Ներքին Գործոց Նախարարութիւն՝ Արամի ժամանակ եւ նրանից յետոյ մինչեւ Հանրապետութեան անկումը

Հատուած Ռուբէն Տէր Մինասեանի ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԻՒՆԸ աշխատութիւնից: Տէր Մինասեանը եղել է Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի անդամ, Հայաստանի Հանրապետութեան երրորդ ռազմական նախարարը:

Ներքին Գործոց Նախարարութիւնը, այնպէս ինչպէս Արամի ժամանակը կը ներկայանար՝ նրանցից յետոյ մինչեւ Հանրապետութեան անկումը այլեւս գոյութիւն չունեցաւ: Արամի մահուանից յետոյ ներքին գործոց նախարարութիւնը մեռաւ եւ դարձաւ մի պարզ վարչութիւն:

Հայաստանի Հանրապետութեան ստեղծումից առաջ, Արամը Երեւանի նահանգի դիկտատորն էր ընտրուած եւ յանձինս նրան՝ փաստական հայկական իշխանութիւն էր ստեղծուած դեռ 1917ից: 1918ին, երբ Հայաստանի օրինական կառավարութեան Քաջազնունու դահլիճն էր կազմւած, փաստօրէն կառավարութիւնը մնում էր Արամը, թէեւ նա ներքին գործոց նախարար էր միայն: Նրա ձեռքն էին, այն ժամանակը, ե՛ւ Լուսաւորութեան ե՛ւ Խնամատարութեան, Պարենաւորման եւ Հաղորդակցութեան բաժինները, որոնք հետագային բաժանուեցին առանձին նախարարութիւնների: Բայց էականը գործերի այդ բարդութիւնը չէր, այլ նրանց ուղղութիւնը: Արամի ժամանակ, ներքին գործոց նախարարութիւն ասելով պէտք էր հասկանալ պետութեան ֆիզիքական ոյժը եւ նրա կառավարական վարչամեքենան, մարմնացումը պետական եւ կուսակցական բարոյական հասկացողութեանց, օրէնքների գործադրման եւ պարտադրման միակ խողովակն եւ միջոցը, կեդրոնը որտեղ ամփոփւում էին Հայաստանը կազմակերպելու բոլոր ձգտումներն ու ճիգերը: Արամի ատեն, ներքին գործոց նախարարութիւնը կը  ներկայացնէր ամէն ինչ եւ ի զուր չէր, որ Հայկ Ազատեանը խորհրդարանի ամբիոնից կը յայտարարէր.

«Քաջազնունին մի խրտուիլակ եւ մումիա է, իսկ միւս նախարարները՝ արբանեակներ Արամի շուրջը. փաստօրէն, ոչ թէ կառավարութեան, պարլամենտի (Ազգային Խորհուրդ) իշխանութիւն կայ, այլ՝ Արամի եւ Դաշնակցութեան»:

Ճիշդ էր, որ այդ երկու ուժերն էին գործում, բայց անոնց դէմ ելան ոչ միայն Հայկ Ազատեանները, այլեւ միւս կուսակցականները եւ նոյնիսկ դաշնակցականներից շատերը, առանց հասկանալու որ դրանով նրանք դէմ են ելնում ուժերի, որոնց շնորհիւ նրանք Անկախ Հայաստանում կը գտնուին եւ այդ ուժերն են որ պիտի կարողանան իրենց  բարոյական ու ֆիզիքական ուժով ամրապնդել Հայաստանը: Գերազանցօրէն յեղափոխական այդ վայրկեաններում, մեր կուսակցութեան ծոցում իսկ սկսուած էին «պետական հասկացողութեան» մարմաջները: Այս հոսանքին գլուխը կանգնած Քաջազնունին, որի ոյժը եւ կարողութիւնը աւելի  իր սպիտակ մօրուքի եւ մազերի մէջն էր քան ուղեղի եւ սրտի, ձգտում ունէր կղզիացնել Դաշնակցութիւնը, պետական ուժի վրայ միայն յենուիլ ու նրանից միայն մտաւոր եւ  բարոյական սնունդ ստանալ – մի ոյժ, որ գոյութիւն չունէր եւ դեռ երկար ժամանակ էր հարկաւոր որ ստեղծուէր: Ներքին գործոց նախարարութեան դէմ եղած պայքարը ոչ միայն տանում էր այդ նախարարութիւնը ոչնչացման այլեւ Դաշնակցութիւնը՝ կղզիացման եւ անգործութեան:

Արամի մահուանից յետոյ, ընդհանուր յարձակում է լինում ներքին գործոց նախարարութեան վրայ եւ բոլոր նրա բաժինները դառնում են առանձին նախարարութիւններ: Դա պիտի թեթեւացնէր նրա աշխատանքը, բայց նա դատապարտւում էր անդամալոյծ եւ անղեկ դառնալու, քանի որ նա ի սպառ հեռանում էր կուսակցութեան ազդեցութիւնից:

Դա այնքան վնասակար հետեւանքներ պիտի չունենար, եթէ չկղզիացուէր միաժամանակ Դաշնակցութեան բարոյական եւ ֆիզիքական ոյժը: Արամին յաջորդող նախարարները, օրինակ՝ Խատիսեանը, նամակներ կը ստանային ժողովրդական զանգուածներից եւ կուսակցական կազմակերպուած մարտական ուժերից, թէ «Ունի՞ք ձեր կարգադրութեանց համար համամտութիւնը Դաշնակցութեան Բիւրոյի»: Բայց այդ ձայները չէին լսւում, երբեմն կ’անտեսուէին, երբեմն հակապետական կը համարուէին. սիստեմ էր ընդունուած կառավարելու երկիրը Թիֆլիսի քաղաքային վարչութեան ձեւով եւ կամ գրքերի մէջ կարդացած օրէնքներով: Դրանք, որքան որ օրինական լինէին եւ ճիշդ, բայց հեռու էին ժամանակի պահանջներից եւ զուրկ բարոյական ու ֆիզիքական ուժից: Դրա համար էր, որ այդ նախարարութիւնը, որ պիտի լինէր պետութեան ջիղերն ու երակները, դարձած էր անդամալոյծ, եւ նրա հետ միասին ամբողջ պետութիւնը: Փաստօրէն համարեա չկար ներքին գործոց նախարարութիւն՝ այն մտքով, որ նրա ներկայութիւնը պիտի  զգար ամէն մի քաղաքացի, գիւղական խրճիթից սկսած մինչեւ պետական բարձր շրջանակները:

Որո՞նք էին նրա թերութիւնները եւ առաւելութիւնները Ընդհանուր Ժողովից յետոյ. որո՞նք էին նրա գործերը ու նրան առաջնորդող սկզբունքները:

Ներքին գործոց նախարարութեան մտայնութիւնն էլ նոյնն էր, 1919ին, ինչ Լուսաւորութեան նախարարութեանը. այսինքն.

ա) Հայաստանի կառավարութիւնը, կառավարութիւնը լինելով բոլոր քաղաքացիների, ներքին գործոց նախարարութեան պաշտօնեայ իրաւունք ունին լինելու բոլոր նրանք, որոնք չեն բռնուած քրէական յանցանքների մէջ:

բ) Հայստանը լինելով ժողովրդական, ընկերվարական հանրապետութիւն, հոն պիտի տիրէ խղճի, խօսքի, մամուլի ազատութիւն, եւ բոլոր քաղաքացիները, հոսանքներն ու կուսակցութիւնները ազատ են:

գ) Հայաստանի քաղաքացիներ են բոլոր նրանք, որոնք կը գտնուին Հայաստանի սահմանների մէջ, ինչ ցեղի, կրօնի եւ ազգութեան պատկանելու լինին. բոլորը հաւասար իրաւունք ունեն եւ եթէ դեռ բոլոր ժողովուրդները չեն գիտակցում այդ եւ ըմբոստ դիրք են բռնում Հայաստանի հանդէպ, այդ ժողովուդների գիտակցութեան պիտի բերել ժամանակի ընթացքում, փոխադարձ իրարհասկացողութեամբ:

Բերելով կիրառուած այս երեք հիմնական սկզբունքները միայն, կը տեսնենք որ նրանք կը բխէին մեր կուսակցութեանց աշխարհայացքից եւ պատիւ կարող էին բերել ամենէն ազատ եւ յառաջադէմ երկրին. իսկ ասոնք սկզբունքներ են որոնց դեռ ձգտում են յառաջադէմ պետութիւնները, եւ դեռ չեն հասած իրագործման աստիճանին: Բայց Հայաստանը իրօք արդէն կիրառում էր դրանք: Առաջին սկզբունքի համաձայն, պաշտօնեայ կ’ընդունուէին – լինի ոստիկան, գաւառապետներ թէ գրագիր եւ այլ բարձր ու փոքր պաշտօններ – բոլոր նրանք որոնք ցանկութիւն ունէին եւ որոնք իրենց ընդունակութեամբ յարմար կը դատուէին: Ըստ երեւոյթին, ոչ մի հոսանք, ոչ մի կուսակցութիւն եւ ազգութիւն գանգատելու տեղիք չունէր, քանի որ պաշտօնի մտնելու դէպքում, բնաւ ի նկատի չէր առնուելու նրա աշխարհայացքը, հասկացողութիւնը եւ դիտումները Անկախ Հայաստանի մասին: Եւ այսպէս՝ վարչական գլխաւոր վարիչը, որի ձեռքն էր, փաստօրէն, ամբողջ պետական վարչամեքենան, սոցիալ-դեմոկրատ էր. զօրահաւաքի, ոստիկանութեան բաժնի վարիչն էր Ժողովրդական կուսակցութեան պատկանող՝ Առաքելեանը. «Մշակ»ական, Էսէռ եւ բոլշեւիկ նահանգապետներ կային. թուրք եւ այլ ցեղերից պաշտօնեայ կարելի էր գտնել, բարձրից մինչեւ ցածը: Այս անաչառութիւնը գնահատելի է տեսականօրէն, իբրեւ հաւասարութեան սկզբունքի կիրառում, սակայն արժէ մի քիչ կանգ առնել դրա գործնական հետեւանքների վրայ: Դա խրատական պիտի լինի մեզի համար, եւ գուցէ եզրակացութեան գանք որ անաչառութեան սկզբունքը ամէն ժամանակ եւ ամէն մի տեղում կիրառելը՝ նոյնքան չարիք է եւ յաճախ աւելի մեծ չարիք քան խտրականութեան գոյութիւնը:

Մեր շարքերը, Բիւրոյից սկսած մինչեւ կոմիտէները, բողոքում էին կիրարկուած հաւասարութեան դէմ եւ մասնաւորապէս վարչութեան վարիչ (անունը մոռացել եմ) նշանակման դէմ: Ինչո՞ւ էր այդ հակառակութիւնը կուսակցական բարձր եւ ցած շրջանակներում: Նրանք դաւաճանո՞ւմ էին իրենց սկզբունքներին, թէ՞, ընդհակառակն, իրենց սկզբունքները գործադրելու համար է որ դէմ էին կանգնած անաչառութեան քաղաքականութեան:

Ինձ թւում է, որ դժգոհութինը առաջ էր գալիս գլխաւորապէս այն գիտակցութիւնից, որ ներքին գործոց նախարարութիւնը, լինելով պետութեան եւ Հայաստանի հիմքը, ոչ միայն ոստիկանի, հետեւողի դերում պիտի լինէր, այլ, գլխաւորապէս, ժողովուրդի առաջնորդը եւ դաստիրակողը պիտի հանդիսանար: Եւ այդ պարտականութիւններն ունենալով, ներքին գործոց նախարարութեան պաշտօնները կը նոյնանային մեր կուսակցութեան պարտականութեանց հետ: Այդպիսով, ներքին գործոց նախարարութիւնը կա՛մ պիտի դառնար կամուրջը կառավարութեան եւ Դաշնակցութեան միջեւ եւ կամ նրա վրայ յենուէր, եթէ  չասեմ նրա մէջը ձուլուէր, քանի որ այդ կուսակցութիւնն էր, որ ժողովրդական բոլոր խաւերում արմատ էր գցած իր մի քանի տասնեակ տարիների աշխատանքով, քանի որ նա դարձած էր ոչ միայն հսկող, ղեկավարող, այլ ժողովրդին համար դարձած էր երկրորդ մի կրօն:

Այսպէս լինելով հանդերձ, ներքին գործոց նախարարութիւնը իր ապարատով, իր վարչութեամբ, ոչ միայն հաշուի չէր առնում այդ ոյժը, այլ նոյնիսկ նրան հակառակ էր գնում, եւ կմ նրան խորթ դրութեան մեջ էր դնում: Ինչո՞ւ. – Ասացի որ անաչառութեան, հաւասարութեան սկզբունքները ի նկատի առնելով, ներքին գործոց նախարարութեան մէջ ասպարէզ ունէին բոլոր հոսանքները՝ ռամկավարներ, կոմունիստներ, էսէռներ, էզդէկներ եւ այլք: Կարո՞ղ էին այդ հոսանքի մարդիկ համակրութիւն եւ ղեկաւարութիւն ունենալ Հայաստանի մէջ, որքան էլ հմուտ եւ մասնագէտ լինէին իրենց գործերի մէջ: Դժբախտաբար պիտի ասել՝ ոչ: Ռամկավարներին խորթ էր Հայաստանի անկախութիւնը եւ ազատութիւնը, գիւղացի Հայաստանում չկար ռամկավար մտայնութիւն եւ կազմակերպութիւն, եւ դեռ աւելին, այդ կուսակցութիւնը արհամարհած էր Հայաստանը եւ բոյկոտի ենթարկած նրա խորհրդարանն ու կառավարութիւնը. կարո՞ղ էր արդեօք մէկը այս կուսակցութեան ղեկավարն ու արտայայտիչը լինել ժողովրդի եւ Անկախ Հայաստանի կառավարութեան. հասկնալի է, որ այդ ձեւի կառավարիչները կը նկատուէին անվստահելի, խորթ, ժողովրդից կտրուած, թէեւ նշանակուած էին այդ ժողովուրդը ղեկավարելու: Իսկ Էսէռ ու Էզդէկները 1919ին չէին ընդունիր Հայաստանի անկախութեան սկզբունքը, եւ խորհրդարանի ամբիոնից ու հրապարակներում այդպէս էլ կը յայտարարէին:

Երբ այդ այդպէս էր, բնական պիտի համարել, որ այդպիսիների մասնակցութիւնը պետական ասպարէզներում արդէն յանցանք կը համարուէր անկախութեան կողմնակիցնեի կողմից: Իրաւացիօրէն, չէին կարող այդ խառնիճաղանճ պաշտօնեաները յենարան եւ պաշտպան դառնալ Հայաստանի ազատութեան եւ անկախութեան, որովհետեւ, որքան էլ բարեխիղճ լինէին նրանք եւ իրենց պարտականութեան գիտակցութեան հնազանդ, բայց նախ եւ առաջ նրանք պիտի  լսէին իրենց խղճի ձայնին եւ իրենց պարտականութիւնները կատարէին իրենց պատկանած կուսակցութեան հանդէպ, որոնք դէմ էին թէ՛ սկզբունքով եւ թէ գործերով Հայաստանի ազատութեանը եւ անկախութեանը, էլ չեմ ասի Դաշնակցութեան, որի կործանման պիտի աշխատէին: Ի զուր յոյսեր էր դնում Աղբալեանը ներքին գործոց նախարարութեան վրայ, թէեւ այդ նախարարութեան գլխին կանգնած էր մեր հին եւ հաւատարիմ ընկերը: Նա անկարող պիտի դառնար Հայաստանի անկախութեան դէմ եղողներին եւ նրա դէմ դաւեր լարողներին զսպել եւ չէզոքացնել, քանի որ իր ստորադրեալները, գործը կատարողները, այդ պիտի սրտանց չցանկանային: Այդպիսով, կիրառուած անաչառութեան սկզբունքը պատճառ էր դառնալու պետութեան ազատութեան եւ անկախութեան կաշկանդուելուն:

Այս հանգամանքները բացատրում են մեր մամուլի մէջ եղած դժգոհութիւնները եւ խորհրդարանի եւ այլ ամբիոններից մեր բուռն քննադատութիւնները: Քննադատութեանց մէջ աւելի տեղ էր տրւում պաշտօնեաների թերութիւնների. գուցէ եւ կային թերութիւններ քրէական, թուլութեան եւ այլ կողմերով, բայց դրանք աւելի շուտ պատրուակներ էին խօսելու, երբեմն իսկական պատճառները քողարկելով, որովհետեւ մատնանշուած թերութիւնները այնքան փոքրիկ էին, որ անխուսափելիօրէն ամէն մի պետութեան մէջ պիտի պատահէին, ուր մնաց նորակազմ Հայաստանի մէջ:

Պաշտօնէից այս խորթ վիճակը յառաջ էր բերում դժգոհների մէջ երեք մտածելակերպ եւ երեք պահանջ.-

Կամ վերակազմել վարչութիւնը եւ նրա մէջ տեղաւորել վերից մինչեւ վար, այնպիսի պաշտօնեաներ, որոնք ունենային արժանիքներ եւ փարած լինէին մեր ձգտումներին:

Կամ՝ Դաշնակցութեան գիւղական, գաւառական եւ նահանգային ապարատով կատարել ներքին գործոց նախարարութեան աշխատանքները, եւ այդպիսով կուսակցական մարմինները նոյնացնել ներքին գործոց վարչութեան հետ:

Եւ կամ՝ ոյժ տալ Զեմստվոների վարչութեանց ընտրութեանց, այդպիսով սահմանափակել գաւառապետերի ու ոստիկանների ֆունկցիաները եւ նրանց ժողովրդականացնել, ինչ որ փաստօրէն կը նշանակէր՝ դաշնակցականացնել:

Այս վերջին տեսակէտն էր, որ ի վերջոյ պիտի յաղթանակէր եւ լայն չափերով իրականացուէր Բիւրօ-Կառավարութեան ժամանակները, իբրեւ մի միջոց հարազատ դարձնելու պաշտօնէութիւնը ժողովրդեան, եւ կուսակցութեան ազդեցութիւնը այդ ճանապարհով ամրացնելու: Այս տեսակէտը կը բխէր Ընդհանուր Ժողովի տրամադրութիւններից եւ այն դաստիարակութիւնից որ Դաշնակցութիւնը տուել էր ժողովրդեան Անդրկովկասում:

*****

Ասացի, որ կառավարութիւնը եւ ի մասնաւորի ներքին գործոց նախարարութիւնը այն ազատամիտ սկզբունքին կը հետեւէր, որ Հայաստանի բոլոր քաղաքացիները ազատ էին իրենց աշխարհայացքի, իրենց խօսքի եւ գրչի մէջ: Ոչ մի օրէնք կար, որ մի ձեռնարկ սահմանափակելու այս կամ այն կուսակցութեան գործունէութիւնը: Անարդար են բոլոր նրանք, որոնք կը մեղադրեն թէ մինչեւ 1920 Ապրիլը դաշնակցական պետութեան մէջ հալածուել են եւ ազատութիւն չեն վայելել: Ընդհակառակն, բոլորն էլ ունէին այնպիսի մի ազատութիւն, որ պիտի չունենային եւ ոչ մի կազմակերպուած եւ չկազմակերպուած պետութեան մէջ, լինի դա Պարսկաստան, լինի Շվէյցարիա, կամ Ամերիկա եւ Անգլիա: Մեր ծրագրային լիակատար ազատութիւնը կը վայելէին բոլորն էլ՝ անարխիստ (անիշխանական), կոմունիստ (համայնավար), սոցիալիստ (ընկերվարական), կադէտ, դաշնակցական թէ մոնարխիստ (միապետական): Աւելին դեռ՝ Հայաստանը դարձած էր ապաստանարան շրջակայ երկիրների համար, որտեղի հալածուած քաղաքական գործիչները ազատ մուտք ունէին Հայաստան եւ կարող էին ապրել եւ գործել ինչպէս իրենք կ’ուզէին: Այդ կողմից բնաւ Շվէյցարիային նախանձելու իրաւունք չունենք: Թէ՛ ներքին եւ թէ արտաքին անցագիրների դրութիւնը աւելորդ էր համարուած եւ ինչպէս նախապատերազմական Եւրոպայում, այնպէս էլ Հայաստանում՝ բոլորը ազատ էին շրջելու առանց որեւէ ինքնութէան թղթի:

Որքան որ այս ազատ դրութիւնը գրաւիչ լինի տեսականօրէն, բայց նա ունէր իր անպատեհութիւնները եւ վնասակար հետեւանքները, որոնք լուրջ մտատանջութեան եւ ի վերջոյ բողոքների տեղիք պիտի տային: Նախ որ Վրաստանի եւ Ադրբեջանի կառավարութիւնները խորթ աչքով կը նայէին Հայաստանի ապաստան դառնալը իրենց կողմից հալածուած դենիկինցիների եւ կամ կոմունիստների համար: Դա այնքան կարեւոր նշանակութիւն պիտի չունենար, քանի որ մեր ներքին գործն էր, եւ լաւ կարող էր լինել մեզ համար եթէ այդ փախստականները, իբրեւ երախտագիտութիւն, օրինապահ ու հանգիստ մնային Հայաստանի սահմաններում: Բայց իրականութիւնը ցոյց էր տալիս, որ թէ՛ դրսից եկած եւ թէ ներսում եղած այդ քաղաքական հոսանքները բարեխղճօրէն չէին օգտւում Հայաստանում իրենց ունեցած ազատութիւնից. շատերը կը ջանային ի չարն գործածել եղած ազատութիւնը:

Իւրաքանչիւր հոսանքի դիրքն ու մտայնութիւնը հասկանալու համար, պատկերացրէք, կենդրոնում՝ Դաշնակցութիւնը, որի նշանաբանն է Միացեալ եւ Անկախ Հայաստան, որ ժողովրդեան մասսաներն է ներկայացնում, եւ մեծամասնութեան արտայայտիչն է: Աջ կողքին, պատկերացրէք Ժողովրդական-Ռամկավարներին, ձախում՝ հայ էզդէկ եւ էսէռները. սրանց թիւը քիչ է եւ թէեւ աջից բոյկոտ են արած Հայաստանի Խորհրդարանը, եւ ձախից չեն ցանկար Հայաստանի Անկախութիւնը, բայց օրինապահ ընդդիմութեան մէջ են. յոյսերնին կապած են ռուսական Սահմանադիր ժողովի վրայ, որ դեռ շատ հեռու է, ուստի այնքան էլ դեռեւս վտանգ չեն ներկայացնում Հայաստանի համար. սրանց դիմադրութիւնը, հակառակութիւնը աւելի հակադաշնակցական բնոյթ ունի քան հակապետական ու հակահայաստանեան, ուստի դրանց գոյութիւնը հանդուրժելի է եւ գուցէ օգտակար (մանաւանդ աջ թեւը եւ հայ էզդէկները, որոնք խթան կարող են հանդիսանալ Դաշնակցութեան զգաստացման, կազմակերպման ու զտման):

Բացի դրանից, պիտի պատկերացնել, ծայրագոյն աջում՝ ռուսասէր միապետականները, որոնք թուով եւ մտայնութեամբ շատ ուժեղ էին: Նրանք թէեւ չէին կազմակերպուած, բայց յենւում էին բոլոր այն տարրերի վրայ, ինչպէս ռուսերի, մալականների, մասամբ թաթարների եւ հայերի, որոնք չէին ցանկանար եւ չէին հաւատար Հայաստանի Աանակխութեան, կ’աշխատէին որ այս Անկախ Հայաստանի դրութիւնը ժամանակաւոր լինի եւ ի վերջոյ Հայաստանը դառնայ մեծ Ռուսաստանի մի ծայրագաւառը: Իսկ ծայրագոյն ձախում պիտի պատկերացնել բոլշեւիկ-կոմունիստներին, որոնք նոյնպէս ժամանակաւոր կ’ուզէին տեսնել Հայաստանի անկախութիւնը, բայց այլ պատճառներով. ասոնք կը ցանկային Ռուսաստանի տիրապետութեան: Երկու ծայրայեղ թեւերի ընդդիմութիւնը չունէր հակադաշնակցական բնոյթ այն մտքով՝ որ կար միւս ընդդիմադիրների մէջ. (օրինակ՝ Էզդէկ Անանունի եւ Իշխանեանի կամ ռամկաւար Սամսոն Յարութիւնեանի): Ընդհակառակն, ծայրագոյն աջի գեներալ Խաչատրեանները, Ֆեսէնկոները եւ ծայրագոյն ձախի Շահվերտեանները, Կասեանները չէին քննադատում, չէին բոյկոտ անում Դաշնակցութեանը եւ նրա աշխատանքները, կ’աջակցէին նրանց ըստ ձեւի, ըստ էութեան փորելով պետութեան հիմքերը եւ պատրաստելով նրա տապալումը:

Ահա այս երկու ծայրագոյն թեւերն ու մտայնութիւնները մահացու աստճանի վտանգաւոր էին դառնում Հայաստանի համար, որի վրայ կառավարութիւնը, ի մասնաւորի ներքին գործոց նախարարութիւնը, պարտականութիւն ունէր լուրջ միջոցներ ձեռք առնելու: Դրանց գոյութիւնը եւ լռելյալն գործունէութիւնը գրգռում էր անկախութեան տեսակէտի վրայ կանգնածներին, ի մասնաւորի մեր շարքերին, որոնք կը ձգտէին եւ կ’ուզէին, որ այդ հոսանքները արմատախիլ լինեն եւ ոչ միայն տեղ չունենան Հայաստանի պետական պաշտօններում, այլեւ արտաքսուէին: Իսկ կառավարութիւնը հաստատ էր մնում այն տեսակէտին վրայ, որ Հայաստանում չեն կարող հալածուել տարբեր մտայնութիւններն ու կուսակցութիւնները, քանի նրանք գործնական քայլերի չեն ձեռնարկած. եւ իրօք, ոչ մի փաստ չկար որ նրանք գործի ձեռնարկած լինէին. ընդհակառակն, փաստէր էին բերւում թէ այդ հալածանքի թեկնածունէրը իրենց մասնագիտական պատրաստութեամբ որքա՛ն անհրաժեշտ էին Հայաստանի կազմակերպման համար: Չնայելով այդ պատճառաբանութիւններին, բողոքն ու տրտունջը մեր շարքերի, լինի մամուլով, լինի Խորհրդարանով կամ հրապարակով, արտայայտւում էին կառավարութեան դէմ:

Դրանք ծայր աստիճանի հասան 1919ի վերջերը, երբ հաստատ էր դառնում այն լուրը, թէ բոլշեւիկ-թուրք համաձայնութիւններ կան: Բոլշեւիկների դիրքը ճշդելու նպատակով էր, որ Բիւրոն, համարեա ամբողջ կազմով, գնում է Թիֆլիս եւ Վրացեանի ու իմ միջոցով տեսակցութիւն ունենում Նազարէթեանի հետ. պարզւում է մեզ համար, որ բոլշեւիկների եւ թուրքերի համաձայնութեան շնորհիւ՝ պիտի զոհաբերուի Հայաստանը: Ակներեւ է դառնում սպառնալիքի խոշորութիւնը իր ամբողջ բովանդակութեամբ. ոչ միայն վտանգ պիտի ներկայացնէին բոլշեւիկները՝ իբրեւ մի կազմակերպութիւն, որ յենուած էր ռուսական ուժի վրայ, այլեւ թուրքերի հետ համաձայնած լինելով, անոնք պիտի հրահրէին Հայաստանի թրքութիւնը, որ առանց այն էլ ըմբոստ վիճակի մէջ էր: Թէեւ Հայաստանում քչերն էին բոլշեւիկ, բայց նրանց ոյժը կարող էին տալ ռուսամոլները, ռուսերը եւ Մեծ Ռուսիոյ գաղափարով տարուածները, թէկուզ ընկերային հարցերում թշնամի լինէին բոլշեւիկներին: Իսկ թաթարի ու թուրքի համար, աւելի ձեռնտու էր լինել բոլշեւիկների հետ, նախ որ իրենց կառավարութիւնը (Քեմալական) դաշնակից էր բոլշեւիկներին, եւ երկրորդ՝ որ նրանց համար Հայաստանի տապալումը, ում կողմից էլ լինէր, գրաւիչ պիտի թուար եւ իրենց շահերին համապատասխան:

Ահա այս մտահոգութիւնները Բիւրոյի եւ կուսակցական շրջանակների մտածելու առարկան էր եւ այդ էր պատճառը, որ պահանջը կուսակցական եւ խորհրդարանական ֆրակցիայի կողմից աւելի ու աւելի ազդու էր դառնում եւ հրամայական, որ կառավարութիւնը հալածանք սկսի հանդէպ բոլշեւիկների, կոմունիստների եւ բոլոր հակապետական տարրերի: Չնայելով այդ պահանջին, որ օր աւուր աւելի բուռն կը դառնար, կառավարութիւնը եւ ներքին գործոց նախարարութիւնը չէին վճռում իրենց ընդգրկած ուղիից շեղուել Ինչպէս յայտարարում էր ներքին գործոց նախարարը Գիւլխանդանեանը.

«Ես չեմ կարող, սոցիալիստ լինելով, հալածիչ դառնալ իմ ընկերներին»:

Որքան որ այդ խօսքերը լինին անկեղծ եւ համապատասխան իդէալիստ  մի յեղափոխականի, բայց թէ իրականութիւնը այլ բան կը պահանջէր, թէ չէ՛ Կերենսկիի պատմութիւնը պիտի կրկնուէր ե՛ւ Հայաստանում: Կառավարութիւնը այս խնդրի համար մշտական տագնապ էր ապրում. նա բոլշեւիկ ղեկաւարներից, որ հետագային պիտի դառնային Հայաստանի կոմունիստ-բոլշեւիկ կառավարիչները, ազնիւ խօսք էր առնում՝ որ պիտի չգործեն Հայաստանի կառավարութեան դէմ: Նրանցից ոմանց ձերբակալեց (բայց ձերբակալուածները անհասկանալի եւ խորհրդաւոր կերպով փախչում եւ ազատում էին). ոմանց էլ հրահանգեց հեռացնել Հայաստանից: Բայց այս բոլորը կատարւում էին ակամայ եւ հասկանալի էր, որ ժամանակաւոր զիջում էր կառավարութեան կողմից, ուստի գոհ չէին մնում բողոքողները եւ բոլշեւիկներն էլ չէին մտահոգւում: Այժմս մի քիչ աւելի զգոյշ, բայց աւելի եռանդուն՝ իրենց գաղափարները կը տարածէին եւ իրենց դաւադրական գործունէութիւնները կը շարունակէին:

Այս դրութիւնը հասունացնում էր այն միտքը, որ պիտի փոխել եւ վերակազմել ներքին գործոց նախարարութիւնը, որպէսզի հնար լինի հակապետական տարրերին արմատից պոկել: Սակայն դեռ անհրաժեշտ էին Մայիսեան ներքին ցնցումները, որ այդ վճռական քայլերը անելու ժամանակը հասած համարուէր:

*****

Սկզբում ասացի, որ Հայաստանի հողամասի երկու-երրորդը եւ ազգաբնակչութեան համարեա մէկ-երրորդը գտնւում էին կիսանկախ, անկախ եւ կամ ըմբոստ վիճակում: Մենք տեսանք այդ վիճակի ազդեցութիւնը տնտեսական, երկրագործական եւ խնամատարական գործերի վրայ-մօտ 21 շրջանների ապստամբ վիճակը անհնարին պիտի դարձնէր հիմնական կերպով բարեկարգելու ժողովրդական տնտեսութիւնը եւ վերջ տալու ժողովրդեան գաղթական վիճակին Անկախ Հայաստանի ծոցում: Մնացած գաւառներում, հայութեան մօտ մէկ-երրորդը, փախստական դարձած այդ թուրքական շրջաններից, Տաճկահայաստանից եւ այլ վայրերից, ոչ պիտի տեղ գտնէր երկրագործութիւն անելու եւ ոչ էլ ասպարէզ՝ առեւտուրի եւ աշխատանքի. եւ այս հանգամանքը ոչ միայն պիտի չթոյլատրէր ժողովրդեան կանոնաւոր եւ համաչափ կերպով տեղաւորումը, այլեւ պիտի մեռցնէր ե՛ւ երկրագործութիւնը, ե՛ւ առեւտուրը, ե՛ւ աշխատանքը, ու պիտի պահէր Հայաստանը աղքատութեան մէջ: Այս դրութեան մէջ, Հայաստանում ոչինչ պիտի կարգաւորուէր:

Բայց այդ դեռ պիտի համարել փոքրագոյն չարիքը. ըբոստ շրջաններից ո՛չ միայն տնտեսական օգնութիւն պիտի չլինէր Հայաստանին, այլ ամբողջ հայ ժողովուրդը պիտի իր նիւթական, բարոյական եւ ֆիզիքական ուժերը լարէր, նա պիտի իր ոստիկանութիւնն ու զօրքը շատացնէր՝ ոչ թէ այդ շրջանները մտնելու համար, այլ պաշտպանելու հայկական շրջանները ըմբոստների յարձակումներից: Հայը որտեղ էլ դառնար իր երկրի մէջ, պիտի օտար եւ թշնամի շրջանի պատահէր եւ պիտի ջանար նրանից պաշտպանուիլ եւ կամ նրա դէմ կռուել: Նրա ուշադրութիւնը պիտի կեդրոնանար միայն եւ միայն երկրի ներքին դրութեան վրայ, նա պիտի կարողանար պահեստի ոյժ ստեղծել, ֆիզիքական թէ տնտեսական՝ պայքարելու համար արտաքին թշնամու դէմ:

Դրութիւնը սարսափելի էր, որովհետեւ ներքին քաոսը ստեղծողները՝ արտաքին մեր թշնամիներն էին: Մենք տեսանք սկզբում, որ Հայաստանի ըմբոստութիւնները կը կազմակերպուէին եւ կը ղեկաւարուէին Ադրբեջանի ձեռօք: Դրութիւնը աւելի էր բարդանում, երբ Տաճկահայաստանում քեմալականները օր աւուր ոյժ կ’առնէին. նրանք լինելով իսկական ոգին եւ ներշնչողը Ադրբեջանի քաղաքականութեան, այժմս անձամբ ասպարէզ էին գալիս եւ առաջին շարքերում, իրենց սպաներով, չաւուշներով, թնդանօթներով ու ռազմամթերքով՝ ոյժ էին տալիս Հայաստանի իսլամ շրջանների ըմբոստութեան: Դրութիւնը քանի գնում, աղէտալի էր դառնում. ռուս-տաճկական բարեկամութիւնը, 1919ից, գործնական կեանքի մէջ արտայայտւում էր: Բոլշեւիկները կը տեղեկացնէին մեր ամէն մի շարժումը, դրամ եւ զէնք կը տային թէ ըմբոստներին եւ թէ թուրքերին, եւ, փաստօրէն, խղճուկ Հայաստանի դիմաց մի ճակատ էր կազմւում հզօրագոյն ուժերի:

Այս սարսափելի վտանգի առջեւ, որը նստած էր Հայաստանի կրծքին,  Ուլուխանլու հասնելով՝ խեղդում էր մայրաքաղաք Երեւանը, – երկու միջոց կար պայքարելու. մինը՝ վտանգը սարսափելի մեծ լինելու պատճառով, չտեսնել ձեւանալ եւ հանգիստ սպասել մահուան գալուն, ինչպէս մահամերձը համակերպւում է մահուան. երկրորդը՝ նայել վտանգի աչքերին, ուղիղ եւ, խուսափելու համար նրա ճիրաններից, նշանաբանը առնել «մահը մի անգամ պիտի լինի եւ ոչ թէ երկու», պայքարի մէջ մտնել եւ փրկել ինչ որ կարելի է:

Կառավարութիւնը սպասում էր եւ սպասելով յոյս ունէր ժամանակ շահել:

Զօրքը կանգնած էր Բէյուք-Վեդիի դիմաց, Ղամարլու՝ ինչքան որ էր մեր հողը. այնտեղից մինչեւ Ալագէօզ, Արաքսի հովտով, ամբողջ Նախիջեւանը, Շարուրը, Երեւանի նահանգի մի մասը, մօտ 10,000 քառ. վերստ տարածութիւն՝ ինքնիշխան պետութիւն էր դարձած: Կառավարութիւնը առժամեայ կերպով ձեռք էր քաշած այս շրջանից եւ  գոհ էր լինում երբ Աբաս Կիւլին եւ կամ Մուշադի Ալասկեարը եւ կամ թէ Խալիլ պէյը հանգիստ էին թողնում Հայաստանին եւ դադարեցնում իրենց պարբերական յարձակումները Ղամարլուի, Բաշգեառնիի, Դարալագեազի, Զանգեզուրի շրջանների վրայ:

Նման մի փոքրիկ պետութիւն կազմուած էր Ղամարլու-Էջմիածին-Երեւան կէտերի միջի եռանկիւնի տարածութեան վրայ, Զանգիբասարում: Այս ինքնիշխան շրջանում, տարածութեամբ մօտ 1,500 քառ. վերստ, կեդրոնացած էին 30,000ի մօտ թաթարները, որոնք եթէ Ղամարլուի հայկական շրջանը վերացնէին, իր 25,000 հայութեամբ եւ հազիւ 1,000 քառ. Վերստ տարածութեամբ, պիտի կապուէին Վեդիբասարի անկախ Թաթարիստանին: Բայց այսպէս էլ վտանգաւոր էր այս շրջանը, որ բաժանում էր Ղամարլուն Էջմիածնից ու Սուրմալուից եւ վտանգում Սուրմալու-Էջմիածին, Ղամարլու-Երեւան ու Էջմիածին- Երեւան ճանապարհները. թշնամին նստած Երեւանից ընդամէնը 2 քիլոմեթր հեռու, մեզ ասպարէզ էր կարդում: Կառավարութիւնը բաւականանում էր զրահապատ գնացքով երկաթուղու գիծը ապահովելով. զօրքն ու ոստիկանութիւնը շրջապատած էին այդ հարուստ ու վտանգաւոր շրջանը եւ ինքնապաշտպանողական դիրք բռնելով՝ պաշտպանում էին մայրաքաղաքն ու հայկական շրջանները յարձակումներից:

Սուրմալուի շրջանից՝ հազիւ 700 քառ. վերստ տարածութիւնն էր մեր ձեռքին. մնացածը՝ Արալըխի, Կողբի շրջանները (3000 քառ. վերստ), քրդերի եւ թուրք թաթարների ձեռքին կը գտնուէր: Հոն ոստիկան եւ զօրք ունէինք, բայց նրանք աւելի թակարդն էին ինկած: Այս շրջանից ուրեմն, որ ամենից հարուստն է Հայաստանի, իր բամպակով ու բրինձով, իր արօտատեղիներով ու հացով, իր առատ ջրերով ու հանքերով՝ մեզ ոչ մի օգուտ կար, բացի վնասից, մանաւանդ որ այնտեղից էր, որ ուղտով ռազմամթերք էր փոխադրւում Տաճկաստանից դէպի Զանգիբասար, Վեդիբասար եւ աւելի հեռու: Այս կարեւոր շրջանի վերաբերմամբ կառավարութեան դիրքը նոյնպէս սպասողական էր. նա բաւականանում էր եղածը պահելով. իր ուժերը բաւարար չհամարելով, նա կը ջանար իր կողմից առիթներ չտալ որ կռիւներ պայթին:

Բայազէդի շրջանի Բասարգեչարի շրջանում, Սեւանայ լճից հիւսիս մօտ 2,000 քառ. վերստում տարածութեան վրայ գտնուող թաթար գիւղերը, որ անմիջապէս կապուած էին Ջիւանշիրի հետ եւ սահմանակից Ադրբեջանին, իրենց յայտարարում էին ոչ թէ անկախ, այլ մասը Ադրբեջանի. հոն նստած էին Ադրբեջանի գործակալներ եւ պաշտօնեաներ, իսկ մեր պաշտօնէութիւնը մուտք չունէր այդ երկրում: Փորձ եղաւ 1919ին Զոդում հաստատել մեր իշխանութիւնը. հոն ուղարկուեց հեծելազօրք, բայց հրամանատարն ու նրա օգնականները սպանուեցին թաթարների կողմից եւ ուղարկուած զօրախումբը ջարդուած հեռացաւ դէպի Բասարգեչար գիւղը: Այս շրջանի կորուստը խիստ վնասակար էր Հայաստանի համար ոչ թէ տնտեսական, այլ ռազմական տեսակէտներից: Ադրբեջանը մտած էր լինում դրանով Սեւանայ լճի աւազանը, նա կապ կարող էր պահել Ջղինի վրայով Վեդիբասարի եւ Սադարակի հետ, ուրեմն եւ Տաճկաստանի հետ: Նրա առաջ բաց էին Հայաստանի բոլոր ճանապարհները եւ ուզած ատեն պիտի կարողանար կտրել Դարալագեազի եւ Զանգեզուրի շրջանները, ինչպէս եւ Դիլիջանի եւ Երեւանի շրջանները: Դա մի մուրճ էր բարձրացած հայկական բոլոր գաւառների գլխին: Այս վտանգի կարեւորութիւնը հարկ եղած չափով չէր զգացւում կառավարութան կողմից եւ նա իր անյաջողութիւնից յետոյ կիրառում է բարեացակամ դրացիութիւն ստեղծելու քաղաքականութիւն. Զոդի խաների եւ բէկերի հետ բանակցութիւններ է վարում: Փոխադարձ յարձակումներն ու կռիւները դադարում են, սակայն օր աւուր ամրացւում է եւ ուժեղացւում Սեւանայ լճի հիւսիսը Ադրբեջանի կողմից: Այս հանգամանքը լուրջ մտահոգութիւն պիտի պատճառէր կուսակցական շրջաններում եւ հասունացնէր պահանջը՝ վերջ տալու այսպիսի մի անբնական վիճակի:

Ինչպէս վերը նկատեցի, Երեւանյան նահանգից, որի տարածութիւնը կլոր թիւով 24.500 քառ. վերստ էր, 16.500 քառ. վերստ (Շարուր, Նախիջեւան եւ Երեւանի մի մասը՝ 10.000 քառ. վերստ, Բասարգեչար՝ 2.000, Սուրմալու՝ 3.000, Զանգիբասար՝ 1.500) փաստօրէն գտնւում էին Հայաստանի կառավարութեան իշխանութիւնից դուրս: Նոյն պատկերը կը ներկայացնէր Կարսի նահանգը, որտեղ 17.000 քառ. վերստ տարածութիւնից հազիւ 7.000 քառ. վերստ տարածութեան վրայ կը զգացուէր մեր Հանրապետութեան ազդեցութիւնը, իսկ տարածութեանց մեծ, մասի վրայ՝ Աղբաբայի, Կաղզւանի, Օլթիի, Արդահանի, Չըլտըրի եւ այլ շրջաններում, կա՛մ մեր իշխանութիւնը անուանական էր կամ բոլորովին կը բացակայէր. այս շրջանները կը կառավարուէին կա՛մ տաճիկ պաշտօնեաներով եւ կամ Իզօ բէկերով եւ կամ թուրք ազգային մարդկանցով: Նոյն պատկերը փոքր համեմատութեամբ կար եւ Կարսի գաւառում, որտեղ գլխաւորապէս Կարագոյունլու ձորն էր, որ Ադրբեջանի ազդեցութեամբ կը կառավարուէր: Ահա այս դրութիւնն էր հիմնական պատճառը Հայաստանի թուլացման, քանի որ նրա տարածութեան երկու երրորդը չէր գտնւում Հայաստանի իշխանութեան ներքոյ եւ մնացած տարածութեան վրայ կեդրոնացած էր ընդհանուր ազգաբնակչութեան ոչ թէ միայն մէկ-երրորդը, այլ երկու-երրորդից աւելի: Այս վիճակը ոչ միայն վտանգաւոր էր Հայաստանի քաղաքական գոյութեան համար, այլեւ անհնարին կը դարձնէր գաղթականութեան հարցի լուծումը, երկրագործութեան ու արդիւնաբերութեան զարգացումը, ֆինանսների ու առեւտուրի բարեկարգումը, եւայլն: Հայաստանի թէ՛ տնտեսական եւ թէ՛ քաղաքական գոյութիւնը եւ նոյնիսկ հայ ժողովուրդի գոյութեան հարցը կախուած էր թուրք-թաթարական բարեացակամութիւնից կամ քմհաճոյքից:

Այս աննախանձելի կացութիւնից հանողը պիտի լինի կառավարութիւնը եւ ի մասնաւորի ներքին գործոց նախարարութիւնը: Բայց, ինչպէս վերը ասացի, նա իր ուժերով իրեն ի վիճակի չէր համարում այդ բարդ հարցը լուծելու արմատապէս. նա ընդգրկած էր «քարշ տալու» քաղաքականութիւնը, սակայն դա չէր կարող բաւարարել ժողովրդեան կարիքներին. փոքրիկ տարածութեան վրայ սեղմուած մի միլիոնից աւելի հայութիւնը ինչպէ՞ս կարող էր իր գոյութիւնը քարշ տալ սովի եւ նեղութեան մէջ: Հայաստանում ստեղծուած  դրութիւնը ոչ թէ հետեւանք էր Հայաստանի իշխպանութեան յոռի վարչաձեւի, այլ արդիւնք էր գլխաւորապէս մեր հարեւան Ադրբեջանի եւ Տաճկաստանի քաղաքական չափուած ու ձեւուած ծրագիրների, որոնք պիտի չքանդուէին մեր ցոյց տուած բարեկամութեամբ հանդէպ մեր փոքրամասնութիւնների:

Կուսակցութիւնն էլ չունէր մի յստակ ուղղութիւն: Հենց  Բիւրոյի մէջ կային կառավարութեան ընթացքի կողմնակիցներ, ոմանք էլ հակառակ էին այդ ընթացքին: Այս վերջինները, յենուած կուսակցական գիւղացի, գաղթական եւ զինուորական շարքերի տրամադրութեանց վրայ, կ’առաջարկէին հետեւեալ սկզբունքները.-

1.- Հայաստանի Հանրապետութեան սահմանները լինելով համարեա 1914 թուի Ռուսահայաստանի սահմանները, այդ տարածութեան վրայ գտնուող քաղաքացիները, առանց ազգի եւ ծագումի խտրութեան, պիտի ոչ միայն հաւասար իրաւունքներ ունենան, այլեւ համաչափ պարտականութիւններ հանդէպ Հայաստանի Հանրապետութեան:

2.- Հայաստանում ապրող թաթար ժողովուրդը կազմելով Հայաստանի ազգաբնակչութեան 30 տոկոսից աւելին, ոչ միայն իր քաղաքացիական պարտականութիւնները չի կատարում (տուրք, զօրք եւայլն), այլեւ չի ճանաչում Հայաստանի իշխանութիւնը. թաթարների ըմբոստութիւնը չի բխում Հայաստանի իշխանութեան աչառութիւնից, հալածանքներից, այլ հետեւանք է տաճիկ-ադրբեջան կառավարութեանց դաւերի եւ դրդումների, որոնք նպատակ ունին թուլացնելու եւ մասնատելու Հայաստանի Հանրապետութիւնը. ուստի պէտք էր թաթարներին ճանաչել իբր պետական դաւաճանների, եւ նրանց պէտք էր ուժով ենթարկել օրէնքներին եւ կամ հեռացնել Հայաստանի սահմաններից: Այս մտածողութիւնը թէեւ կը բաժանուէր շարքերի կողմից, բայց քչերն էին համոզուած դրա իրագործման հնարաւորութեան վրայ: Բացառիկներն էին ղեկավար ընկերներից, որոնք հաւատացած լինելով այդ ուղղութեամբ գործելու անհրաժեշտութեան, կը ջանային իրագործել կեանքի մէջ այդ սկզբունքները, լի վտանգներով եւ արիւնահեղութիւններով: Բայց կեանքը տանում էր անխուսափելիօրէն այդ արիւնոտ ճանապարհով: Տաճկահայերը գլխաւորապէս եւ ի մասնաւորի սասունցի լեռնականները, գերադասում էին սրով իրենց ապրելու տեղը ճարել քան մնալ սովահար անտուն ու անհայրենիք՝ Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ: Իրենց մաքրագործման գործողութիւնները հաւանութիւն կը ստանային ղեկավարներից ոմանց կողմից, բայց դրանք մասնակի բնոյթ ունէին, քաղաքականութիւնը որդեգրուած չլինելով կառավարութեան կողմից:

Գալու էր շուտով 1920 թուականը, երբ Բիւրօ-Կառավարութեան ստեղծումով, պիտի այդ ծրագիրը իր ամբողջ ծաւալով գործադրուէր եւ վէրջ դրուէր Հայաստանի ներքին քայքայման:

Բաւականանանք այսքանով Ներքին Գործոց նախարարութեան մասին համառօտ տեղեկութիւններով եւ անցնենք Զինուորական նախարարութեան, որը մեծ դեր ունէր խաղալու Հայաստանի բախտի վերաբերմամբ: