Հատուած Ռուբէն Տէր Մինասեանի ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԻՒՆԸ աշխատութիւնից:
Ռուբէն Տէր Մինասեանը եղել է Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի անդամ, Հայաստանի Հանրապետութեան երրորդ ռազմական նախարարը:
Այս գործերի մասին եւս արժէ մի քանի խօսք ասել, քանի որ գործունէութեան ասպարէզից կախուած էին բոլոր մեր միւս աշխատանքների կանոնաւորութիւնը եւ բախտը: Այս աշխատանքները ծանրաչափը լինելով երկրի տնտեսական կարողութեան, չէին կարող չանդրադառնալ մեր ներքին կեանքի այս կամ այն ձեւի դասաւորման: Ուստի այս նախարարութիւնը պիտի դառնար ե՛ւ յաջողութեան ե՛ւ դժգոհութեան աղբիւր:
Անկախութեան հաստատումից յետոյ, ֆինանսների բաժինը կը գտնուէր փորձուած ձեռքերի մէջ: Կարճիկեանը, թէ՛ իբրեւ իրաւական եւ թէ իբրեւ Անդրկովկասի ֆինանսների նախարար՝ բաւական հմտութիւն ձեռք բերած էր այդ ասպարէզում, եւ իրեն օժանդակ ունենալով մասանգէտ ֆինանսիստներ, գործերը դրած էր տեսական եւ գործնական լաւ հիմքերի վրայ: Բայց ովքեր էլ լինէին, ի՛նչ տաղանդաւոր ծրագիրներ իսկ կազմէին, ահնար պիտի լինէր իրագործել լայն չափով այն ինչ կը մտածուէր ֆինանսների մինիստրութեան բաժնում:
Երկիրը աւերակ, սահմանափակուած, 1, 200,000 ազգաբնակչութեան կէսից աւելի անգործ, գաղթական, որբ եւ սովեալ. ո՛չ աշխատելու հող, ո՛չ հանք, ո՛չ ճանապարհ, ո՛չ ապահովութիւն. չորս կողմից թշնամիներով շրջապատուած: Ո՞վ պիտի յանդգնէր, ո՞ր առեւտրականը եւ նախաձեռնողը, մի գործ անելու, երկիրը շէնցնելու: Ֆինանսները սահմանաւորուած էին Թիֆլիսում տպուած մի քանի միլիոն ռուբլիներով, իսկ առեւտուրը մի քանի չարչիներով, որոնք լեռների վրայով ապրանք կ’առնէին կը տանէին Հայաստանի եւ Վրաստանի միջեւ: Ոչնչով, ոչինչից՝ գործ պէտք էր ստեղծել:
1919ին աւելի նպաստաւոր պայմաններ էին ստեղծուած, երկիրը ընդարձակուած էր, տեղը լայնցած, տաճկական [թուրքական] թնդանօթները փոխադրուած էին սահմանէն այն կողմ, ժողովուրդը նուիրուած էր երկրագործութեան, Հայաստանին հաշուի էին առնում հարեւանները եւ հայերի մէջ համեմատաբար վստահութիւն կար Հայաստանի կայունութեան վրայ: Առեւտուրի ասպարէզը բաց էր եւ փոքրիկ շուկայ կար դրա համար: Արդիւնաբերութեան մէջ անհատական եւ խմբական նախաձեռնութիւնները կը խրախուսէին ու այս բոլորը միացած պատճառ էին դառնում, որ ոչնչից ֆինանսների հիմք դրուի, զարգանայ առեւտուրը եւ առաջ գնայ արդիւնաբերութիւնը:
Այդ զարգացումը, ինչպէս ասացի, առաջ էր գալիս ոչ միայն կառավարիչների եւ օրէնքների կանանաւորութիւնից, այլ նաեւ երկրի մեծանալուց, ուժեղանալուց եւ ներքին ապահովութեան հաստատուելուց: Եթէ, օրինակ, խմիչքների արտահանութեան չափի յաւելումը պիտի վերագրել ֆինանսների նախարարութեան ջանքներին եւ Շուսատովի գինեգործարանի պետականացման, նոյնը պիտի չասել միւս ապրանքների մասին: Այսպէս, 1920ի գարնանը, ամսական 9300 փութ խոտի արտահանութիւնը հնար է եղած միայն այն պատճառով, որ Կարսի շրջանի Զարիշատի շրջանի վրայ ճնշում է կատարուել 1919ի վերջերը: Աղի արտահայտութիւնը մեծացել է, որովհետեւ Կաղզուանի ճանապարհների եւ շրջանի վրայ ուժեղացուել է մեր ազդեցութիւնը, զինուորական ուժի շնորհիւ: Կաշեղէնի արտադրութեան շատանալը նոյնպէս վերագրելու է Կարսի շրջանին մէջ մեր ուժեղացմանը: Իսկ պղնձի արտահանութիւնը փոխանակ զարգանալու զերոյի հասնելը՝ պիտի բացատրել զինուորական մեր անյաջողութեամբ, քանի որ կտրուեց Ղափան-Սիսիեան, Նախիջեւան-Երեւան բանուկ ճանապարհը եւ Կուղչի-Բիլակ-Բայազիդ գծով պղինձի փոխադրութիւնը անհնար էր:
Այսպէս թէ այնպէս, ֆինանսական-առեւտրական-արդիւնաբերական ճիւղը օր աւուր առաջ էր գնում եւ զարգանում: Առաջ Հայաստանում չկար ծխախոտի գործարան, այժմս կար հինգ հատ. բացւում էին յախճապակիի եւ այլ գործարաններ: Պետական պիւդճէ էր հաստատուած եւ այնմ ծախքերը կը լինէին, ու այդպիսով առեւտրա-արդիւնաբերական, ֆինանսական բաժինը, եթէ նրա զարգացման աստիճանին նայինք, պիտի գտնել գոհացուցիչ եւ նոյնիսկ լաւ:
***
Երբ գոհացուցիչ կը համարուէին այս նախարարութեան աշխատանքները, կայի՞ն արդեօք դժգոհութիււններ, եւ ինչո՞ւ: Պիտի պատասխանել՝ այո, կային դժգոհութիւններ, մանաւանդ մեր շարքերում:
Մասնակի թերութիւնները մանաւանդ առիթ էին դառնում քննադատութեան, յաճախ կրքոտ: Այս տեսակի բողոքները, որոնց վրայ աւելանում էին երբեմն նոյնիսկ գողութեան, ապիկարութեան կասկածներ, արդիւնք էին թիւրիմացութեանց եւ կամ կարճատեսութեան: Չեմ ասում թէ ֆինանսների նախարարութեան պաշտօնեաները հրեշտակներ էին,- գիտնալով որ մեղրի պուտուկը դատարկողի եւ լեցնողի մատները կը մեղրոտեն – եւ անշուշտ անխուսափելիօրէն պիտի գտնուէին պաշտօնեաներ, որ անբարեխիղճ լինէին. գուցէ մաքսային կամ պարենաւորման այս կամ այն գործակալը օգտագործած լինի իր պաշտօնը, բայց դա լուրջ հիմք չի կարող ծառայել քննադատութեան, քանի որ այդպիսիները կը հետապնդուէին: Եղած չարագործութիւնները աննշմար, չնչին եւ մասնակի դէպքեր լինելով, քննադատական այն շեշտը որ կար ֆինանսների նախարարութեան վրայ՝ անտեղի էր եւ անարդար: Այդ քննադատութիւնները աւելի գազազութիւնից, անկարողութիւնից եւ կարճատեսութիւնից առաջ եկած երեւոյթներ էին, որոնք ծնունդ կ’առնէին այն հիմնական պատճառներից, որ Հայաստանում առեւտրա-արդիւնաբերևական, ֆինանսական վիճակը այնքան չէր զարգանում, որ յագեցնէր ե՛ւ ժողովրդեան ե՛ւ պետութեան. որ գոյութիւն ունէր թէ՛ ֆինանսական, թէ՛ տնտեսական տագնապ, թէեւ, առաջուան հետ համեմատած, լաւանալու նշանները չէին պակասում:
Ասացի որ այդ թերութիւնը չէր բխեր ֆինանսների նախարարութիւնից, այլ աւելի շուտ կառավարութեան թուլութիւնից, ի մասնաւորի զինուորական եւ ներքին գործերի: Արտահանութեան թիւերը ցոյց են տալիս, որ Կաղզւանի եւ Զարիշատի միայն ընկնելու հետեւանքով, արտադրութիւնը միանգամից աւելանում է վերջին ամիսները: Եթէ համեմատութեան դնենք 1919ի Մարտ-Ապրիլ երկու ամիսը և 1920ի Յունուար-Փետրուար երկու ամիսը, կը տեսնենք, որ առաջին շրջանին արտածուել է ընդամէնը՝ 3,248 փութ ապրանք 99, 400 ռուբլի գնով. իսկ 1920ի առաջին երկու ամիսը՝ 36,080 փութ ապրանք 3,087,390 գնով. ուրիշ խօսքով վերջին հաշուով 30 անգամ աւելի է արտահանուել: Այստեղ, ուրեմն, շնորհքը պիտի որոնել երկրի ներքին կացութեան բարեկարգման մէջ:
Բայց ինչպէ՞ս կարելի էր ֆինանսական-առեւտրական-արդիւնաբերական վիճակը բաւարար չափով զարգացնել, երբ Հայաստանում կային բազմաթիւ Զարիշատներ, Կաղզւանի ճանապարհներ, որոնք փակ էին դրամի, առեւտուրի առջեւ. Երեւանի քթի տակ էր հարուստ Զանգիբասարը, որտեղ կը հոտէր միրգն ու սեխը, բրինձն ու բամպակը, բայց հոն ո՛չ թէ առեւտուրը, այլ ոստիկանն ու զինուորը չէին կարող մտնել: Սուրմալուն, իր բրինձով, բամբակով, աղով ու հացով անհասանելի էր Հայաստանի համար, նոյնպէս եւ միւս շրջանները՝ Վեդիբասարը, Բասարգեչարը, Աղբաբան, Դարալագեազը, Շարուրն ու Նախիջեւանը, նոյնիսկ Զանգեզուրը եւ Արտահանը: Հայաստանի երեք-չորրորդը ո՛չ տուրք կու տար, ոչ առեւտուր կ’անէր. նա թշնամի էր եւ թշնամին զսպելու համար ծախքեր էին լինում: Ահա այս անբնական կացութիւնն էր ստեղծում տնտեսական կորիզը, որ յախուռն կերպով եւ լաւ չմտածուած երբեմն, կը պայթէր առեւտրա-արդիւնաբերութեան բաժնի գլխին: Բողոքը արդար էր, բայց սխալ հասցէի ուղղուած:
Ֆինանսների նախարարութիւնը երկրի համար բնականոն վիճակ ստեղծելու պարտականութիւնը չունէր. բայց ֆինանսների նախարարը, իբրեւ դահլիճի մէկ անդամ, պարտականութիւն ունէր, բուն պատճառը նկատելով, կանգնած լինելու երկրի անբնական վիճակը բնականոն դարձնելու տեսակէտի վրայ: Դժբախտաբար, այդ նախարարութիւնը կը կարծէր, թէ խաղաղութեան միջոցով, թէկուզ ըմբոստ շրջանները իրենց անջատման վիճակի մէջ լինին, նա պիտի կարողանայ զարգացնել արհեստն ու երկրագործութիւնը, արտածումն ու ներածումը, դրամն ու վստահութիւնը: Տնտեսական տագնապի տուեալները չթափանցելն էր բուն պատճառը քննադատութեանց, որոնք երբեմն, շատերի կողմից, թիւր ձեւերով կ’արտայայտուէին:
Այսպիսով տեսնում ենք որ, չնայելով առեւտրա-արդիւնաբերական բաժնի ջանքերին, անհնարին էր նրա կողմից տնտեսական տագնապի առաջն առնել առանց Հայաստանը բնականոն վիճակի մէջ դնելուն թէ՛ ներսում եւ թէ դրսում. նա դառնում էր քննադատութեան առարկայ եւ այդ կողմից էլ խախուտ էր դառնում կառավարութիւնը:
