բաքվի երկաթուղին»։
Մի անգամ զորավար Բիչը հետևյալ ուշագրավ հարցումը ուղղեց ինձ․ «Արդյոք չի՞ կարելի ղարաբաղցիներին փոխադրել Հայաստան, իսկ Հայաստանից Ղարաբաղ փոխադրել մահմեդականներին»։ Ես պատասխանեցի, որ դա չի կարելի, այնպես, ինչպես չի կարելի, օրինակ, Մոնտենեգրոյի բնակիչներին իրենց լեռներից փոխադրել ուրիշ տեղեր։
Առհասարակ, պետք է ասել, որ բնակչության փոխանակության հարցը հաճախ էր դրվում մեր սեղանին, սակայն այն լուծվում էր ոչ թե խաղաղ համաձայնության ճանապարհով, այլ տարերային դեպքերի և միջցեղային արյունահեղ կռիվների հետևանքով։ Քաղաքագետների կամքով չէր, որ միատարր զանգվածներ էին ստեղծվում այս ու այն շրջաններում, այլ դեպքերի տարերային ընթացքով։
Այդպիսի ճամբով էր, որ Զանգեզուրը դարձավ զուտ հայկական՝ ազատվելով մահմեդական բավական շոշափելի բնակչությունից։ Եվ այդ փոփոխության հետևանքով էր, որ Զանգեզուրը միացավ Հայաստանին վերջնականապես ու այսօր Խորհրդային Հայաստանի սահմաններում է։ Մինչդեռ Ղարաբաղը հնարավոր չեղավ Հայաստանին կցել, թեև կարողացավ պահպանել իր ներքին ինքնավարությունը։
Ախալքալաքի վերաբերմամբ, որի բնակչությունը մոտ 80 հազար զուտ հայկական էր, ինչպես նաև Լոռու գավառի վերաբերմամբ, որ իր 60 հազար բնակչությամբ նույնպես զուտ հայկական էր, մեր դիրքը շատ պարզ էր։ Մենք չէինք կարող հաշտվել Ախալքալաքի կորստի հետ, թեև 1918թ․ դեկտեմբերին վրացիները գրավել էին այն և մինչև վերջ գրաված պահեցին։ Իսկ Լոռին պատերազմի հետևանքով, վերջ ի վերջո, անցավ Հայաստանի ձեռքը։
Գալով Թուրքահայաստանի նահանգներին՝ դրանց գրավումը հետաձգվել էր մինչև Փարիզի վեհաժողովի որոշումը։ Ճիշտ է, որոշ պատրաստություններ էին տեսնվում այդ գրավման համար, բայց գործնական քայլերից կառավարությունը միշտ խուսափում էր։ Ըստ զորավարներ Նազարբեկյանի, Դրոյի, Հախվերդյանի և Արարատյանի կազմած ծրագրի, ամենից առաջ պիտի գրավվեր Ալաշկերտի հովիտը։ Զորավար Բիչը ևս տվել էր իր հավանությունը այդ ծրագրին, բայց թելադրում էր սպասել մինչև Փարիզի վեհաժողովի որոշումը։
300 հազար թրքահայ գաղթականներ անհամբեր սպասում էին սահմանների բացմանը, որպեսզի կարողանան վերադառնալ իրենց տեղերը։ Այս տեսակետով, Թուրքահայաստանի օր առաջ միացումը ստիպողական անհրաժեշտություն էր մեզ համար։
Լուսանկարում՝ Խատիսյանը 1919-ի աշնանը Սարիղամիշում, հայ որբերի հետ
