Հատված Ալեքսանդր Խատիսյանի ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԾԱԳՈՒՄՆ ՈՒ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ գրքից, գլուխ 15-ից
Տասնհինգերորդ գլուխ
Խորհրդային իշխանությունը Հայաստանում
(2 դեկտեմբեր, 1920 – 16 փետրվար, 1921)
Անցավ դարձյալ մեկ շաբաթ: Գալիս էին նոր պաշտոնյաներ: Կային դավանափոխներ, որոնք շտապում էին իրենց հավատարմությունը հայտնել նոր իշխանությանը: Ես ամեն օր դուրս էի գալիս փողոց զբոսնելու: Ոմանք ինձ վրա նայում էին վախենալով, ոմանք էլ՝ չարությամբ: Բայց չէին անհանգստացնում:
Նույն վիճակում էին նաև պատվիրակության մյուս անդամները: Մի քանի օր հետո իմ քեռորդին՝ Լ. Աճեմյանը, մոլեռանդ բոլշևիկ, ով երկու ամիս հետո սպանվեց, ինձ ասաց, որ երիտասարդ բոլշևիկների շրջանում չեն հասկանում, թե ինչո՞ւ ինձ հետ այդպես քաղաքավարությամբ են վարվում և ինչո՞ւ չեն բանտարկում: Հարցը հասավ կառավարությանը: Եվ ահա դեկտեմբերի 13-ի առավոտյան Չեկայից ներկայանալու հրաման ստացա: Գնացի: Նման հրամաններ ստացել էին նաև Ալեքսանդրապոլի պատվիրակության մյուս երկու անդամները՝ Գյուլխանդանյանը և Ղորղանյանը:
Ինձ ընդունեց Չեկայի նախագահ Այվազյանը: Զրույցը չափազանց քաղաքավարի բնույթ էր կրում: Այվազյանն ասաց, որ Հայաստանում իմ ազատ դրությունը դառնում է անհարմար: Ժողովուրդը տեսնում է և կարող է անցանկալի տպավորություն ստանալ, թե խորհրդային իշխանությունը քաշվում է ինձ բանտարկելուց: Այդ պատճառով, մի քանի կոմունիստներ անհրաժեշտ են գտնում բանտարկել ինձ: Կառավարությունը (Հեղկոմը)՝ քննության առնելով այդ դրությունը, գտնում է, որ ավելի երկար ժամանակ ազատ մնալը այլևս անթույլատրելի է, և որոշել է աքսորել ինձ Հայաստանի սահմաններից դուրս: Նույնը որդեգրվել է Գյուլխանդանյանի և Ղորղանյանի վերաբերյալ:
Մեկնումը նշանակված էր դեկտեմբերի 15-ի առավոտյան ժամը 6-ին, ինքնաշարժով՝ Դիլիջան-Ղարաքիլիսա ճանապարհով, իսկ այնտեղից՝ երկաթուղով:
Գնալուց առաջ ես հրաժեշտ տվեցի Վրացյանին, Քաջազնունուն, Տիգրանյանին և այցելեցի կառավարության նախագահ Կասյանին՝ դարձյալ միջնորդելու բանտարկված գործիչների համար: Նա կրկնեց, որ լինելու է դատ, իսկ դատից առաջ բանտարկվածներից ոչ ոք չի սպանվի: Տեսա նաև Դրոյին, որ արդեն իսկապես գործերից հեռացված էր: Նա մի կողմից ձանձրացել էր խորհրդային իշխանության և ժողովրդի միջև իր անորոշությունից, իսկ մյուս կողմից ամեն միջոցներով աշխատում էր օգտակար լինել բանակին և կուսակցական իր հին ընկերներին:
Դեկտեմբերի 14-ը նվիրեցի Հայաստանից մեկնելուս հետ կապված գործերին: Բնակարանում մնաց իմ կրտսեր եղբոր ընտանիքը: Ինձ մոտ փոխադրվեց զինվորական ատյանի անդամ Բաղդատյանը: Իսկ ես, դեկտեմբերի 16-ին, փոքրիկ պայուսակով, նստեցի ինքնաշարժ: Ինձ միացան Ալեքսանդրապոլի պատվիրակության ընկերներս: Մեր իրերը ենթարկվեցին քննության, ընդ որում, մեզ հայտնեցին, որ չի կարելի դուրս տանել վավերագրեր, իսկ նամակներ և դրամ, եթե կա, չեն արգելի: Դրամ գրեթե չունեի, բայց ունեի նամակներ, որ բերել էին երևանցիները՝ Թիֆլիսի իրենց ազգականներին հանձնելու համար:
Դեկտեմբերի 16-ի առավոտյան ժամը 9-ին մեկնեցինք: Մեզ հետ բեռնակիր ինքնաշարժով Ալեքսանդրապոլ էին գնում երկու կոմունիստներ՝ օրիորդ Արեշյանը և մի երիտասարդ: Ցուրտ դեկտեմբերյան օր էր, թեև՝ արևոտ: Մենք շատ դանդաղ էինք գնում: Տրամադրություններս ծանր էին ու մռայլ:
Գիշերեցինք Քաղսի գյուղում: Գյուղացիներն իմացան, թե ով ենք և ընդունեցին մեծ հաճությամբ:
Առավոտյան շարունակեցինք ճանապարհը: Խճուղով դեպի Երևան էին շարժվում ռուսական նոր զորքեր:
Հետևյալ գիշերն անցկացրինք Չիբուխլու գյուղում, իսկ դեկտեմբերի 18-ին գիշերեցինք Ղարաքիլիսայում: Այստեղ վերաջացավ մեր ճանապարհորդությունը ինքնաշարժով. հետևյալ օրը պետք է ճամփորդեինք երկաթուղով:
Կոմունիստների մի փոքր խումբ, դժգոհ, որ մեզ միայն աքսորում են, պատրաստվել էր Ղարաքիլիսայից դեպի Վրաստան ճանապարհին մեզ սպանել: Այդ մասին մեզ նախազգուշացրեցին: Միջոցներ ձեռք առանք, և ամեն ինչ լավ անցավ:
Ղարաքիլիսայի Չեկայի պետն իմ նախկին պաշտոնյաներից էր Թիֆլիսի քաղաքային ինքավարությունում՝ Լևոն Ուլիբեկյանը: 1906 թվականին նա ձերբակալվեց, դատի ենթարկվեց և աքսորվեց Սիբիր: Ժամանակին ես նրա համար շատ աշխատեցի, այնպես որ, նա մեծ երախտագիտություն ուներ դեպի ինձ: Մեզ համար պատրաստեցին ընթրիք, որի ժամանակ, Լևոն Ուլիբեկյանը արտասանեց ճառ, շեշտելով, թե «բոլշևիզմը ամբողջ մարդկությանը բարօրություն կբերի, և նա, ով չի ըմբռնում դա այսօր, կըմբռնի վաղը»:
Առավոտյան ողջ առողջ հասանք կայարան: Օրը կիրակի էր, կայարանը՝ դատարկ: Մենք տեղավորվեցինք վագոնում: Ժամը 3-ի մոտ Կարսից կայարան եկավ Անկարայի կառավարության արտաքին գործերի նախարար Բեքիր Սամի բեյը իր որդու հետ: Մոսկվա էին գնում:
Մենք ծանոթացանք նրա հետ: Ծանոթանալուց հետո նա անմիջապես ասաց, որ շատ վիրավորված էր, որ հայկական կառավարությունը իրեն տված պատասխանի տակ ստորագրել էր քյաթիպ Ակոպովը: Բեքիր Սամի բեյը դա համարում էր դիտավորյալ վիրավորանք իր և ամբողջ թուրք կառավարության հասցեին: Ես նրան բացատրեցի եղելությունը, և մենք սկսեցինք խոսել հայ-թուրքական հարաբերությունների մասին:
Ես դառնապես գանգատվեցի Ալեքսանդրապոլի դաշնագրի ծանր պայմաններից, հայտնելով, որ հայ-թուրքական հարաբերությունների այդպիսի բռնադատված և անարդար լուծումը ոչ մի կերպ չպիտի բավարարի հայերին, և թշնամությունը պիտի շարունակվի:
Դաղստանցի Բեքիր Սամի բեյը, որի հայրը եղել էր ռուսական բանակի զորավար, անկեղծ ցանկություն ուներ կովկասյան հանրապետությունները տեսնել անկախ, թեև քաշվում էր իր պաշտոնական դերից և արտահայտվում էր մեծ զգուշությամբ: Այնուամենայնիվ, նա հնարավոր համարեց ասել, որ «հայ-թուրքական խնդիրը վերջնական կերպով կլուծվի այնպիսի դիվանգիտական սեղանի առաջ, որին կմասնակցեն թուրքերը, ռուսները, անգլիացիները և հայերը: Եթե նույնիսկ մեկը այդ չորս կողմերից բացակայի, պիտի մնա չլուծված»:
Երեկոյան ժամը 10-ին մեր գնացքը ճանապարհվեց, և դեկտեմբերի 20-ի առավոտյան ժամը 7-ին հասանք Թիֆլիս: Տասը օր առաջ քաղաքում լուր էր տարածվել, թե իբր ես սպանվել էի: Այդ մասին գրել էին թերթերը:
***
Իմ հեռանալուց հետո Հայաստանում կյանքը սկսել էր օրըստօրե ավելի ծանրանալ: «Մեզ պետք է քաղաքացիական կռիվ,- ասում էին Հայաստան եկած բոլշևիկները,- անհրաժեշտ է, որ հակախորհրդային ուժերը երևան գան և ջարդվեն ու արմատախիլ լինեն»: Այդ պատճառով, բոլշևիկները չէին քաշվում որևէ բանից, որը կարող էր ապստամբություն առաջ բերել:
Բռնագրավումները սաստկացան և տարածվեցին նաև գյուղերու վրա: Պահեստներից հանում էին պաշարը և ուղարկում Ռուսաստան, իբրև «Հայաստանից նվեր Լենինին »: Ժողովուրդը մատնվում էր հուսահատության: Գյուղացիներից սկսեցին բռնագրավել անասունները, հավերը, հացահատիկը: Տնտեսական կամայականություններին և կողոպուտին հաջորդեցին անզուսպ քաղաքական հալածանքները: Բռնի կերպով աքսորվեցին բոլոր հայ սպաները, հազարավոր մտավորականներ ու աչքի ընկնող մարդիկ բանտ նետվեցին: Դրոն Մոսկվա ուղրկվեց իր սպաների հետ: Սկսվեցին զանգվածային խուզարկությունները: Փետրվարի 2-ից մինչև 6-ը «հայրենիքի թշնամիներ» էին փնտրում տներում և մասնավոր բնակարաններում, փնտրում էին պաշարեղեն:
Բոլշևիկների ներխուժումը ժողովրդի անձնական կյանքի բոլոր անկյունները զայրույթ պատճառեց նույնիսկ նրանց, ովքեր քաղաքականության հետ ոչ մի առնչություն չունեին: Երկրում չէր մնացել որևէ մեկը, որին այս կամ այն եղանակով խորհրդային իշխանությունը հարվածի ենթակա չդարձներ: Հեղկոմը գրգռիչ կերպով արդարադատության կոմիսար էր նշանակել քեմալական մի գործակալի՝ թուրք Սուլեյման Նուրիին: Եվ ինչպես միշտ է պատահում նման օրերին, իշխանության եռանդուն գործակատարներ էին դարձել հասարակության տականքներն ու դեռ երեկ բանտը նետվածները, որոնք այսօր նոր իշխանության կողմից ազատված էին բանտերից: Այսպիսի պայմաններում զարմանալի չէ, որ պայթեց փետրվարյան ապստամբությունը, որի մանրամասնությունները հայտնի են ականատեսների պատմածներից:
