Հայաստանի քաոսը, մտքերի քաոսը. Ռուբէն Տէր Մինասեան

Հատուած Ռուբէն Տէր Մինասեանի ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԻՒՆԸ աշխատութիւնից:

Ռուբէն Տէր Մինասեանը եղել է Հ․Յ․Դ Բիւրոյի անդամ, Հայաստանի Հանրապետութեան երրորդ ռազմական նախարարը:

________________________

1919, Նոյեմբերին, Կուսակցական գերագոյն ժողովը հետեւեալ որոշումներն էր տուած Հայաստանի վերաբերյալ.

«Չեղյալ համարել կուսակցական նուազագոյն ծրագրին Ռուսահայաստանի եւ Տաճկահայաստանի վերաբերյալ քաղաքական պահանջները:

«Նուիրագործել Անկախ եւ Միացեալ Հայաստանի յայտարարութիւնը և անոր ամբողջացման ու զարգացման ձգտել բոլոր զօրութեամբ, ժողովրդավար հանրապետութեան հիման վրայ (նուազագոյն ծրագրի բանաձեւ):

«Ստեղծուած պայմաններում՝ Հայաստանի անկախութիւնը հայ աշխատաւորութեան ֆիզիքական ապահովութեան եւ քաղաքական ազատագրութեան միակ գրաւականն է» (ներքին քաղաքականութեան բանաձեւ):

Բացի վերոյիշեալ երեք հիմնական կէտերից, նա, յանձնարարելով Հայաստանի եղած սահմանները պահել եւ այդ սահմաններում իշխանութիւն հաստատել, կը յանձնարարէր նաեւ անմիջականօրէն միջոցներ ձեռք առնել Ղարաբաղի եւ Զանգեզուրի վերաբերմամբ, «նրանց համարելով անբաժանելի մաս Անկախ եւ Միացեալ Հանրապետութեան» (Ղարաբաղի եւ Զանգեզուրի բանաձեւ):

Այս հատուածները պարզ ցուցադրում են, առանց որեւէ տատանման, թէ ի՞նչ ուղի պիտի ունենային Բիւրոն, Կուսակցութիւնը: Այդ բանաձեւերը դնում էին Հայաստանը բոլորովին հակառակ դիրքի մէջ հանդէպ Ադրբեջանի՝ ժխտելով ի սպառ նրա հիմնական նպատակները Հայաստանի վերաբերմամբ:

Երբ Բիւրոն այդ հրահանգները առաւ, ի՞նչ կը ներկայացնէր Հայաստանը:

Հայաստանը 1919ի սկիզբներից անսպասելիօրէն մեծցած էր շնորհիւ Դաշնակից պետութեանց վճռին եւ նրանց աջակցութեան: Տաճիկները առանց պատերազմի Ուլուխանլուից հեռացած էին եւ դատարկած Երեւան, Էջմիածին, Սուրմալու, Շարուր, Նախիջեւան, Կարս եւայլն գաւառները. նրանք յետ էին գնում անգլիացի սպաների մատի շարժումով, եւ մեր զօրքերը տիրացած էին դատարկուած վայրերուն. Հայաստանի Հանրապետութեան իրաւական իշխանութեան մէջ կը համարուէին ամբողջ Երեւան եւ Կարս նահանգները մինչեւ 1914ի ռուս սահմանները:

Տաճիկ զօրքերն ու կառավարիչները հեռացած էին, ըստ ձեւի համակերպելով թողնելու երկիրը Հայաստանի կառավարութեան, բայց թէ մնացել էր թուրք, թաթար, քիւրտ ժողովուրդը եւ նրանց մէջ բազմաթիւ անպաշտօն պաշտօնեայ եւ զօրք, որոնք այժմ, յանուն Ուիլսոնեան «ազգերի ինքնորոշման սկզբուընքներին»՝ չէին ուզում ենթարկուել Հայաստանի իշխանութեան եւ կը պահանջէին «ինքնորոշուել»: Ի հարկէ, այդ ինքնորաշման գաղափարները չէին բխում ո՛չ Սադարակի եւ ոչ Կարսի քիւրտի կամ թաթարի համոզմունքներից, որոնք, չկարողանալով, կամ յարմար չհամարելով երկիրը իրենց ձեռքը պահել պաշտօնական զօրքերով, կ’ուզէին զայն պահել ժողովուրդին ապստամբեցնելով: Ասածս ապացուցանելու համար, բաւ է յիշել հանգուցեալ Խոյսկիի եւ իր գործակալների կարգադրութիւնները, որը պարզեցի գաղտնի փաստաթղթերը մէջբերելով:

Առանց անցնելու Հայաստանի պատմականին մինչեւ աշնանը, պիտի հոս պարզել, թէ ի՛նչ վիճակի մէջ կը գտնւէր Հայաստանը, երբ Ընդհանուր Ժողովը վերջացաւ:

ԵՐԵՒԱՆԵԱՆ ՆԱՀԱՆԳ

1. Նախիջեւանի գաւառ.- 1919 թուի գարունը, գեներալ Շոլկովինիկովի հայ զօրամասերը մտած էին Նախիջեւան՝ Վարշամեանի նահանգապետութեամբ եւ անգլիացիների առաջնորդութեամբ: 1919ի աշնան, Նախիջեւանը մեր իշխանութիւնից ելած էր. ապստամբների ձեռքը կը գտնուէր ամբողջ գաւառը, բացի Գողթանի Բիստ, Փարակայ եւ ուրիշ չորս գիւղերից. հայ թէ՛ ժողովուրդը թէ զօրքը, ջարդւած կամ փախած էին, եւ այդպիսվ մենք կտրուած էինք թէ՛ Պարսկաստանից եւ թէ Զանգեզուրի իսկական ճանապարհից:

2. Շարուրի գաւառ.- Նոյն 1919ի գարնանը (Մայիսին) գրաւուած էր գեներալ Շոլկովինսկովի ատրիադի (ջոկատ) կողմից, 1919ի աշնանը նոյնպէս մեր ձեռքից ելած էր: Ջարդուած էր հոն գտնուող մեր 3րդ գունդը եւ դատարկուած Շարուր գաւառը, որով մենք ի սպառ կտրուած էինք Պարսկաստանից (Մակուայ վրայով) եւ Դարալագեազի իսկական ճանապարհներից:

3. Դարալագեազ.- 1918ին, սասունցի ձիաւոր գնդի, Եապոնի եւ Սիսիանցիների օգնութեամբ, ջարդուած կամ հեռացուած էին Ճղնի ու Հերհերի շրջանի թաթարութիւնը, որպէսզի հնար լինէր Նախիջեւանի գաւառի վրայ իշխել Զահրիի վրայով, եւ որպէսզի Զանգեզուրի լեռնային ճանապարհները ապահով լինին հայերի համար: Բայց, 1919ին, մնացորդ թաթարները վերադարձած էին իրենց տեղերը, կարծես Դելլիի միջնորդութեամբ (Հասկելի ներկայացուցիչը) եւ կառավարութեան թոյլտուութեամբ:

4. Ղարախաչ-Ջղինի շրջան.- Միակ լեռնային ճամբան էր մնացել Երեւանէն Դաւալուէն դէպի Դարալագեազ. այնտեղի ըմբոստ ազգաբնակչութիւնը դուրս քշուած էր Սասունցի Մուշեղի ու Մանուկի ձեռօք, եւ հոն հաստատուած էին, 1918ի ձմեռուանից, մօտ 15.000 սասունցիներ ու մշեցիներ: 1919ին, հեռացուած էին հայերը դէպի Ալագեազ. թաթարները վերադարձած էին եւ միացած Վեդիբասարի եւ Շարուրի ըմբոստներին: Այդպիսով կտրուած էինք Դարալագեազից, եւ ուժեղ կը զգար Վեդին՝ քանի որ իր յետեւի լեռները պաշտպանուած էին:

5. Միլլի Դարասիի թաթար ժողովուրդը, հանգուցեալ Արամի կարգադրութեամբ եւ Մարտիրոսի ու բաշգեառնեցիներու ձեռօք՝ հեռացուած էր 1918ին, երբ թուրքերը կանգնած էին Երեւանի կայարանի մօտ Չարբախում, որպէսզի վտանգ չսպառնայ Երեւանին թիկունքից: 1919ին՝ նրանց մի մասը, մինչեւ Կոդուզ գիւղը վերադարձած էր:

6. Վեդիբասարի թրքութիւնը 1919ի գարնան հպատակութիւն էր յայտնած Հայաստանին, որովհետեւ նրա թիկունքը՝ Ջղին եւ Միլլի ձորը, բռնուած էր սասունցիներով: Երբ սասունցիք քաշուեցան այդ կողմերից, պատանդ վերցնելով Խալիլ աղա Հաջիլարովը եւ Աբաս-Կուլի աղա Շատինսկին՝ թուրքերը ըմբոստացան եւ բաժանուեցան Հայաստանից, որով եւ ի սպառ կտրուած էինք Դարալագեազ-Զանգեզուր ճանապարհից:

7. Զանգիբասարը 1918ին ձեւականօրէն ենթարկուած էր Հայաստանին, բայց 1919ի աշնանը նա բոլորովին անկախ էր, եւ Սեւ-Ջրի կամուրջում, Երեւանի այգիների դիմաց՝ Չարբախում, կանգնած էին նրանց սահմանապահ պահակները: Վտանգուած էր մայրաքաղաքը եւ Երեւան-Էջմիածին ճանապարհը:

8. Սուրմալու գաւառում միայն Մարգարա-Իգդիր խճուղին էր մեր իշխանութեան ներքոյ: Մալաքլուից Մասիս եւ մինչեւ Դաշբուռուն եւ Արալըխներ՝ քիւրտն ու թաթարը անկախ էին. հոն իշխանութիւնը Շամշադինովների եւ տաճիկ սպաների ձեռքին կը գտնուէր:

9. Կողբի շրջանում երբեք չէր հաստատուած հայոց իշխանութիւն. մինչեւ 1919ի աշնան հոն կար առանձին իշխանութիւն, որը իր սահմանները կ’ընդարձակէր մինչեւ Արաքսի ձախ ափը, Կարսի շրջանի Նախիջեւանիկի կողմերը:

10. Կոտայքի շրջանի մի քանի հատիկ թաթար գիւղերը թէեւ առանձին իշխանութիւն ստեղծելու կարողութիօւն չունէին, բայց ճանապարհների մօտիկ լինելով, երբեմն լրտեսութիւնը արհեստ էին դարձուած:

11. Բայազէդի գաւառում, Սեւանայ լճի հիւսիսային ափերը բնաւ չէր թափանցած մեր իշխանութւնը, իսկ Բասարգեչարի շրջանում միայն հայ գիւղերի վրայ կար հայոց իշխանութիւն: Թաթարները, կեդրոն ունենալով Զոդը, հոն հաստատած էին Ադրբեջանի իշխանութիւնը եւ ամուր փակած էին Ջիւանշիրի ճանապարհները:

12. Դիլիջանի գաւառի Կարակոյունլու ձորը, թէեւ 1919ին ձեւականօրէն ճանաչեց հայոց իշխանութիւնը եւ պատիւներ տուեց մեր այցելող նախարարներին, բայց թէ փաստօրէն նա մնաց չենթարկուած, եւ իրեն կապուած էր համարում առաջ Բաբաջան Դարասու հետ (Սեւանայ լճի հիւսիսը) եւ յետոյ Գանձակի հետ: 1919ի աշնանը՝ նա մերը չէր փաստօրէն:

13. Չէզոք գօտին (Լոռին), 1919ի աշնանը մնում էր վիճելի եւ կը կառավարուէր հայ եւ վրացի կոմիսարներով:

14. Ախալքալակ բնաւ չէինք մտած եւ 1919ին նա վրացիների ձեռքն էր:

ԿԱՐՍԻ ՆԱՀԱՆԳ ԵՒ ԱՐՏԱՀԱՆ

Այս նահանգը դատարկուեց տաճիկներից եւ հոն կազմւած ազգային մարմինը (Շուրան) ձերբակալուեց անգլիացիների կողմից: Բայց, յետոյ, նորը կազմուեց, որը կը գործէր անպաշտօն եւ գաղտնի կերպով, ինչպէս կը վկայեն փաստաթղթերը: Շուրան էր, որ փաստօրէն կը ղեկավարէր Կարսի նահանգի իսլամութիւնը:

Ի պատիւ Կարսի Շուրայի, պիտի ասել, որ նա գործում էր շատ զգոյշ, կազմակերպուած, եւ մինչեւ վերջը անտեսանելի եւ անզգալի կերպով: Նրա գոյութիւնը երբեմն-երբեմն էր զգացւում, այն էլ հաւանօրէն իր ենթակաների աւելորդ եռանդի հետեւանքով: Թէ ովքե՞ր էին Շուրայի անդամները, դա մինչեւ օրս էլ հաստատ դժուար է ասել: Ըստ զինուորական տեղեկութիւնների, որը կը հաստատէր ե՛ւ Թիֆլիսի Կ. Կոմիտէն, անդամներից մէկն էր մեր «սիրեցեալ» Կատիմովը. իսկ ըստ գործոց վարչութեան տեղեկութեանց, Կատիմովը հակառակ էր Շուրային: Այսպէս թէ այնպէս, Կարսի իսլամները տարբեր գործունէութեան տակտիկա ունէին քան Նախիջեւանը, Վեդին եւ միւս շրջանները, զորս յիշեցի: Հոս կարծես Շուրան նպատակ էր դրած պահպանել իսլամների գոյութիւնը Կարսի նահանգում, նրանից կազմակերպութիւն եւ ուժ ստեղծելով, բայց չգրգռել հայերին անժամանակ ապստամբութիւններով, ընդհակառակն՝ համբերել եւ սպասել Թուրքիոյ անցուդարձերին: Եթէ Թուրքիան պատեհ առիթ ունենար վերադառնալու Կարս, արդէն իրենք կ’ազատուէին:

Այս ուղղութիւնը Հայաստանի կառավարութեան համար նպաստաւոր էր, գոնէ երեւոյթները փրկելու համար: Շատ իսլամ շրջաններ, ինչպէս օրինակ՝ Արտահանը (15) կարելի էր Կատիմովի միջոցով եւ նրա գաւառապետութեամբ՝ Հայաստանի մաս համարել տալ, եթէ ոչ ըստ էութեան գոնէ երեւութապէս: Այս դրութիւնը անհրաժեշտ էր պահպանել երկուստեք, գիտակցօրէն, քանի որ թուրքերը դեռ ժամանակը հասած չէին համարեր, իսկ մենք էլ խիստ թոյլ էինք, որ մեր գիտցածները բաց յայտնէինք և միջոցներ ձեռք առնէինք: Ահա այս դրութեան պատճառով է, որ Կարսի շրջանի համար (ի մասնաւորի Կատիմովի խնդրի առթիւ), լուրջ անհամաձայնութիւն կար զինուորական նախարարութեան եւ ներքին նախարարութեան միջեւ, թէեւ երբեմն այդ երկու նախարարութեանց պաշտօնը մէկ անձնաւորութեան էր յանձնւած: Սա դուալիզմ (երկուութիւն) չէր եւ ոչ երկպառակտութիւն: Ճիշդ էին Մազմանովները, որ լրտես կը համարէին Կատիմովին եւ սխալ էին Կարգանովները, որ կը հաւատային Կատիմովներին: Բայց թէ պէտք չէր կատարել Մազմանովների ցանկութիւնը՝ ըստ ճշմարտութեան քննութիւն եւ հետապնդում անել, այլ պէտք էր վստահող ձեւանալ Կարգանովի նման, քանի որ նախքան Կատիմովի եւ Արտահանի խնդիրների լուծելը, պէտք էր լուծուէին Արտահան-Կարս-Ալեքսանդրապոլ ճանապարհների հարցը: Այսպէս թէ այնպէս, 1919ի աշնանը՝ Արտահանի հայկական բաժինը, եթէ ոչ ըստ էութեան, գոնէ ըստ ձեւի Հայաստանի մասն էր եւ խաղաղ էր՝ Կատիմովի իշխանութեան ներքոյ:

16. Աղբաբայի շրջանը 1919ին մեր իշխանութեան տակ կը համարուէր: Աղբաբան միայն Արփաչայով կը բաժանուէր Ալեքսանդրապոլ քաղաքից, եւ չնայելով որ Ալեքսանդրապոլի տների կտուրներից կ’երեւնային Աղբաբայի գիւղերը, բայց այդ գիւղերի թաթար բնակիչները ինքնիշխան էին եւ Արփաչայից այն կողմը չկար հայոց իշխանութիւն 1919ի աշնանը:

17. Զարիշատի շրջանը, որ կը գտնուի Ալեքսանդրապոլի, Կարսի եւ Արտահանի մէջտեղը, կը կառավարուէր քիւրտերով եւ թուրքերով, նրանց սահմանները դժուար էր անցնել եւ Ղըզըլչախչախի երկաթուղու Առկենայի կամուրջը կը պահպանուէր զարիշատցի պահակներով, իսկ խճուղու վրայով հայոց անցուդարձը արգիլուած էր թուրք պահակների կողմից:

18. Օլթիի շրջանը, թէեւ Կարսի հետ թղթի վրայ մեզ կը պատկանէր, բայց թէ հոն հաստատուած էր եզիտի (քիւրտ) իշխանութիւնը եւ Հայաստանը մուտք չունէր այնտեղ:

19. Բարդոսի եւ Օլուխլուի շրջանը.- Մինչեւ 1914 թուի սահմանը, Կարաուրկան հասած էին մեր զօրքերը եւ մինչեւ ռուս ու թուրք սահմանը մեր ձեռքն էր 1919ի աշնանը, բայց երկաթուղու ճամբից դէպի աջ՝ Բարդոսի ու Օլուխլուի շրջանի քրտութիւնը ենթարկւում էր Օլթիի թուրք տեղական կառավարութեան:

20. Կաղզունի շրջան.- Կաղզունը մեր ձեռքն էր, բայց նրանից մի քանի վերստ հեռու, մինչեւ Կողբ, առանձին տեղական քիւրտ, թուրք իշխանութիւններ կային:

Եթէ նկատի առնենք այն մասնակի գիւղերը, որ ըմբոստ էին մեր հանդէպ 1919ի աշնանը, Հայաստանի ծոցում կարելի էր այդպէս հաշուել 20 մանր ու խոշոր իշխանութիւններ, բոլորովին ինքնիշխան, կամ ենթակայ թաթարին, թուրքին կամ վրացուն: Ատոնք բացայայտ կամ ծածուկ թշնամի էին հայ իշխանութեան եւ կը ցանկանային նրա տապալման: 1919ի այդ դրութիւնը ցոյց է տալիս, որ Ադրբեջանի ջանքերը, դրամները, խոստումները եւ եռանդը ապարդիւն չէին անցած եւ որ տաճկական իդէալները յաջողութեամբ պսակուած էին, քանի որ նորածնունդ փոքրիկ Հայաստանի մարմնի վրայ 20ից աւելի պալարներ էին գոյացած:

Յիշածս գաւառները, որ ըմբոստ եւ բաժան էին Հայաստանից՝ արհամարհելի քանակ չէին, ոչ իրենց ուժով եւ ոչ էլ իրենց թուով: Այնտեղ պարփակւում էին մօտ կէս միլիոն ազգաբնակութիւն, եւ այս կէս միլիոնը բռնում էր Հայաստանի տարածութեան կէսից աւելին, քանի որ, ինչպէս վերը ասացի, քիւրտ եւ թուրք տարրերը 8 անգամ աւելի ցանցառ էին բնակուած Հայաստան երկրում, քան հայերը: Նրանց ռազմական ոյժն էլ արհամարհելի չէր. հաւատացէք թրքական ասածին, որ միայն Շարուր եւ Նախիջեւանը մօտ 10.000 ոյժ կարող էին հանել եւ հանած էին: Բայց ճիշդ չէ, որ նրանց ռազմունակութիւնը քիչ էր պակաս հայոց ռազմունակութիւնից: Այդ 10.000 հոգին զինուած ամբոխ էր, որ պիտի փշրուէր 2րդ եւ 3րդ հայկական գունդերի միայն 1.500 սուիններով: Այդ համեմատութեամբ դասաւորուած էին ռազմական ուժերը եւ միւս շրջաններում. տեղեր կային, ինչպէս Կողբի, Կաղզուանի, Սուրմալուի շրջաններում, որտեղ թուով պակաս էին քան Նախիջեւան, Շարուր, բայց թէ ռազմունակութեամբ կարող էին մրցել հայերի հետ, մանաւանդ որ հոն ղեկավարները տաճիկ սպաներն ու չաւուշներն էին, եւ ռազմապէս կը մատակարարուէին սահմանակից Տաճկաստանից:

Այսպէս թէ այնպէս, Հայաստանի Հանրապետութեան վիճակը վերոյիշեալ պատկերը կը ներկայացնէր, որը պիտի անդրադառնար թէ՛ ներքին եւ թէ արտաքին մեր քաղաքականութեան վրայ:

Գոյութիւն ունէր մի Անկախ Հայաստան, իրաւաբանօրէն ճանաչուած բոլորի կողմից. նա բաւական ընդարձակ տարածութիւն կը բռնէր՝ աւելի քան 45.000 քառ. քիլոմեթր, բայց փաստօրէն երկու երրորդը իր իսլամ բնակչութեամբ կը գտնուէր Ադրբեջանի եւ թուրքերի ձեռքին: Դա մի երկիր էր, որու բանալիները կը գտնուէին ուրիշների ձեռքին: Դա մի գանձ էր, որ տրուած էր Հայաստանի ժողովրդին, բայց որից օգտուելու իրաւունք ունէին միմիայն թաթարներն ու թուրքերը, քանի որ նրանք էին նստած թէ՛ բարեբեր հողերի վրայ եւ թէ Հայաստանի բոլոր տեսակի հանքերի վրայ, հայերին թողնելով միայն քարոտ լեռները, Սեւանի ջրերը եւ այն ինքնասիրական պատրանքը, թէ Հայաստան երկրի տէրն ու տիրականը հայերս ենք:

***

Այդպիսի անբնական կացութիւն անհետեւանք չպիտի անցնէր: Գիտակցող տարրը կ’անդրադառնար Հայաստանի վիճակին. ոմանք կը լեցուէին եռանդով, ոմանք վհատութեամբ, ոմանց մէջ յոյսեր եւ ծրագիրներ կ’առաջանային, ոմանք կը լցուէին անտարբերութեամբ, իսկ մեծ մասը դժգոհութեամբ ամէն ինչից, թէեւ իրենց համար էլ պարզ չէր ինչի՞ համար: Մտքի այս քաոսից՝ մատնանշենք երեք գլխաւոր հոսանքները, որ գոյութիւն ունէին 1919ի աշնանը:

1.- Անոնք որ կը ճանաչէին մեր երկիրը, կը հասկանային ստեղծուած կացութիւնը եւ ծանօթ էին թէ՛ մեր եւ թէ տեղական թրքութեան ուժերին՝ կանգնած էին այն տեսակէտի վրայ, որ հայերը չեն կարող իշխել առանց օտար իշխանութեան մը հաստատուելուն Հայաստանում:

Այս ուժեղ հոսանքը բաժանուած էր երկու գլխաւոր ճիւղի. փոքր խումբ մը աչքը տնկած էր դաշնակիցների վրայ, իսկ մեծ մասը Ռուսաստանի վրայ, քանի որ դաշնակիցների Անդրկովկասից հեռանալու փաստը բոլորի աչքի առջեւն էր: Ռուսաստանէ փրկութիւն սպասողներն էին մեր ազդեցիկ ընկերներից շատերը, որոնց շեշտուած ներկայացուցիչը Դրոն էր: Նոյն տեսակէտը կը բաժանէր Հայաստանի զինուորականութիւնը, սպայութիւնը, որ թէ շաբլոն դարձած մեղադրանքի համաձայն՝ որովհետեւ նրանք ռուսամոլ էին եւ կամ այլասերած (այդպիսիները թէեւ կային, բայց պիտի գիտնալ որ կային մեզնից աւելի հայրենասէր սպաներ), այլ որովհետեւ նրանք չափելով մեր ֆիզիքական կարողութիւնները եւ մանաւանդ Վեդիբասարի 10 ամիսներ տեւող անյաջող կռիւները կշռելով գալիս էին այն եզրակացութեան, որ հայ ուժերով Հայաստանը չի կարելի ամփոփել եւ միացնել մի պետութեան իշխանութեան ներքոյ: Ուստի կ’եզրակացնէին, որ աւելի լաւ է ռուսական տիրապետութիւնը կամ նրա աջակցութիւնը: Իբրեւ տրամադրութիւնների արձագանգ՝ հայոց բանակը կը համրուէր Դենիկինի բանակի մի մասը եւ վրացիք ու թաթարները մեզ կը համարէին ռուսական տիրապետութեան կողմնակիցներ:

Այս հոսանքն ունէր լուրջ հիմունքներ եւ պատճառներ՝ տնտեսական, զինուորական ու ազգային: Անոր հետեւողները կարելի է համարել ներկայ բոլշեւիկների նախահայրերը, բայց առանց բոլշեւիկ լինելու, մնալով դաշնակցական եւ հայրենասէր:

2.- Երկրորդ հոսանքը բաղկացած էր տեսականութիւնով շարժուող մարդկանցից եւ կամ այնպիսիներից, որոնք հարկ եղած չափով չէին կշռած հայոց ոյժն ու հոգեբանութիւնը եւ ոչ էլ հակառակորդ թաթար-թուրքի ոյժն ու հոգեբանութիւնը: Այդպիսիները չէին ժխտում Հայաստանի անկախութիւնը, ընդհակառակն, անկախութիւնը նրանց համար անհրաժեշտ պայման էր եւ կ’ուզէին միացուած տեսնել 20 մասերի բաժանուած Կովկասեան Հայաստանը: Բայց դրան հասնելու համար, միամտութիւնն ունէին գերագնահատելու հայոց բարոյական կարողութիւնը, միամտութիւնն ունէին չտեսնելու Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի դաւերն ու ծրագիրները: Անոնք չէին հասկանար այն լուրջ պատճառները, որ Զանգիբասարի, Կողբի, Վեդիի, Շարուրի, Նախիջեւանի եւ այլ վայրերի  թուրքին ու թաթարին ըմբոստացուցած եւ բաժանած էին Հայաստանից: Սրանց կը թուար, թէ Հայաստանի կառավարութեան յոռի վարչաձեւի հետեւանքներն էին այդ երեւոյթները եւ կամ այս կամ այն ոստիկանի կամ զինուորի պատահական զեղծումն ու թալանը:

Այս հոսանքը դէմ էր առաջինին, դէմ էր եւ ուժի միջոցով միացնելուն Հայաստանից բաժանուած մասերը, դէմ էր եւ բաժանուած մասերի ինքնիշխանութեան, կողմնակից էր նրանց միացման՝ սիրով, քաղցրութեամբ եւ առանց արիւնահեղութեան: Այս հոսանքը կեանքի մէջ արժէք չէր ներկայացնում, որովհետեւ, իւր գեղեցիկ ցանկութիւնները կը բղխէին ոչ թէ փաստերից եւ իրականութիւնից, այլ քրիստոնէական վարդապետութիւնից եւ կամ անգիր արած ֆորմուլներից: Այս պատճառով, այդ հոսանքը մինչեւ վերջը ժողովրդական զանգուածների համար մնաց անհիմն եւ լրջութիւնից զուրկ, մանւանդ որ չէր առաջադրում քաղաքական հետեւողական մի գիծ, խոստանալով ապստամբներին տալ այն ինչ որ կ’ուզէին, եւ կամ նրանց նուազագոյն պահանջները բաւարարելու համար՝ դնել Հայաստանը համադաշնակցային հիմունքի վրայ:

3.- Երրորդ հոսանքը հակառակ էր վերոյիշեալ երկուսին էլ: Նա Հայաստանի անկախութիւնը նպատակ էր դրած, նա համոզուած էր, որ Հայաստանի ծոցում եղած խռովութիւնների պատճառը չեն Հայաստանի կառավարութեան թերութիւնները, այլ իսլամ ազգաբնակչութեան տենչը՝ պայթեցնել այդ կառավարութիւնը ներսից և հաստատել հոն Ադրբեջանի կամ Թուրքիայի իշխանութիւնը: Այդ ծրագրի իրագործումը ոչ միայն մահ կը բերէր Հայաստանի անկախութեան, այլեւ մահ հայ ժողովրդին: Այս հոսանքը չէր կարծեր, թէ իսլամների ծրագիրը կարելի է քանդել նրանց սիրաշահելով եւ նոյնիսկ ինքնավարութիւն տալով. ոչ էլ կը հաւատար, որ ռուսների վրայ յոյս դնելը օգտակար է, որ հնարաւոր է նրանց գալը եւ որ գալու դէպքում իսկ՝ վերացած պիտի լինէր հայկական բնաջնջման մղջավանջը եւ հնար դառնար զեմստւոյի ծրագիրը իրագործել՝ երազ Շահխաթունու: Այդ պատճառներով, այս վերջին հոսանքը կ’ուզէր հայկական ֆիզիքական ոյժ ստեղծել, զէնքով լուծելու համար եղած քաոսը:

Սրանք լինելով հիմնական մտայնութիւնները, կար մի բազմութիւն, որ առանց ինքն իսկ զգալու թէ ի՞նչ է ուզածը, միշտ կը քննադատէր եւ դժգոհ էր ամենից, եւ նոյնիսկ իրենից. դրան հաշուի չպիտի առնել, որովհետեւ նա անորոշութեան մէջ մոլորած էր եւ անտեղի կերպով դեւեր եւ հրեշտակներ կ’երեւակայէր իր աչքերի առջեւ: Կային եւ միջին ճամբի մարդիկ, որ շաղկապող օղակներն էին երեք հոսանքների. դրանց մասին չ’արժեր ծանրանալ, որովհետեւ դրանք երբեմն այս, երբեմն այն հոսանքը կ՛ուժեղացնէին՝ նայած պայմաններին եւ պարագաներին:

Մենք տեսնում ենք, որ այդ հոսանքները պիտի ազդէին Հայաստանի թէ՛ ներքին եւ թէ արտաքին քաղաքականութեան վրայ. կարծիքների տարբերութիւնները կարելի էր տեսնել Բիւրոյից սկսած մինչեւ կառավարութեան, խորհրդարանի, կոմիտէների եւ ժողովրդական մասսաների արտայայտութեանց մէջ: Մտքերի քաոսին վերջ կարող էր տալ 9րդ Ընդհ. Ժողովը, բայց նա էլ չկարողացաւ վերջնական վճիռ տալ: Առաջին հոսանքի մտայնութեան դէմ նա յստակ բանաձեւ հանեց, ընդունելով Հայաստանի անկախութիւնը եւ չցանկանալով ռուսական հովհանաւորութիւնը: Բայց նա գերակշռութիւն չտուեց միւս երկու մտայնութեանց մէկին, այլ ցանկացաւ երկու մտայնութեանց ալ բաւարարել: Այսպէս, օրինակ, ներքին քաղաքականութեան բանաձեւի 3րդ կէտում կ’ասէ «որ Ադրբեջանի եւ Տաճկաստանի բէգական ֆէոդալական դասի դաւադրական եւ հակայեղափոխական գործունէութիւնը՝ նպատակ ունենալով բնաջինջ ընել հայ աշխատաւորութիւնը եւ պայթեցնել անոր անկախութիւնը, կը շարունակուի Հայաստանի մէջ եւ Հայաստանի շուրջ.

«Որ թաթար աշխատաւորութիւնը, շնորհիւ իր կուլտուրական յետամնացութեան եւ դասակարգային անգիտակցութեան խաղալիք դառնալով բէգերու եւ աղաներու ձեռքը, կը  ձգտի անոնց ծրագրի իրագործման.

«Կ’որոշէ ամենակտրուկ միջոցներով արմատախիլ ընել ամէն հակայեղափոխական եւ հակապետական շարժում, ո՛ր կողմէն ալ որ կազմակերպուած լինի ան եւ ի՛նչ ուժերու վրայ ալ յենուած լինի ան»:

Մինչեւ այստեղ պարզ է, որ Ընդհանուր Ժողովը 3րդ տեսակէտին կ’ուզէր ոյժ տալ, բայց ահա թիւ 11ում նա կ’աւելացնէր՝

«Դատապարտելով անցեալի նօսրացման քաղաքականութիւնը, պէտք է ստեղծել ուժեղ յեղափոխական իշխանութիւն, որ իր ծրագրի իրագործման համար յենուի աշխատաւորութեան եւ անոր օրգաններու վրայ»:

Այս կերպով թուլացնում էր վերեւի որոշումը եւ լռելեայն իրաւունք տալիս երկու տարբեր մտածումների շարունակելուն: Եւ պիտի ասել որ այդ մտածելակերպը երբեմն կոմպրոմիսներով, երբեմն իրարու բախելով, շարունակուեցին մինչեւ վերջը: Եւ որովհետեւ 3րդ մտածելակերպը կեանքի պահանջի թելադրութիւնն էր, իսկ 2րդը զուտ տեսութիւն, 3րդն էր որ կեանքում կը գործէր, իսկ 2րդը, անյենարան՝ կախուած էր օդից: