Հայկական ուսումնասիրությունների ԱՆԻ կենտրոնը վերահրատարակության է պատրաստում Հայաստանի Առաջին Հանրապետության վարչապետ և արտգործնախարար Ալեքսանդր Խատիսյանի “Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը” կոթողային աշխատությունը: Հայաստանի Առաջին Հանրապետության շրջանում դժվար է նշել մեկ այլ հայ պաշտոնյայի, պետական գործչի, ով այնքան շատ ներկա եղած լինի հայ ժողովրդի համար ճակատագրական քննարկումների, բանակցած ու ստորագրած լինի այնքան կարևոր փաստաթղթեր: ԱՆԻ կենտրոնը այս արժեքավոր հատորը վերածելով արևելահայերնի և աբեղյանական ուղղագրության՝ առաջին անգամ այն կհրատարակի Հայաստանում:
_______________________________
Վեցերորդ գլուխ
Չորս ամիս Պոլսում
(1918 հունիս 15-նոյեմբեր 1)
Նախորդ հատվածը կարդալ այստեղ
Թուրքերը ատամներ էին կրճտացնում մեր դեմ, բայց ժպիտով ու անուշ հայացքով էին խոսում: Այդ տեսակետից, մասնավորապես, բնորոշ էր Պոլսի ոստիկանապետ Ազմի բեյը: Մի անգամ ես ու Ահարոնյանը նստած էինք Թալեաթ փաշայի ընդունարանում և սպասում էինք տեսակցութան: Թալեաթ փաշայի մոտ էր ավստրիական դեսպանը: Մեզ սուրճ հյուրասիրեցին, և ժամանակը ձանձրալի չդարձնելու համար, մեզ զբաղեցնում էր Ազմի բեյը: Նա իր հիացմունքն էր հայտնում Ահարոնյանի գրվածքների համար, մանավանդ այն գրվածքների, որոնք թուրքահայերի տառապանքն էին պատկերում. «Օ՜, այդ գրվածքները խիստ բանաստեղծական են ու գեղեցիկ»:
Թուրք նախարարներից ու քաղաքական գործիչներից հետո մենք այցելություններ տվեցինք Ավստրիայի և Բուլղարիայի դեսպաններին: Մեր առաջին տեսակցությունը, իհարկե, եղավ գերման դեսպան Կոմս Բերնստորֆը, ով բնակվում էր Բոսֆորի իր ապարանքում: Պետք է խոստովանեմ, որ գերման դեսպանատունը, որտեղ մենք եղանք քսան անգամից ավելի, չափազանց ուշադիր վերաբերմունք և գործնական օգնություն ցույց տվեց մեզ: Մեր տրամադրության տակ դրվեց ուղիղ հեռագրաթելը Պոլսի և Բեռլինի միջև, ու մենք մի քանի անգամ խոսեցինք Բեռլինում գտնվող մեր ընկերոջ՝ դոկտոր Համո Օհանջանյանի հետ: Գերման սուրհանդակները մեր նամակները տանում էին Բեռլին, դեսպանատան քարտուղար Ֆոն Տիքովը գիշեր ու ցերեկ պատրաստ էր մեր հեռագրերն ու նամակները հասցնել այնտեղ, որտեղ հարկն էր: Ինքը՝ Կոմս Բերնստորֆը, ուշադրությամբ լսեց մեզ, ընդունեց, որ մեր պահանջները միանգամայն արդար են և դրանք հաղորդեց իր կառավարությանը: Լեփսիսուի հրատարակած «Գերմանիա և Հայաստան» գրքում տպված են նրա բազմաթիվ հեռագրերը, որոնք կապացուցեն իր բարյացակամ վերաբերմունքը մեր հանդեպ: Հեռագրական դիմումներից բացի, գերման դեսպանը մի քանի անգամ անձամբ գնաց Թալեաթ փաշայի մոտ և պաշտպանեց մեր պահանջները: Սակայն, ինչպես միշտ, այդ դիմումն էլ արդյունք չտվեց: Պետք է ասել, որ այդ ժամանակներում թուրքերը ընդհանրապես սկսել էին արհամարհանքով վերաբերվել դեպի Գերմանիան և ջանում էին ազատվել գերմանացիների խնամակալությունից:
Այստեղ ավելորդ չեմ նկատում հիշատակել, որ հայ ժողովրդի գոյությունը Կովկասում, այն ժամանակամիջոցում, երբ մենք Պոլսում էինք, ավելի էր ծանրացել: Մասնավորապես, հուսահատական էր Ախալքալաքի գավառի վիճակը: Այդ գավառը, որ 80 հազար հայ բնակչություն ուներ, ստիպված էր գրեթե ամբողջովին տեղահան լինել և ապաստան գտնել հարևան Վրաստանի Բակուրիանի շրջանում՝ 6000 ոտք բարձրության վրա, անձրևի ու ձյան տակ: Զարմանալի չէ, որ այդպիսի պայմաններում այդ զանգվածը ենթարկվեց հսկայական կոտորածների՝ տիֆ, խոլերա և սով: Երեք ամսվա ընթացքում մոտ 25 հազար մարդ մահացավ այնտեղ:
Բակուրիանում կուտակված հայ գաղթականների հարցը ժամանակի բոլոր հայերի միտքը ամենից շատն էր զբաղեցնում, թերթերը շարունակ նրանց վիճակով էին զբաղված, ազգային իշխանությունները նրանցով էին մտահոգված: Թուրքերը գրավել էին Ախալքալաքի գավառը և թույլ չէին տալիս, որ հայերը վերադառնան իրենց տները: Այդ մասին էր, որ մենք բազմաթիվ դիմումներ արեցինք թուրքական կառավարությանը:
Հայ գաղթականների ծայրահեղ ծանր վիճակի մասին դիմումներ արեցին նաև Կովկասում գերմանացի ներկայացուցիչները: Գերմանական կառավարությանը դիմեց նաև Բեռլինում գտնվող Համո Օհանջանյանը: Վրաստանում գերման դեսպան Ֆոն Կրեսը մի շարք հեռագրերով, որոնցում նկարագրում էր հայ գաղթականների սարսափելի կացությունը, իր կառավարությունից պահանջում էր անմիջապես կտրուկ միջոցներ ձեռք առնել՝ վերջ տալու այդ կացությունը: Հայ գաղթականներին ի նպաստ միջամտեց նաև Մյունխենում Հռոմի պապի նվիրակը, ով հատուկ հեռագրով դիմեց գերման կառավարությանը՝ խնդրելով նրա աջակցությունը «Թուրքիայի և Պարսկաստանի հայ և ասորա-քաղդեական քրիստոնյա բնակչության համար»: Նույն ուղղությամբ մենք կոչ արեցինք նաև կարդինալ Դոլչեին , ով Պապի ներկայացուցիչն էր Պոլսում: Հուլիսի 15-ին Համո Օհանջանյանը և Արշակ Զոհրաբյանը Կովկասում մեր գաղթականների վիճակի մասին մանրամասն զեկույց ներկայացրեցին գերմանական կառավարությանը: Հուլիսի 16-ին նույնը արեց նաև զորավար Ֆոն Կրեսը Թիֆլիսից:
Թուրքերի հոգեբանությունը հասկանալու համար ես այստեղ կբերեմ Վեհիբ փաշայի ֆերմանը, որը հրատարակվեց հունիսի 4-ի Բաթումի հաշտության առիթով: Ահա թե ինչ ասում այդ ֆերմանը. «Երկաթուղային հաղորդակցությունը Գանձակի և Երևանի միջև վերականգնելու համար շրջանառության մեջ պիտի դրվեն հատուկ գնացքներ, որոնցում պետք է գտնվեն թուրք սպաներ: Այդ սպաները իրենց ձեռքում պետք է ունենան Վեհիբ փաշայի ֆերմանը, որ պետք է կարդան թուրք-թաթար բնակչության համար՝ ամեն տեղ հայտարարելով, որ այլևս հաշտություն է, որ արգելված է թշնամական վերաբերմունք ցույց տալ դեպի հայերը: Կարգելվի նաև այսուհետ սպանել հայերին»:
Բնորոշ է այս նախադասությունը: Ուրեմն, առաջ թույլատրելի էր սպանել պատահած հային:
Մեր բոլոր դիմումները հետևյալ երեք արդյունքները տվեցին.
Ա. Հարց բարձրացվեց, որ Հայաստան ուղարկվեն ավստրիական զորքեր, այնպես, ինչպես Վրաստան էին ուղարկվել գերմանական զորքեր:
Բ. Գերման գլխավոր հրամանատարությունը լուրջ պահանջներ դրեց Էնվեր փաշայի առաջ:
Գ. Գերման դեսպան Կոմս Բերնստորֆը արտաքին գործերի նախարարությունից պահանջեց վերաքննել Գերմանիայի վերաբերմունքը դեպի հայերը և Հայաստանի քաղաքական վիճակը:
Ավստրական կառավարությունը սկզբում տրամադրություն ցույց տվեց զորքեր ուղարկել Հայաստան, սակայն արևմտյան ճակատի վրա ունեցած պարտությունից հետո հրաժարվեց այդ մտքից: Բուլղարները, ավստրաիցիները և գերմանացիները հատուկ պատվիրակություններ ուղարկեցին Հայաստան, որոնք մեզ համար նպաստավոր զեկույցներ պատրաստեցին իրենց կառավարությունների համար: Համո Օհանջանյանը ավստրիական կառավարության հետ բանակցելու համար հատուկ Վիեննա էր գնացել: Ուշագրավ է նաև Համո Օհանջանյանի տեսակցությունը Թալեաթ փաշայի հետ Բեռլինում: Նա խոստացել էր նոյեմբերի 1-ին Պոլսում հանդիսավոր կերպով հայտարարել, որ թուրքերը պետք է հեռանան մինչև 1914 թվի սահմանները՝ հայերին թողնելով Ռուսահայաստանի գրաված վայրերը:
Նույն օրերին իմացանք, որ համաձայնություն է գոյացել վրացիների և գերմանացիների միջև: Գերմանացիները պարտավորվել են ճանաչել Վրաստանի անկախությունը և այն պարտադրել ռուսներին, իսկ վրացիները գերմանացիներին մենաշնորհներ են տվել Փոթիի նավահանգստի, իրենց անտառների և մանգանի հանքերի շահագործման համար:
Մինչ մենք Պոլսում պաշտոնական անձանց հետ բանակցություններ էինք վարում, ընկավ Բաքուն, որի գրավման ժամանակ թուրքերը սարսափելի կոտորած են կազմակերպել՝ ջարդելով մոտ 30 հազար հայերի: Լուրջ վտանգ էր սպառնում նաև Ղարաբաղի հայությանը: Հայերի շրջանում ընդհանուր հուզում էր տիրում, և մենք որոշեցինք բանակցությունների մեջ մտնել Երիտասարդ թուրքերի կոմիտեի հետ: Մեզ կոմիտեի շենքում ընդունեց Ռիզա բեյ անունով մի գնդապետ, ով հրավիրեց ժողովասրահ, որտեղ մեզ սպասում էին դոկտոր Բեհաեդդին Շաքիրը և դոքտոր Նազըմը: Այդ պարոնների հետ ես ու Ահարոնյանը երկու ժամի չափ խոսակցություն ունեցանք: Մենք մեր վրդովմունքը հայտնեցինք Բաքվի կոտորածի համար այն ժամանակ, երբ մենք հաշտություն ենք կնքել թուրքերի հետ, և խնդրեցինք, որ Երիտասարդ թուրքերի կոմիտեն միջամտի կառավարությանը՝ ի նպաստ խաղաղության ու մեր համեստ պահանջների իրագործման:
Բեհաեդդին Շաքիրը և Նազիմը ամբողջ մեղքը գցեցին թուրքական զորքերի հոգնածության վրա, որ չէր կարողացել տեղական թաթարների կողմից կատարված կոտորածի առաջն առնել և հայտնեցին, որ ոչ թե 30 հազար հայեր են կոտորվել, այլ միայն 300, այն էլ՝ փողոցային կռիվների ժամանակ: Ասացին, որ հայերը ամեն տեղ կռվում են թուրքերի դեմ և օգնում են Թուրքիայի թշնամիներին ու եզրակացրեցին, թե միակ բանավոր ելքը հայ-թուրքական անվերապահ գործակցությունն է: «Դուք ամեն տեղ մեր դեմ եք գործում, ամբողջ Եվրոպան ու Ամերիկան տրամադրում եք մեր դեմ, անողոք կերպով գցում եք մեր վարկը: Եվ եթե մենք ձեզ ֆիզիկապես ենք ոչնչացնում, դուք մեզ սպանում եք բարոյապես, մի բան, որ մեզ համար շատ ավելի ծանր է»,- ասացին նրանք՝ պահանջելով լիովին մոռանալ անցյալը, անմիջապես դադարեցնել ամեն հակաթուրքական պրոպագանդա և ամեն կերպ գործակցել թուրքերի հետ:
Երբ մենք նրանց հետ խոսում էինք մեր պահանջների սահմանների մասին, նրանց խոսքերը դառնում էին մշուշոտ և անորոշ: Երկու ժամվա խոսակցությունից հետո կոմիտեի անդամները մեզ խոստացան մեր պահանջները քննել Թալեաթ փաշայի հետ: Երբ մենք դուրս էինք գալիս ժողովասրահից, սպասասրահում նստած էր Թալեաթ փաշան, որ սպասում էր մեր խոսակցության վերջանալուն՝ տեսակցելու կոմիտեի անդամների հետ:
Հետևյալ օրը մենք եղանք Թալեաթ փաշայի մոտ: Նա էլ նույն բացատրությունները տվեց Բաքվի կոտորածի մասին: Ըստ երևույթին, ընդհանուր ներքին համաձայնություն կար թուրքերի շրջանում՝ այդ եղանակով խոսել մեզ հետ: Երբ մենք մեր բողոքը հայտնեցինք Թալեաթին, թե թուրքական զորքերը պատրաստվում են հարձակում գործել Ղարաբաղի վրա, Թալեաթը վերցրեց հեռախոսը և սկսեց խոսել Էնվերի հետ, ասելով ի միջի այլոց, որ «հայերը խնդրում են հրաման տալ չհարձակվել Ղարաբաղի վրա»: Ըստ երևույթին, Էնվերը ժխտում էր այդպիսի հարձակման մտադրությունը և Թալեաթը ժպտալով ասում էր. «Էնվեր, մի՛ մոռացիր, որ քեզ հետ խոսողը մի օտար դեսպան չէ: Եվ հետո, այստեղ նստած են Ահարոնյանն ու Խատիսյանը, որոնք շատ լավ գիտեն ամեն ինչ»:
Այս խոսակցությունից հետո Թալեաթը մեզ հայտնեց, որ ինքը երաշխավորում է, որ Ղարաբաղի վրա որևէ հարձակում չի լինի:
