Ուղևորություն Եվրոպա, Եգիպտոս, Իզմիր և թուրք-հայկական պատերազմը. Ալեքսանդր Խատիսյան

Հատված Ալեքսանդր Խատիսյանի ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԾԱԳՈՒՄՆ ՈՒ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ գրքից, գլուխ 12

Հուլիս 20-ին մոտ էր, երբ հասա Փարիզ: Ինձ համար պատրաստված էր ընդունելություն: Եղան ճառախոսություններ: Ոգևորված խոսեց բանաստեղծ Որբերյանը՝ ողջունելով մեր անկախ պետությունը: Կայարանից գնացինք հյուրանոց:

Երկու զեկուցում տվեցի. մեկը ՀՀ պատվիրակության սրահում՝ մտավորականների համար, իսկ երկրորդը՝ սալ դե զ’Աքրիքյուլթեորում, որտեղ հավաքվել էր ահագին բազմություն: Ներկա էին երկու պատվիրակությունների նախագահները և անդամները: Պողոս Նուբար փաշան մեծ ուշադրությամբ լսեց զեկուցումը: Ահարոնյանը իմ զեկուցումների առթիվ մոտ երկու ժամ խոսեց: Իմ զեկուցումը ընդունվեց բուռն ծափահարություններով: Կազմվեց մի հանձնախումբ Հայաստանի ելևմտական նախարար Արտաշես Էնֆիաջյանի նախագահությամբ: Այդ հանձնախմբին հանձնարարվեց կազմակերպել հանձնախմբեր Բելգիայում և Շվեյցարիայում: Ներկա եղա Հայաստանի Հանրապետության և Ազգային պատվիրակությունների միացյալ նիստին, ա՛յն նիստին, որտեղ վերջնական ձևով խմբագրվեցին հայերի ցանկությունները սահմանների մասին՝ ուղարկելու Ամերիկա, նախագահ Վիլսոնին:

Հայտնի էր, որ հույները ցանկանում էին Տրապիզոնը պահել ինքնավար հունական Պոնտոսի համար, և հունական հանրային կարծիքը բավարարելու համար հայկական որոշ շրջաններում պատրաստակամություն կար չմտցնել Տրապիզոնը հայկական պահանջների մեջ, բայց հայկական երկու պատվիրակությունները և նրանց նախագահները գտնում էին, որ «Տրապիզոնը չպահանջելը նշանակում էր դավաճան երևալ հայերի աչքում», և Տրապիզոնը մտավ ծրագրած սահմանների մեջ իբրև նավահանգիստ Հայաստանի համար:

ՀՀ պատվիրակությունում կայացած նիստում որոշվեց խնդրել Գալուստ Գյուլբենկյանին՝ ստանձնելու փոխառության հանձնախմբի նախագահի պաշտոնը: Այդ մասին հանձնարարվեց ինձ նրա հետ Լոնդոնում: Ես այցելեցի Պողոս փաշային և խնդրեցի մասնակցել հանձնախմբին: Նա հայտնեց, որ իր լուման կբերի փոխառության հարցում, բայց հանձնախմբի անդամ լինել չի կարող՝ աչքի առաջ ունենալով իր հանդեպ ՀՀ պատվիրակության գործիչների անբարյացակամ վերաբերմունքը:

Այդ միջոցին Փարիզում հավաքվել էր մի «պատգամավորական ժողով», որ հրավիրել էր Պողոս փաշան հայկական քաղաքական կյանքի ընթացիկ խնդիրների մասին խորհրդակցելու համար: Պողոս փաշան Ռից հյուրանոցում ի պատիվ ինձ և պատգամավորներ ընդունելություն էր կազմակերպել: Նա, որպես ՀՀ ներկայացուցչի, ճառով ողջունեց ինձ և հույս հայտնեց, որ շուտով կիրականանան Հայաստանի և բոլոր հայերի տենչանքները: Նա ինձ խնդրեց բոլոր ներկաների կողմից ողջունել Հայաստանի կառավարությանը:

Ես այցելեցի նաև Ֆրանսիայի արտաքին գործոց նախարարության ընդհանուր քարտուղար Պալեոլոգին, որին վարչապետ Միլերանը հանձնարարել էր ընդունիլ ինձ: Պալեոլոգին ներկայացրեցի Հայաստանի վիճակը (նա եղել էր դեսպան Պետերբուրգում) և խնդրեցի Երևանում Ֆրանսիայի առանձին ներկայացուցիչ նշանակել, որովհետև Թիֆլիսում բնակվող Ֆրանսիայի բարձր կոմիսարը շատ քիչ անգամ է մեկնում Երեւան: Պալեոլոգը խոստացավ կատարել խնդրանքս:

Հետևյալ օրը Հովհաննես Խան Մասեհյանի հետ ճանապարհվեցի դեպի Լոնդոն: Պողոս փաշան և Ահարոնյանը հեռագրեցին Լոնդոն, որպեսզի իրենց ներկայացուցիչները դիմավորեն ինձ: Լոնդոնի կայարան ողջունելու էին եկել Պողոս փաշայի ներկայացուցիչ Մալքոմը, Աբել վարդապետը և մի շարք ուրիշ անձինք հայ գաղութից: Լոնդոնում ես գործեցի նույն ծրագրով. ունեցա խորհրդակցություն փոխառության մասին, այցելություն տվեցի արտաքին գործերի նախարարություն: Տեղի գաղութը հյուրասիրություն կազմակերպեց Քարլթըն հոթելում, որին ներկա էր ամբողջ հայ գաղութը, նաև Անդրանիկը, ով պատահմամբ գտնվում էր Լոնդոնում: Խոսվեցին ճառեր, խոսողների մեջ էին նաև Մալքոմն ու Անդրանիկը, ով հիշեց իր հին հաշիվները Հայաստանի կառավարության հետ: Խոսեցի և ես: Ընդունելությունն ավարտվեց ընդհանուր ոգևորությամբ:

Լոնդոնում հանձնախումբը կազմելով՝ ես ուղևորվեցաի Մանչեսթր: Այնտեղ մնացի միայն մեկ օր, իսկ Լոնդոն՝ երեք օր:

Մանչեսթրի տեղական գաղութի ժողովին զեկուցում տվեցի, որից հետո կայացավ նիստ, որտեղ ընտրվեց հանձնախումբ Մարկոս Բաքրճյանի նախագահությամբ: Հետո վերադարձա Լոնդոն, որտեղից օգոստոսի 6-ին կրկին եկա Փարիզ:

Դրված նպատակը Եվրոպայի այս մասում համարելով վերջացած՝ ես պատրաստվեցի ուղևորվել դեպի հարավ՝ Միլանի, Վենետիկի և Հռոմի վրայով՝ Եգիպտոս: Օգոստոս 7-ին ուղևորվեցի Միլան, որտեղ գաղութի ներկայացուցիչները դիմավորեցին ծաղիկներով ու ճառով: Այստեղ չմնացի և շարունակեցի ճանապարհս մինչև Վենետիկ, որտեղ մնացի երկու օր: Եղա Մխիթարյանների մոտ, այցելեցի Ռաֆայելյան դպրոց: Տրամադրությունն այստեղ ևս բարձր էր: Հայ վարդապետները մեծապես հետաքրքրված էին այն ամենով, ինչ որ կատարվում էր Հայաստանում և ինձ ընդունեցին իբրև իրենց հայրենիքի ներկայացուցչին: Ռաֆայելեան դպրոցի աշակերտները երգեցին ազգային օրհներգը և կարդացին հայրենասիրական բանաստեղծություններ: Ընդունելությունից հետո տեղի ունեցավ ճաշ՝ ճառերով:

Օգոստոսի 10-ին ճանապարհվեցի դեպի Հռոմ, որտեղ մնացի մեկ օր: Այստեղ հայ գաղութ չկար: Ինձ այցելեց միայն Դիլսիզյանը՝ այն ժամանակ շատ հարուստ մի վաճառական, և ներկայացրեց իր տնտեսական գործառնությունների ծրագրերը Հայաստանի համար: Իտալական կառավարությունը իբրև ուղեկից նշանակել էր կոմս Մարացցիին, ով ցույց տվեց քաղաքը:

Օգոստոսի 11-ին ուղևորվեցի Բարի նավահանգիստ՝ այնտեղից Եգիպտոս մեկնելու համար: Այստեղ շոգենավին սպասելով՝ մնացի երկու օր: Նույն օգոստոսի 11-ին, երեկոյան, հեռագիր ստացա Ահարոնյանից, որով հաղորդում էր, որ օգոստոսի 10-ին ստորագրված է Սևրի դաշնագիրը Թուրքիայի հետ, որի հիման վրա Հայաստանի սահմանները Թուրքիայի մեջ  թողնվում է որոշել նախագահ Վիլսոնին, իսկ Անդրկովկասի սահմանների վեճերը Վրաստանի, Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև պիտի լուծվեն փոխադարձ համաձայնությամբ, իսկ եթե դա տեղի չունենա, այն ժամանակ Փարիզի վեհաժողովի կողմից նշանակված միջազգային հանձնախմբերի վերջնական որոշմամբ: Այսպիսով, Հայաստանը, որպես անկախ պետություն, վերջապես մտնում էր միջազգային դաշնագիր ստորագրողների շարքը:

Այս ակտը աննկարագրելի ոգևորություն առաջ բերեց ամբողջ հայության մեջ: Ամեն կողմ տեղի էին ունենում մաղթանքներ, տոնակատարություններ, հանդիսավոր ժողովներ: Լրագրերը լիքն էին ոգեշունչ հոդվածներով, հայ մարդիկ շնորհավորում էին միմյանց:

Օգոստոսի 12-ին ճանապարհ ընկա դեպ Եգիպտոս և երկու օր հետո հասա Ալեքսանդրիա:

Իմ գալու մասին գաղութը արդեն կանխավ տեղեկացված էր: Այդ պատճառով, հենց որ շոգենավը մտավ նավահանգիստ, նրա վրա բարձրացավ հայ պատգամավորությունների մի շարք՝ զանազան հիմնարկությունների և անձանց կողմից՝ իրենց գլուխ ունենալով Ազգային խորհրդի նախագահին և տեղական հոգևորականությանը, կուսակցությունների ներկայացուցիչներին՝ հանձին ՀՅ Դաշնակցության և Ռամկավարների:

Ալեքսանդրիայում նույնպես ընդունելության և իմ ձեռնարկած քայլերի եղանակը անցավ Պոլսի եղանակով: Փոխառության հանձնախումբ կազմվեց պ. Մութաֆյանի նախագահությամբ:

Ամենից եռանդուն աջակցությունը ցույց տվեց փաստաբան Տելեմաք Թութունջյանը, ով ընտրվեց փոխառության հանձնախմբի քարտուղար, պ. Մութաֆյանը, Թորգոմ եպիսկոպոսը, ճարտարապետ Կարո Պալյանը և պ. Չարքչյանը, ով տեղի գաղութի հանձնարարությամբ, որպես քարտուղար ծառայեց ինձ: Ալեքսանդրիայում ընտրված հանձնախումբը իր գործունեության շրջանը պիտի տարածեր նաև Եթովպիայի և Սուդանի վրա:

Իրենց բնույթով նորություն էին իմ երկու պաշտոնական այցելությունները Եգիպտոսի թագավոր Ֆուադ Ա-ին և անգլիական ներկայացուցչին:

Ֆուադ թագավորին տված իմ այցելությունը միանգամայն պաշտոնական բնույթ էր կրում: Ես ցանկություն հայտնեցի այցելություն տալու իրեն, և անմիջապես իմ մոտ եկավ թագավորի առաջին պալատական պաշտոնյան և նրա անունից խնդրեց նշանակել այցելության համար ինձ համար հարմար ժամանակ: Ես խնդրեցի նշանակել հետևյալ օրը ժամը 12-ին: Պալատ գնացի Տելեմաք Թութունջյանի ուղեկցությամբ: Ֆուադ թագավորը մոտ 40 տարեկան մարդ էր, հաճելի եվրոպական դեմքով, հիանալի ֆրանսերեն էր խոսում: Նա իր կատարյալ գոհունակությունը հայտնեց հայկական պետության կազմվելու առթիվ, մանրամասն հարցուփորձ արեց նրա դրության և կարիքների մասին, միևնույն ժամանակ մեծ գովասանքվ խոսեց Եգիպտոսում բնակվող հայերի մասին: Երկար խոսեց իր հայրենիքի և մասնավորապես այն մասին, թե որքան դժվար է ազգայնացնել Եգիպտոսի վարչությունը, քանի որ փոքրաթիվ է բարձրագույն կրթություն ստացած երիտասարդ եգիպտացիների քանակը: Նա գտնում էր, որ այդ ապագայի համար, երբ բոլորը պաշտոնները հնարավոր լինի տալ արաբներին, պետք է դեռ սպասել տասը տարի ևս: Հարցրեց մեր դրոշակի գույների մասին և երբ իմացավ, սրամտորեն նկատեց. «Ես այսպես եմ հասկանում այդ գոյները. կարմիր գույնի արյունով դուք ձեռք եք բերել ձեր անկախությունը, և որպեսզի Վանի կապույտ երկինքը լույս սփռի քաղաքակրթված և ազատ Հայաստանի վրա, հարկավոր է նարնջագույն առարկա, այսինքն՝ ոսկի-դրամ»:

Բարօրություն մաղթելով Եգիպտոսին և նույնպիսի բարեմաղթություններ ստանալով Հայաստանի համար՝ ես հեռացա պալատից:

Անգլիական բարձր ներկայացուցիչը նույնպես շատ սիրալիր ընդունեց. նա ևս Հայաստանին ցանկացավ ամեն տեսակ բարիքներ, երջանկություն և բարգավաճում:

Ալեքսանդրիայի և Կահիրեի հետ ինձ համար կապված են երկու հիշողություններ. այցելություն բուրգեր և իմ առաջին հանդիպումը Անգլիայի այժմյան վարչապետի որդի Օլիվեր Բոլդվինի հետ:

Տեղական սովորության համաձայն, ուղտերի վրա նստած գնացինք բուգեր: Լուսանկարվեցինք մեր անսովոր դիրքերով, և մեր այդ պատկերները վաճառվում էին բարեգործական նպատակով:

Ես զեկուցում տվեցի նաև ՀՅ Դաշնակցության ակումբում, այցելեցի օրիորդաց դպրոցը, ներկա եղա հոգեհանգստի՝ ի հիշատակ բարեգործ Մելքոնյանի, ով միլիոնավոր ժառանգություն էր թողել Հայաստանին, հետո, իբրև ընծա, ընդունեցի մետաքսե հայկական եռագույն դրոշակ՝ գործված սկզբնատառերով, որը մատուցեցին Ալեքսանդրիայի տիկնայք: Այդ դրոշակը հետս է անբաժան:

Երեք օր հետո, մի խումբ անձանց ուղեկցությամբ՝ եպիսկոպոսի, հանձնախմբի և կուսակցությունների ներկայացուցիչների, ճանապարհվեցի Կահիրե:

Ճանապարհին, Զագազիկ կայարանում, ծխախոտի գործարանների տեղական հայ բանվորները դուրս էին եկել դիմավորելու. մատուցեցին ծաղիկներ և ոսկյա իրեր «Ոսկու ֆոնդի» համար:

Կահիրեի հայերը պատրաստել էին չտեսնված հանդիսավոր ընդունելություն: Ամբողջ կայարանը լիքն էր ժողովրդով. ամեն կողմից ծաղիկներ էին թափվում իմ վրա: Լուսանկարչական գործիքները գործում էին շուրջս: Տեղական մտավորականությունը իր ամբողջ կազմով, առանց կուսակցական խտրության, ոգևորված շրջապատել էին Հայաստանի ներկայացուցչին, իսկ ժողովրդի խուռն բազմությունը կեցցեներով և աղաղակներով ուղեկցում էր ինձ մինչև ինքնաշարժը: Ձիավոր ոստիկանությունը մաքրում էր ճանապարհը, և մեր ամբողջ շքախումբը ուղևորվում էր դեպի Կահիրեի առաջնակարգ հյուրանոցը, որի վրա ծածանվում էր հայկական դրոշակը: Այդ փաստը խորապէս հուզել էժէր ահագին ամբոխը, որը ուղեկցեց մինչև հյուրանոց:

Հիշում եմ մի մանրամասնություն, որն առանձնապես հաճելի էր Եգիպտոսի հայ գաղութի սրտին: Իմ Կահիրե գալուց մեկ ամսի առաջ նույն հյուրանոցում և նույն սենյակներում իջևանել էր Ֆրանսիայի նախարարապետ Կլեմանսոն. այն ժամանակ էլ հյուրանոցի շինության վրա ծածանվում էր ֆրանսիական դրոշակը: Այս զուգադիպությունը կարծես շոշափելի կերպով վկայում էր շատերին՝ Հայաստանի մուտքը անկախ պետությունների ընտանիք:

Կահիրեում անցկացրած չորս օրերը կրում էին առանձնապես ժողովրդական և խանդավառ բնավորություն: Իմ զբաղմունքների ծրագիրը սովորական էր. զեկուցումներ, այցելություններ և փոխառության հանձնախմբի կազմակերպություն: Բայց գաղութի հեռավորությունը մեծ ճանապարհներից, որնցով անցնում էին Եվրոպայից Հայաստան գնացող և այնտեղից ետ դարձող գործիչները, առաջ էր բերել այն, որ առաջին հայ քաղաքական գործիչն էի, որ այցելում էր Եգիպտոս և այցելում էր Սևրի դաշնագիրը ստորագրելուց մի քանի օր հետո: Բացի այդ՝ գաղութը չէր զգացել պատերազմի սարսափները, հարուստ էր և հայտնի չափով երջանիկ:

Ծրագրիս կենտրոնական կետը իմ զեկուցումն էր, որը կայացավ «Կոլիզեյ» շարժապատկերի թատրոնի ահագին դահլիճում, որը տեղավորում էր մի քանի հազար մարդ: Թատրոնը չափից դուրս լիքն էր: Չնայած օգոստոս ամսվա «աֆրիկյան շոգերին», մի քանի հազար մարդ երեք ժամ լսեց զեկուցումը և բուռն կերպով ծափահարեց. վերջում ուղղակի անձրևի պես սեղանի վրա թափվեցին նվիրատվություններ «Ոսկի ֆոնդ»-ի օգտին: Կանոնավոր շարքերով անցնում էին կանայք, տղամարդիկ, երեխաներ և սեղանի վրա դնում ժամացույցներ, մատանիներ, ադամանդներ, ոսկյա շղթաներ, դրամներ: Եգիպտոսի թեմական առաջնորդ Թորգոմ եպիսկոպոսը իր մատից հանեց զմրուխտի մատանին և դրեց սեղանին վրա:

Մուտքի մոտ շարքերով կանգնած էին տղա-սկաուտները և շեփորներով տղաներ: Ամբոխը ուժգին կերպով ծափահարում էր ամեն անգամ, երբ հիշատակություն էր լինում հայկական բանակի, Հայաստանի սահմանների և նրա հերոսների ու մարտիկների մասին: Իսկական ժողովրդական հանդես էր, որին միացել էին բոլոր հայ կուսակցություններն անխտիր:

Երեկոյան հյուրանոցի առաջ ամբոխը երաժշտությամբ, լապտերներով և դրոշակներով ցույցեր կազմակերպեց: Ռամկավարների ակումբը ի պատիվ ինձ հանդիսավոր ընդունելություն կազմակերպեց ճառերով, երաժշտությամբ և հյուրասիրությամբ:

Հյուրանոցում կայացած դրամատերերի ժողովը ընտրեց փոխառության հանձնախումբ նախագահությամբ Գառնուկի, որին պահելու համար հանձնեցի այն բոլորը, ինչ որ հավաքվել էր «Ոսկու ֆոնտի» համար: Ի դեպ, ասեմ, որ Ալեքսանդրիայում հավաքվածը պահելու համար թողեցի հանձնախմբի նախագահ Մութաֆյանի մոտ: Նույնն արեցի նաև Իզմիրում, Բալկաններում: Հետագայում, երբ Հայաստանի խորհրդայնացման հետևանքով «Ոսկի ֆոնդը» չիրականացավ, ամեն տեղ «Ոսկի ֆոնդը» վաճառքի տրվեց և ստացված գումարները, համաձայն Փարիզից՝ ՀՀ պատվիրակությունից ստացված կարգադրության, հատկացվեց որբերին և փախստականներին:

Տեղի հասարակությունը ինձ պատվեց հրավերով, որի միջոցին առևտրի և արդյունաբերության ներկայացուցիչները ճառեր ասացին Հայաստանի հետ առևտրական հարաբերություններ հաստատելու անհրաժեշտության մասին: Եգիպտոսի Հայաստանի ներկայացուցիչ նշանակվեց փաստաբան Զոհրապը:

Կահիրե եղածս միջոցին, երրորդ օրը, ինձ զեկուցեցին, որ անգլիացի մի սպա ցանկանում է տեսնել ինձ: Բարձրահասակ, շեկ և հաճելի դեմքով, մոտ 23-24 տարեկան երիտասարդ էր, որ դիմեց ինձ ֆրանսերեն և ասաց, որ ականատես լինելով այն ընդունելությանը (նա իջևանել էր նույն հյուրանոցում, որտեղ ես), որ ինձ ցույց տվեցին հայերը և տեղեկանալով, թե ով եմ ես, նա  խնդրում է ինձ իր հետ տանել Հայաստան: Ավելացրեց, որ դրամական օգնության և ռոճիկի կարիք չունի: Ես հարցրեցի, թե ո՞վ է ինքը: Նա պատասխանեց, որ ինքը անգլիական բանակի սպա է, ամբողջ պատերազմը անց է կացրել ճակատի վրա՝ Ֆրանսիայում, և այժմ, զորացրումի հետևանքով, ազատ ճամփորդում է և նյութապես ապահովված է:

«Իսկ ինչո՞ւ եք ուզում գնալ հատկապես Հայաստան»,- հարցրեցի ես: Նա պատասխանեց. «Ես թերթերում կարդացի, որ այնտեղ պատերազմ է և որ հայերը անարդար կերպով տուժում են, իսկ ես սիրում եմ լինել այնտեղ, որտեղ կան պատերազմ և արկածներ և ուզում եմ լինել հայերի հետ»:

Մի քանի վայրկյան մտածելուց հետո ասացի, որ, այնուամենայնիվ, չգիտեմ նրա ով լինելը, այդ պատճառով՝ չեմ կարող անմիջապես համաձայնութուն տալ: Նա իսկույն հասկացավ իմ տատանման պատճառը և համեստությամբ ասաց. «Դուք, իհարկե, կուզենայիք իմ մասին հանձնարարական ունենալ և իմանալ, թե ճի՞շտ եմ խոսում արդյոք: Ես կարող եմ իմ մասին վկայություն բերել Եգիպտոսի անգլիական բարձր կոմիսար, լորդ Ալլենբիից և հետո պետք է ավելացնեմ, որ իմ հայրը Անգլիայի ելևմտական նախարարն է Լլոյդ Ջորջի նախարարության կազմում»:

Վերջին հայտարարությունը ինձ անհանավանական թվաց, բայց և այնպես, համաձայնվեցի նրանից ընդունել լորդ Ալլենբիի վկայությունը: Երիտասարդը հրաժեշտի ողջույն տվեց և հեռացավ:

Մյուս օրը առավոտյան նա կրկին եկավ մոտս՝ լորդ Ալլենբիից բերելով գրավոր վկայություն, որը հաստատում էր նրա բոլոր ասածները: Հաճույքով համաձայնություն տվեցի նրա խնդրին և մեկ ամիս հետո նրա հետ տեսակցություն նշանակեցի Պոլսի Թոքատլյան հյուրանոցում:

Եվ, իսկապես, մեկ ամիս հետո ես նրան տեսա Պոլսի այդ հյուրանոցում: Նա գնաց Հայաստան: Այնուհետև իր արկածալից պատմությունը հայտնի է իր գրքից, որը թարգմանվեց «Հայրենիք»-ում: 1921 թվի գարնանը նա հասավ Փարիզ, արձանագրվեց Դաշնակցության անդամ, եղավ Լոզանում՝ խորհրդաժողավին, որտեղ շատ օգնեց իր կապերով, հետո դարձավ Բանվորական կուսակցության անդամ և 1924 թվին քվեարկվեց խորհրդարանի պատգամավորության համար: Վերջերս նա մի գիրք գրեց «Կոնեց» վերնագրով, որը նվիրված է Դաշնակցությանը, 1921 թվի Հայաստանի Փետրվարյան ապստամբության հիշատակին:

Օգոստոսի 22-ին ես նստեցի շոգենավ և ուղևորվեցի Փիրե՝ Հունաստան: Ինձ ճանապարհ դրեցին մեծ պատվով, բեռնավորեցին Հայաստանի համար հավաքված գումարներով (ավելի քան երկու հազար եգիպտական ֆունտ) և նվերներով զանազան հիմնարկություններ համար:

***

Երեք օր հետո մոտենում էի Փիրեին: Այնտեղից գնացի Աթենք, որտեղ այն ժամանակ կար շատ փոքրիկ հայկական գաղութ: Բայց Հունաստանում մենք ունեինք խոշոր քաղաքական շահեր ու կապեր: Կառավարության կազմի մէջ էին այն ժամանակ համաշխարհային հռչակ ստացած Վենիզելոսը, որը կառավարության նախագահի պաշտոնն էր վարում, և նույն կառավարության արտաքին գործերի նախարար, հայտնի գիտնական և քաղաքագետ Պոլիտիսը, որը հետո Հունաստանի դեսպանը դարձավ Փարիզում:

Աթենք գալով ես իմացա, որ հետևյալ օրը Փարիզից Աթենք պիտի հասնի Վենիզելոսը, ով Սևրի դաշնագիրը ստորագրելուց հետո վերադառնում էր Հունաստան: Սևրի դաշնագիրը, որը հայերին կատարյալ բավարարություն էր տալիս, իրականացնում էր միաժամանակ նաև Հունաստանի բոլոր քաղաքական տենչանքները. նրան տալիս էր Իզմիրը և Պոլսի մոտի վայրերը, ինչպես և Երկոտասան կղզիները:

Ես այցելություն տվեցի արտաքին գործերի նախարար Պոլիտիսին և խորհրդարանի նախագահին: Երկու օր հետո ես պետք է այցելության գնայի Վենիզելոսին, որի ժամանումը սպասվում էր հաջորդ օրը: Ճաշի եղա Պոլիտիսի մոտ, որը Վենիզելոսի ջերմ կուսակիցն էր: Նա ինձ հաղորդեց այն չտեսնված հանդիսավոր ընդունելության մասին, որ պարաստվում էր Վենիզելոսի համար:

Հետևյալ օրը ես անցա քաղաքով. ամեն տեղ ծաղիկներ, փնջեր, դրոշակներ և կամարներ: Զորքերը կանգնած էին շարքերով: Ժողովուրդը խումբ-խումբ անցնում էր փողոցներով: Երեկոյան դեմ սկսվեց շատ շքեղ հրավառություն: Ամբիոններից ճառախոսները ոգևորված ճառեր էին արտասանում: Թերևս կանացի հատուկ նրբազգացությամբ կինս ասաց ինձ. «Այս բոլորը շատ շքեղ է և հանդիսավոր: Բայց ինձ այնպես է թվում, թե կառավարությունը ինքն է կախել այս ծաղկեփնջերը և դրոշակները և ինքն է լուսավորել ճրագները, իսկ ժողովուրդը գրեթե անտարբեր է»: Եվ, իրոք, այս ընդունելությունից երեք ամիս հետո Վենիզելոսը համաժողովրդական քվեարկության ժամանակ պարտություն կրեց և ստիպված եղավ թողնել Հունաստանը: Աթենք եղածս օրերին մի կապիկ կծեց Ալեքսանդր թագավորին, և նա մեռավ արյունի վարակումից: Խնդիր ծագեց Կոնստանտին թագավորի վերադարձի մասին, և Վենիզելոսը այս հարցում պարտություն կրեց, թեև այդ ժամանակ նա իր ազդեցության և փառքի գագաթնակետին էր ամբողջ Եվրոպայում:

Ես այցելեցի Վենիզելոսին: Նա ինձ ընդունեց շատ սիրալիր կերպով: Նրա ձեռքը կապված էր, որովհետև Փարիզ եղած ժամանակ ատրճանակի հարվածով վիրավորել էին: Խոսեցինք Հունաստանի և Հայաստանի շահերի ընդհանրության և ապագա փոխհարաբերությունների մասին: Մեր զրույցից հետո Վենիզելոսը նվիրեց իր լուսանակարը հատուկ մակագրությամբ՝ բարեմաղթելով բարօրություն Հայաստանին՝ խոստանալով շուտով դեսպան նշանակել Հայաստանում, ինչը և կատարեց: Դեսպան նշանակվեց Պապասը, ով, սակայն, չկարողացավ գալ Հայաստան՝ վերջինիս խորհրդայնացման պատճառով:

Տեղի հայ գաղութը ինձ ճաշկերույթ տվեց: Նրա շահերը պաշտպանում էր Գլըճյանը, ով հետագայում շատ աշխատեց հայ գաղթականների համար: Մենք կազմեցինք փոխառության մի հանձնախումբ, հետո նշանակեցինք նրա բաժանմունքը Սալանոկիկում՝ նոր Հունաստանի համար:

Աթենքում մնացի մոտ մեկ շաբաթ և հետո ճանապարհվեցի Իզմիր, որն այն ժամանակ հունական շրջան էր բարձր կոմիսար Ստերիատիսի իշխանության տակ: Հունական կառավարությունը հեռագրով կարգադրել էր Իզմիրի իշխանություններին՝ ընդունելու ինձ, որպես բարեկամ պետության պաշտոնական ներկայացուցչի: Եվ երբ մենք մոտենում էինք Իզմիրին, մեր նավապետը կայմի վրա բարձրացրեց հայկական դրոշակը, և մենք նկատեցինք, որ եզերքից դեպի մեզ շարժվեց զինվորական շոգեշարժ մի նավակ, որի վրա նստած էր ծովային մի սպա երկու օգնականների հետ: Իզմիրի նավահանգստի պետն էր, որ գալիս էր բարի գալուստ մաղթելու: Սպաները բարձրացան շոգենավի վրա և կառավարության անունից ողջունեցին ինձ: Ես պատասխանեցի և շնորհակալություն հայտնեցի բարեկամ Հայաստանի Հանրապետությանը ցույց տրված ուշադրության համար: Ես նստեցի նրանց շոգեմակույկը, և մենք շուտով ափ հասանք:

Քարափին մեզ սպասում էին հայկական պատգամավորությունները: Փոխադարձ ողջույններից և թեյասեղանից հետո, որ մեզ առաջարկեցին ափին գտնվող մի հյուրանոցում, գնացինք Հրանտ Բաքրճյանի տուն, որտեղ պատրաստել էին բնակարան: Այստեղ մնացի հինգ օր: Իմ ծրագիրը նոյնն էր՝ զեկուցում տեղի քաղքենի դասի համար, ճառ տաճարում, դպրոցում՝ ժողովրդի համար, այցելություններ հունական գլխավոր հրամանատար, զորավար Պարասկեվոպուլոսին և ընդունելություն հայկական թեմական տանը: Ժողովրդի ոգևորությունը այստեղ ևս անսահման էր: Եկեղեցում իմ տված զեկուցումը առաջ բերեց առատ նվերներ «Ոսկի ֆոնդի» համար: Այստեղ էլ սեղանի վրա թափվեցին ժամացույցներ, ապարանջաններ, մատանիներ: Այդ ամենը ես թողեցի Հրանտ Բաքրճյանի մոտ, ով ընտրվեց Փոխառության հանձնախմբի նախագահ: Հետագայում ոսկին վաճառվել և դրամը օգտագործվել էր որբերի օգտին:

Իզմիրում հատկապես հետաքրքրվում էին այն հարցով, թե ինչպիսի մասնագետներ են պետք Հայաստանի համար: Կարճ ժամանակ անցած Իզմիրից շատերը գնացին Հայաստան, բայց շուտով հետ եկան, երբ այնտեղ երևացին բոլշևիկները:

Հունական գլխավոր հրամանատար, զորավար Պարասկեվոպուլոսին այցելելու ժամանակ ինձ ընդունեցին զինվորական նվագախմբի ռազմերգով և պատվավոր պահակախմբով, իսկ զորավարը ինձ 50 շքանշան հանձնեց՝ հայ սպաներին բաժանելու համար: Առաջին շքանշանը, իմ հանձնարարության համաձայն, հանձնեց Երևանի քաղաքապետ Շահխաթունուն տալու համար:

Հունական բարձր կոմիսար Ստերիատիսը ինձ խնդրեց շրջել քաղաքում, այցելել հիմնարկությունները, հիվանդանոցը, որբանոցները և իմ տպավորությունները հայտնել իրեն: Իմ տպավորությունները միանգամայն նպաստավոր էին, և այդ մասին ես հեռագրեցի Աթենք Վենիզելոսին:

Հայկական հիմնարկություններից տեսա սքանչելի որբանոցը հազար որբերով, որոնք շատ լավ երգում էին, մարմնամարզական վարժություններ անում, արտասանում էին բանաստեղծություններ և, առհասարակ, հիանալի տպավորություն էին թողնում:

Իզմիրից էլ հեռացա այն տպավորությամբ, որ ամբողջ հայ գաղութը ապրում է սիրով դեպի Անկախ Հայաստանը:

Օգոստոսի վերջն էր: Շոգենավի վրա ծածանվում էր հայկական դրոշակը, երբ հասա Պոլիս: Այստեղ բաժանորդագրությունը շատ հաջող էր անցնում: Առաջին վճարումներն արդեն մտնում էին գանձարան: Կար ընդամենը չորս ժամանակամիջոց: Պարտատոմսերը արդեն տպագրվում էին: Երևանից ստացվել էին հայտարարություններ և գովազդներ փոխառության համար:

Հետագա իմ ծրագիրն էր. մեկնել Բալկաններ, Ռումինիա, Բուլղարիա, այնտեղից հետ գալ Պոլիս և ապա անցնել Հնդկաստան և Ամերիկա: Նախապես Ամերիկան չէր մտնում ծրագրիս մեջ: Այնտեղ փոխառության կազմակերպության համար ես նշանակել էի մեր դիվանագիտական ներկայացուցիչ Կարո Փաստրմաջյանին: Նրանից ստացա հետևյալ հեռագիրը. «Փոխառության հաջողության համար անհրաժեշտ է ձեր անձնական ներկայությունը»: Այդ պատճառով, վճռեցի բալկանյան պտույտից հետո անցնել Հնդկաստան, այնտեղից՝ Ամերիկա՝ 1921 թվի տարեմուտին Երևան վերադառնալու համար:

Պոլսում երեք օր մնալուց հետո, սեպտեմբերի սկիզբին ճանապարհվեցի Բուլղարիա: Ամեն տեղ կայարան էին գալիս հայ երեխաները ուսուցիչների հետ, դիմավորում ծաղիկներով և ուղերձներով: Ֆիլիպեից ընդառաջ էին եկել բժ. Օրմանյանը և պ. Ադարեան, որոնք ինձ հանդիպեցին Ֆիլիպեից 6 ժամ հեռավորության վրա, իսկ Ֆիլիպեի կայարանում կազմակերպվել էր շատ ջերմ ընդունելություն՝ ճառերով ու ծաղիկներով: Սոֆիայից եկել էր պատգամավորություն՝ Ազգային խորհրդի նախագահ Բարսամյանի գլխավորությամբ:

Ֆիլիպում մնացի երեք օր: Զեկուցում տվեցի թեմական տանը, ճառ ասացի եկեղեցում՝ ահագին բազմության առջև և այցելեցի տեղի հայկական «Ասպարեզ» բանկը:

Բուլղարիայի հայերը ամենից ավելի ուժեղ են Վառնայում և Ֆիլիպեում: Վառնան հայերի հեղափոխական աշխատանքի օրրանն է և դեմոկրատիայի հենարանը, Ֆիլիպեն՝ ամենից ավելի զարգացած է տնտեսապես, մինչդեռ Սոֆիան ունի հայկական թույլ գաղութ:

Սոֆիայի և Ֆիլիպեի միջև վեճ էր ծագել, թե որտեղ պետք է լինի փոխառության գործի կենտրոնը: Ես հակված էի Ֆիլիպեի կողմը, իբրև ավելի հարուստ վայրի: Սոֆիայի և Ֆիլիպեի ներկայացուցիչների խառը խորհրդակցությունը այդպես էլ վճռեց խնդիրը:

Ոգևորությունը Բուլղարիայում առանձնապես ուժեղ էր, թեև արտաքուստ ոչ այնքան աչքի ընկնող, ինչպես Եգիպտոսում և Իզմիրում, որովհետև ժողովուրդը այստեղ ավելի խորն էր զգում և իր մեջ ընդունակություն չէր գտնում ոգևորության արտաքին ցուցադրության համար: Պետք է ասել, որ հայերը, ընդհանրապես, ենթարկվում էին շրջապատող ժողովրդի սովորություններին, իսկ բուլղարները, առհասարակ, շատ վերապահ և լռակյաց ժողովուրդ են:

Բուլղարիայի հայերը և Թուրքիայից եկած փախստականների նոր շարքերը պատրաստվում էին տեղափոխվել Հայաստան, մանավանդ՝ արհեստավոր դասակարգը:

Ֆիլիպեից ճանապարհ ընկա Սոֆիա՝ այնտեղից եկած պատգամավորների ուղեկցությամբ: Այստեղ մնացի երկու օր, խոսեցի եկեղեցում, զեկուցում ունեցա և այցելություն տվեցի բուլղար կառավարության վարչապետ Ստամբոլիսկիին, ով ջերմորեն ողջունեց Սոֆիայում հայկական հյուպատոսարանի հաստատումը, թույլ տվեց մեր փոխառությունը և գրավոր կերպով ճանաչեց Հայաստանը՝ հայտարարելով, որ մոտ ապագայում Հայաստան կուղարկի քաղաքական ներկայացուցիչ: Խոսեց հայերի և բուլղարների միջև եղած կապերի մասին և խնդրեց հավատալ, որ հայերը բուլղարների մոտ միշտ լավագույն դրության մեջ կլինեն: Հայերն էլ, իրենց կողմից, խնդրեցին ինձ միջնորդել Ստամբոլիսկիին, որպեսզի տների բռնագրավումը և ազգայնացումը, որ այն ժամանակ մուտք էր գործել Բուլղարիա, չտարածվի նաև հայերի վրա:

Բարսամյանին նշանակելով փոխառության հանձնախմբի նախագահ, ես ճանապարհվեցի Ռուսջուկ, որտեղ մնացի մեկ օր: Բժ. Սաղյանը իր մոտ հրավիրեց Դաշնակցության անդամներին, և ես նրանց զեկուցեցի Հայաստանի մասին: Տիկին Կուրջանոյի մոտ հրավեր եղավ տեղի հայ հասարակության կողմից:

Մտածում էի Վառնա մեկնել Ռումինիայից վերադարձիս: Այդ պատճառով, հետևյալ օրը Դանուբի և Ջուրջևոյի վրայով մեկնեցի Բուխարեստ: Սեպտեմբերի 15-ի մոտ էր: Բուխարեստի կայարանում ինձ դիմավորեցին Ազգային խորհրդի նախագահ Խնդիրյանը, տեղի գործիչներ Աքտերյանը, Պարակյանը և Մանիսալյաններ եղբայրները: Ռումինիայում մնացի մեկ շաբաթ, Բուխարեստում և Կոստանցայում կատարեցի նույն ծրագիրը, ինչ որ ուրիշ տեղեր:

Ռումինիայի հայկական գաղութը ավելի փոքրաթիվ է, քան ուրիշ գաղութներ, բայց ավելի բարեկեցիկ. կան մոտ 10-12 հազար բոլորովին ռումինացած հայեր, ինչպես օրինակ, աշխատանքի նախկին նախարար Տրանկո Յաշը, ով ինձ ասաց, որ ռումինացի է հայկական ծագումով: Նույնն ասաց ծերակուտական Գերփեմը:

Զուտ հայկական դեմքը պահպանած ազգաբնակչությունը ջերմ կերպով ողջունեց Հայաստանի վերածնությունը: Նույնիսկ ռումինացած ազգաբնակչության մեջ Հայաստանի վերածնությունը արթնացրել էր քնած ազգային զգացումները: Եվ եթե ազգայնորեն ազատ կյանքը չընդհատվեր Հայաստանում, շատ լեհացած, ռումինացած և հունգարացած հայեր պիտի վերադառնային հայության գիրկը: Իսկ նրանց մեջ կային շատ աչքի ընկնող քաղաքական և հասարակական գործիչներ, ինչպես նախարար Լուկաշը, արքեպիսկոպոս Թոդորովիչը, Աժգամովիչը, Տրանկո Յաշը և ուրիշ հայտնի դեմքեր:

Բուխարեստում խոսեցի եկեղեցում, որտեղ տեղի ունեցավ ոսկու հանգանակություն «Ոսկու ֆոնդի» համար: Տեղական հասարակության կողմից հրավեր ընդունեցի և այցելեցի վարչապետ Ավերեսկոյին: Ռումինական նախարարների խորհուրդը, Բուլղարիայի օրինակով, պաշտոնապես թույլատրեց մեր փոխառությունը, ընդունեց Հայաստանի հյուպատոսարանը և խնդրեց հավատալ Ռումինիայի բարեկամությանը: Զորավար Ավերեսկուն ծանոթացավ Հայաստանի վիճակին և, ի միջի այլոց, լսելով իմ ցանկությունները Հայաստանի սահմանների մասին, ասաց. «Ըստ իս, առաջին հարցը ձեզ համար այն է, թե ովքեր են ձեր հարևանները: Ձեր ամբողջ ապագան դրանից է կածված: Կարևորն այն չէ, որ սահմանները շատ ընդարձակ լինեն, այլ այն, որ հարևանները բարյացակամ լինեն»:

Բուխարեստից, որտեղ փոխառության հանձնախմբի նախագահ նշանակվեց Մանիսալյանը, անցա Կոստանցա, որտեղ մնացի երկու օր: Այստեղ ևս նույն ծրագիրն էր. ճառ եկեղեցում, զեկուցում և հրավեր: Այնտեղից վերադարձա Բուխարեստ և Ռուսջուկի վրայով ճանապարհվեցի Սոֆիա, հետո Ֆիլիպեից ճանապարհ ընկա դեպ Պոլիս:

Հիվանդության պատճառով չկարողացա Վառնա անցնել:

Ֆիլիպեի կայարանում գաղութը ինձ ողջունեց և առաջին անգամ անհանգստությամբ սկսեց հարցեր տալ, թե ի՞նչ է կատարվում Հայաստանի և Թուրքիայի սահմաններում: Այդ օրը թերթերում երևացել էին անհանգստացնող տեղեկություններ այն մասին, որ հայ-թուրքական սահմանագլխին ընդհարումներ են տեղի ունեցեր: Ոչինչ չէի կարող ասել, որովհետև սեփական տեղեկություններ դեռ չունեի: Ուղղակի անցա Պոլիս, որտեղ հասա հոկտեմբերի 2-ին և շատ տեղեկություններ իմացա: Պարզվեց, որ թուրքերը սկսել են հարձակումը Հայաստանի վրա, անցել են սահմանը Սարիղամիշի մոտ և ընդհարում են ունեցել հայ զորքերու հետ: Պարզվեց նույնպես, որ իմ կրտսեր եղբայրը, ճարտարապետ Լևոնը, ով աշխատում էր Կարսում, վիրավորվել էր և գերի ընկել քրդերի ու թուրքերի ձեռքը: Պարզվեց, որ Հայաստանում չկա նավթ, և գնացքները չեն կարող երթևեկել…

Հոկտեմբերի 4-ին ես հեռագիր ստացա մեր կառավարության նախագահ Համո Օհանջանյանից, որ խնդրում էր ինձ մազութ հայթայթել Հայաստանի երկաթուղիների համար: Ես դրամ չունեի: Շուկայում մազութ չկար: Վճռեցի դիմել անգլիական նավատորմի հրամանատար Դե Թոբեկին: Գնացի նրա մոտ, բացատրեցի խնդրի էությունը և ասացի, որ Անգիայի օգնությունը այս դժվարին րոպեին Հայաստանի համար կյանքի և մահու խնդիր է: Ծովակալին ասացի, որ մազուտ ուզում ենք փոխարինաբար: Ծովակալը շատ սիրալիր կերպով լսեց ինձ, անմիջապես հեռագրով հարցրեց լորդ Քըրզընին և միևնույն օրն իսկ պատասխանեց, որ մի ամբողջ շոգենավ մազութ իմ տրամատրության տակ է: Ես 17 հազար ֆունտ սթերլինգի (մազութի արժեքը) ստացագիր տվեցի  և հեռագրեցի Երևան:

Այցելեցի ծովակալ Բրիսթոլին, ով արդեն տեղեկություն ուներ, որ թուրքերը հարձակվել են Հայաստանի վրա: Եվ երբ խնդրեցի նրան միջնորդի դեր ստանձնել Հայաստանի և Թուրքիայի միջև, նա հիշեցրեց Թուրքիայի՝ մեր ամառվա զրույցի մասին և ասաց. «Հիմա արդեն ուշ է»:

Հոկտեմբերի 7-ին ես հեռագիր ստացա Հայաստանի կառավարությունից, որ թուրքերը շարունակում են առաջխաղացումը: Հոկտեմբերի 8-ին կառավարությունը հեռագրեց. «Ձեր ներկայությունը Երևանում անհրաժեշտ է: Վերադարձեք»: Հասկացա, որ դրությունը դառնում է չափազանց լուրջ և անմիջապես կարգադրություն արեցի Բաթում  ճանապարհվելու մասին: Առաջին շոգենավը մեկնելու էր հոկտեմբերի 12-ին:

Մնացած չորս օրերը ես նվիրեցի բոլոր տեղերի փոխառության հանձնախմբերի հետ նամակագրությանը, նրանց անհրաժեշտ հրանագներ տվեցի, տեղեկացրեցի իրեր վիճակի մասին և խնդրեցի շարունակել գործը:

Տրամադրությունը Պոլսում այլևս այն չէր, ինչպես իմ առաջին ժամանման միջոցին. ամենքը անհանգիստ էին և հուզված. Հայաստանի անցքերը բոլորին նյարդայնացնում էին: Ինձ մոտ եկավ փաստաբան Հակոբյանը և ասաց, որ իր մոտ խոհարարուհի է ծառայում՝ մոտ 50 տարեկան մի կին: Պարտիզակցի է, ով երկու տարի առաջ եգիպտական վիճակախաղում շահել է 80 հազար ֆրանկ (8 հազար թուրքական լիրա): Այդ դրամը պահվում էր իր փաստաբանի մոտ, որովհետև խոհարարուհին չէր ցանակցել ծախսել այն: Լսելով եկեղեցում իմ ճառը Հայաստանի պետքերի և որբերի մասին, նա իմ մեջ տեսել էր Աստուծո առաքյալին, ով ցույց էր տալիս, թե ում պետք է տալ դրամը: Եվ ահա, ամաչալով ինքը գալ ինձ մոտ, նա խնդրել էր իր տիրոջը հանձնել ինձ ամբողջ այդ 8 հազար լիրան՝ հայ որբերի օգտին:

Ես խորապես հուզվեցի և խնդրեցի, որ խոհարարուհին գա մոտս: Փաստաբանը բերեց նրան: Երբ ես սկսեցի համոզել նրան, որ դրամի մի մասը պահի իր մոտ «սև օրվա համար», նա կտրականապես մերժեց, ասելով, որ Աստված իրեն ընտրել է պարզապես իբրև միջոց՝ որբերին օգնելու համար, և դրա մեջ է արդեն իր բախտը, և ինքը երբեք չի համարձակվի այդ պատահական և ոչ աշխատանքով վաստակած դրամի թեկուզ մի մասը պահել իր մոտ, ուստի խնդրում է վերցնել բոլորը և օգտագործել որբերի համար: Ես այդ կնոջը տարա Զավեն պատրիարքի մոտ, հրավիրեցի թերթերի խմբագիրներին, նրա տանտիրոջը, կազմեցի պաշտոնական թուղթ, բոլորի ներկայությամբ ընդունեցի դրամը և հետո հանձնեցի Հայաստանի կառավարությանը:

Սակայն խնդիրը դրանով չվերջացավ: Հետևյալ օրը վաղ առավոտյան նա եկավ հյուրանոց և խնդրեց կնոջս ընդունիլ իրեն: Կինս դուրս եկավ և վերադառնալով հայտնեց, որ բերել է իր ոսկի շղթան, ժամացույցը և 30 լիրա դրամ և կարմրելով ասել է, թե այդ իրերը և դրամը պահում էր ապագայի՝ իր թաղման ծախսերի համար, բայց այժմ գտնելով, որ դա ավելորդ շռայլություն է, որ իրեն առանց դրա էլ կթաղեն, խնդրում էր կնոջս ծախել այդ իրերը և ստացած գումարը 30 լիրայի հետ միասին բաժանել որբ հայ աղջիկներին Երևանում: Երբ Երևան վերադարձանք, կինս անմիջապես և ճշմարտությամբ կատարեց այդ հանձնարարությունը:

Պետք է խոստովանեմ, որ վերը նկարագրածը ամենամաքուր և անշահասեր վերաբերմունք էր, որ ես առիթ ունեցա տեսնելու իմ ամբողջ կյանքում:

***

Հավաքելով իմ ճանապարհի հուշերը, տխրությամբ հրաժեշտ տալով իմ աշխատանքների ընկերներին և քաղաքական բարեկամներին, հոկտեմբերի 12-ին ես նստեցի «Լոյդ Թրիեսթինո» շոգենավը և ճանապարհվեցի Բաթում: Տխուր էր իմ ճամփորդությունը: Վերջին ռադիո-հեռագրերը խոսում էին հայկական զորքերի՝ դեպի Կարս նահանջի և հայ փախստականների նոր ալիքների մասին:

Շոգենավը գրեթե դատարկ էր. Հայաստան գնալ փորձող հայ գործիչների ալիքը կանգ էր առել՝ սպասելով դեքպերի զարգացմանը: Ամբողջ ընտանիքներ, որոնք իմ ճառերից հետո եկել էին Իզմիրից և Բալկաններից, մնացին Պոլսում: Մեզ հետ միաժամանակ գնում էր նավթով բեռնավորված շոգենավը, որը Հայաստանի համար Բաթում էր ուղարկվում Դե Թոբեկի կողմից:

Հինգ օր ճանապարհին էինք: Հոկտեմբերի 19-ին մոտեցանք Բաթումին: Մեզ դիմավորեցին հայ հյուպատոս Մ. Աթաբեկյանը, տեղի հասարակության ներկայացուցիչ Մնդոյանը և նավահանգստի բանվորները: Բոլորի դեմքերը տխուր էին: Լռություն էր տիրում: Չէին լսվում աղաղակներ: Ինձ ողջունեցին լռելյայն:

Հյուպատոս Աթաբեկյանը հաղորդեց, որ իմ եղբայրը սպանվել է Օլթի-Կարս ուղղության վրա և որ, առհասարակ, Հայաստանում և հայկական շրջաններում տրամադրությունը շատ ծանր է:

Նույն գիշեր ես ճանապարհվեցի և հոկտեմբերի 20-ի առավոտյան հասա Թիֆլիս:

Ինձ դիմավորեց մեր դիվանագիտական ներկայացուցիչ Տիգրան Բեկզադյանը և հաղորդեց, որ Հայաստանի զինվորական նախարար Ռուբեն Տեր-Մինասյանը Թիֆլիսում է, բանակցություններ է վարում վրաց կառավարության և անգլիական բարձր կոմիսար, գնդապետ Ստոքսի հետ: Ես անմիջապես տեսնվեցի հետը և ծանոթացա իրերի դրությանը. թուրքերը առաջանում էին, մեր կառավարությունից պահանջում հրաժարվել Սևրի դաշնագրից և ընդունել Բաթումի դաշնագրի պայմանները, որով Հայաստանին մնում էր միայն 9 հազար քառակուսի կիլոմետր: Մեր կառավարությունը մերժել էր, և թուրքերը սկսել էին հարձակումը: Այդ պայմաններում կառավարությունը մի քանի կարգի զորահավաք էր հայտարարել և զորք ուղարկել սահմանագլուխ: Սկսվել էր պատերազմը: Ինքը՝ զինվորական նախարարը, եկել էր Թիֆլիս, Վրաստանին առաջարկելու դաշն կապել թշնամիներից մեկի դեմ, որովհետև վախ կար նաև բոլշևիկների կողմից՝ հյուսիսից: Ինձ շտապ Երևան էին կանչում: Այդպիսի պայմաններում, իմ առաքելությունը փոխառության համար վերջանում էր: Սկսվում էր նոր գործ:

Առանց րոպե կորցնելու, ես սկսեցի անձամբ ուսումնասիրել ստեղծված դրությունը: Այցելություն տվեցի վրաց կառավարությանը, եվրոպական բարձր կոմիսարներին և երկու օր հետո, Ռուբեն Տեր-Մինասյանի հետ ճանապարհվեցի Երևան:

Ալեքսանդրապոլում մենք լսեցինք զորավար Յովսեփյանի զեկուցումը, հոկտեմբերի 23-ին հասանք Երևան:

Լուսանկարում՝ Կարսը մեր օրերում