Հատուած Ռուբէն Տէր Մինասեանի ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԻՒՆԸ աշխատութիւնից: Ռուբէն Տէր Մինասեանը եղել է Հ.Յ.Դ Բիւրոյի անդամ, Հայաստանի Հանրապետութեան երրորդ ռազմական նախարարը:
Հ. Յ. Դաշնակցութեան Ընդհանուր Ժողովը Ընտրած էր Բիւրոն եօթը հոգուց եւ երեք փոխանդամից, որոնցից երկուսը՝ հանգուցեալ Արմէն Գարոն եւ Համօ Օհանջանեանը կը գտնուէին արտասահման պետական գործով եւ ուրիշ երկուսը՝ Ս. Արարատեան եւ Ա. Գիւլխանդանեան՝ կը գտնւէին կառավարութեան կազմի մէջ: Ընդհանուր Ժողովը տեղյակ էր յիշել ընկերների պետական պաշտօնով զբաղած լինելուն, բայց որոշ հրահանգ չտուեց, այլ բաւականացաւ ընդհանուր ցուցմունք տալով՝ կուսակցութեան Կանոնագրի մէջ մտցնելով 65րդ յօդուածը.-
«Կառավարութեան դաշնակցական անդամները միաժամանակ կուսակցական որեւէ մարմնի անդամ չեն կարող լինել»:
Ընդհանուր Ժողովը, այս օրէնքը ընդունելով, փաստօրէն զրկում էր Բիւրոյի չորս անդամների բիւրոյական իրաւունքից, եւ կամ դրանով հրահանգում էր նրանց թողնել պետական պաշտօնները եւ վերադառնալ Բիւրոյի կազմի մէջ: Այդպիսով, Ընդհանուր Ժողովը ցրուելով, մնում էին Բիւրոյի 3 անդամներ եւ 3 փոխանդամներ: Այդ երեք անդամներն էին՝ Սիմոն, Ջամալեան եւ ինքս:
Բնականաբար, Բիւրոյի առաջին հոգը պիտի լինէր լրացնել իւր կազմը, եւ այդ նպատակով խորհրդակցութիւններ եղած են քանիցս թէ՛ կառավարութեան մէջ գտնուող, թէ պետական գործերով բացակայող ընկերների հետ, նրանց Բիւրոյի մէջ յետ կանչելու նպատակով: Դա անհրաժեշտ կը համարուէր Բիւրոյի ամբողջութիւնը եւ նրա նկարագիրը պահպանելու համար: Բայց դա կարելի չեղաւ, որովհետեւ Հայաստանի Հանրապետութեան վարչապետ Խատիսեան, իր կառավարութեան հեղինակութիւնը ուժեղացնելու համար, կ’ուզէր ունենալ Բիւրոյի անդամներ իբրեւ ներքին գործերի եւ ֆինանսների վարիչներ:
Միւս կողմից, Բիւրոյի թէ՛ պաշտօնական եւ թէ անձնական դիմումները անմիջական արդիւնք չտուեցին բացակայ ընկերների մօտ: Արմեն Գարոն չվերադարձաւ մինչեւ վերջը, քաղաքաան գործերի պատճառով, իսկ Համոն միայն Ապրիլին հնարաւորութիւն ունեցաւ վերադառնալու: Փաստօրէն, 1919 Նոյեմբերից մինչեւ 1920 Ապրիլ, Բիւրոյի անդամներից միայն երեքն էին գործում. իրենց կազմը ուժեղացնելու համար, նրանք հրաւիրեցին փոխանդամներ Գէորգ Ղազարյան, Շահմազեան եւ Նաւասարդեան: Սրանցից առաջինը մինչեւ վերջը կը մասնակցէր Բիւրոյի աշխատանքներին: Ընկեր Շահմազեան ընտրուած ատեն Զանգեզուրի թէ ՛ կուսակցական եւ թէ պետական ներկայացուցիչն էր, եւ վերադարձին կը մասնակցէր Բիւրոյի աշխատանքներին, երբ նա պետական գործով չէր ծանրաբեռնուած: Իսկ Նաւասարդեանը հրաժարուեց փոխանդամութիւնից եւ միայն քանի նիստերի մասնակցած է:
Յիշեալ կազմով, Հ. Յ. Դ. Բիւրոն կը գործէր եւ կը ջանար իրագործել 9րդ Ընդհանուր Ժողովի տրամադրութիւնները:
***
9րդ Ընդհանուր Ժողովը, համաձայնեցնելու համար կուսակցական մեքենան պետական վարչական ձեւին եւ միաժամանակ վերջ տալու համար հատուածական վնասակար երեւոյթներին, որոշեց բարեփոխումներ մտցնել կուսակցական Կանոնագրի մէջ եւ միաժամանակ վերջ տալու համար հատուծական վնասակար երեւոյթներին, որոշեց բարեփոխումներ մտցնել կուսակցական Կանոնագրի մէջ եւ միաժամանակ որոշում կայացրեց Երկրի (Տաճկահայաստանի) Կ. Կոմիտէների եւ Կոմիտէների վերաբերմամբ.-
ա) «Թոյլ չտալ մի կեդրոնական Կոմիտէի սահմաններում մի այլ Կեդր. Կոմիտէի գոյութիւնը»:
բ ) «Կ. Կ.ի սահմանների մէջ եղած բոլոր կոմիտէները պիտի ենթարկուէին այդ շրջանի Կ. Կ.ին միայն»:
Իսկ կազմակերպական Կանոնագրով որդեգրեց գիւղական, թաղային, գաւառակային եւ նահանգային կազմակերպման ձեւը:
Այս երկու որոշումներով Բիւրոյի վրայ պարտականութիւն էր դրւում հիմնովին վերակազմել մանաւանդ Հայաստանի մէջ եղած կազմակերպութիւնը: Հեշտ էր որոշում տալը, բայց բաւական դժուար՝ կեանքի էջ իրագործելը, մանաւանդ Երկրի կազմակերպութեանց վերաբերյալ կէտերը:
Արդէն Ընդհանուր Ժողովին պարզուեց, թէ ինչ հակոտնեայ տրամադրութիւններ կային տաճկահայերի եւ ռուսահայերի միջեւ: Եթէ չասեք թշնամական, պիտի ասել անվստահութիւն կար հայ ժողովուրդի այդ երկու հատուածների միջեւ: Դրանք ունին իրենց թէ՛ իրաւացի եւ թէ անիաւացի պատճառները: Պիտի նկատել որ ռուսահայ մասսան տաճկահայերին կը համարէր եկուոր, գաղթական: Նա կը կարծէր թէ այդ մասսան՝ մօտ 200,000՝ միայն հիւր է իրենց երկրում: Մի քանի վայրերում տաճկահայութիւնը բեռ կը համարուէր իրենց համար: Այդ հոգեբանութիւնը աննշմար չէր մնում տաճկահայերից, որոնց ինքնասիրութիւն կը վիրաւորուէր: Բացի դրանից, տաճկահայերը, գլուխ ունենալով գլխաւորապէս Վանի եւ Պիթլիսի վիլայէթների ժողովուրդը, այն գիտակցութիւնն ունէր, որ ձեռք բերուած ազատութիւնն ու անկախութիւնը իւր արիւնի գնով եւ իւր աշխատանքով է վաստակուած. նա նախանձով կը դիտէր, որ Նոր-Բայազէտի կամ Շիրակի ժողովուրդը, որի մէջ դեռ ազատութիւն եւ անկախութեան գաղափարները չէին ամրապնդուած, ապահով եւ ազատ է ու կը գտնուի իւր հայրենի օջախում, իսկ ինքը թափառական եւ արհամարուած, գաղթական կը համարուի:
Այս հոգեբանութիւնը իւր իրաւացի հիմքերն ունէր, որովհետեւ թէեւ 1918ից Երեւանեան Հանրապետութիւնը անկախ էր, թէեւ 1919ից Միացեալ եւ Անկախ Հայաստանի գաղափարն էր առաջադրուած, բայց փաստօրէն ռուսահայ ժողովուրդի մի խոշոր մասի համար դրանք անհասկանալի եւ անբովանդակ խօսքեր էին միայն. նոյնիսկ պետական հիմնարկութեանց եւ շատ պատասխանատու անձանց համար, ձեռք բերուած անկախութիւնը կը համարուէր ժամանակաւոր մի երեւոյթ, Հայաստան երկիրը կը համարուէր մի երկրամաս եւ հայ զօրքը նոյնիսկ ռուսական զօրքի մի մասը: Այս երեւոյթը, որքան որ սեփականութիւն չէր ռուսահայ մասսայի ամբողջութեան, այլ միայն նրա մի մասին, բայց եւ այնպէս գալիս էր շեշտելու եւ խորացնելու այն անվստահութիւնը ու սառնութիւնը, որ գոյութիւն ունէր երկու հայկական հատուածների միջեւ:
Այս փոխադարձ անվստահութիւնը անդրադառնում էր թէ՛ երկու հատուածների փոխյարաբերութեանց, թէ՛ պետական կեանքի եւ թէ կուսակցական կառուցուածքի ու կեանքի վրայ: Տաճկահայ եւ ռուսահայ խորթ կը զգային իրարու, եւ շատ վայրերում, շատ անգամներ անպատեհութիւններ եւ ցաւալի դէպքեր տեղի կ’ունենային: Տաճկահայը անվստահ էր դէպի կառավարութիւնը եւ նրա ձեռնարկները եւ կամ ձեռնպահ էր պետական աշխատանքներին եւ մեծ մասամբ կը զլանար թէ՛ զօրք եւ թէ պաշտօեայ տալու. երբեմն ալ հակառակ էր կառավարութենը, որի պաշտօնէից եւ գործառնութեանց մէջ դեռ եւս իշխում էին ռուսական ոգին, օրէնք ու լեզուն, չէր կարողանում լայն ասպարէզ տալ թրքահայ տարրին պետական վարչաձեւին մէջ, մի երեւոյթ, որ առաւել եւս օգտագործւում էր հատուածական ձգտումներով տարուած անհատների կողմից:
Դեռ 1919ից, կառավարութիւնը եւ կուսակցութիւնը, որպէզի այս ցաւալի երեւոյթը խափանեն, աշխատում էին ընդառաջ գնալ թրքահայ պահանջներին: 1919 Մայիսի 28ի Ակտը՝ Միացեալ եւ Անկախ Հայաստանի յայտարարաութիւնը, մասամբ ի նկատի ունէր թրքահայ բաղձանքներին բաւարարել, եւ վերացնել թրքահայ Ազգային Խորհուրդի եւ Հայրենակցական Միութեանց այն գաղափարը՝ որ ներկայ Հայաստանը իրենց խորթ միայն «Հայաստանի Հանրապետութիւն» մըն է:
Միաժամանակ ստեղծուած էր Տաճկահայաստանի վերաշինութեան Մարմին, որտեղ մեծ մասնակցութիւն ունեն թրքահայ ղեկավարները: Բայց այդ բոլորը մեղմացնում էին միայն հակադրութիւնը, եւ, ըստ էութեան, խուլ տրտունջն ու անվստահութիւնը չէին վերացնում: Այդ էր պատճառը, որ 1919ի Մայիսից յետոյ, նոյնիսկ Ընդհանուր Ժողովի ընթացքում եւ յետոյ, մեր շատ կարեւոր ընկերներից իսկ, ինչպէս հանգուցէալ Պուլկարացի Գրիգոր եւ ուրիշները, կը մնային այն տեսակէտին վրայ, թէ այս Հայաստանը «Արարատեան Հանրապետութիւն» է, եւ աւելի վստահութիւն ցոյց կու տային Պօղոս Նուպար փաշայի պատուիրակութեան եւ նրա ձգտումներին, քան Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութեան եւ Դաշնակցութեան:
Տաճկահայ Խորհուրդի անունով գրուած գրութիւնները Պօղոս Փաշայի պատուիրակութեան՝ այդ հոգեբանութեան արդիւնք պիտի համարել, թէեւ Տաճկահայ Խորհուրդի անդամների մեծ մասը մեր աշխատաւոր եւ վստահելի ընկերներից էին: Տաճկահայ մեր այդ հին ընկերների դիրքը հանդէպ կառավարութեան չի կարելի բացատրել անկարգապահութեամբ եւ այլ միտումներով. եթէ կային ոմանք, որ անձնական հաշիւներով կ’առաջնորդուէին, ինչպէս Տէրոյեան եւայլն, բայց թէ մեծամասնութեան վերապահութիւնը եւ անվստահութիւնը լուրջ ժողովրդական պատճառներ ունէին: Դա հետեւանքն էր իրենց տենչին՝ շտապով տեսնելու Կովկասի հայութեան մտայնութիւնը միանգամից յեղաշրջուած եւ բոլորը միաձայն տոգորուած անկախութեան եւ Միացեալ Հայաստանի գաղափարներով: Դրանց շարքին պիտի համարել հանգուցեալ Պուլկարացի Գրիգորին եւ ուրիշներին, որոնք չհանդուրժելով կուսակցութեան բռնած զգոյշ, բայց հետեւողական քաղաքականութեան, չէզոքացման կամ թողին հեռացան:
Այս մտայնութիւնը Հայստանում, Վրաստանում եւ նոյնիսկ Ադրբեջանում, հայ ժողովուրդը բաժանած էր իրօք երկու հատուածների՝ տաճկահայերի կամ գաղթականների եւ ռուսահայերի: Տաճկահայերը առհասարակ մեկուսացած ինքնամփոփ կեանքով կ’ապրէին: Նրանք ունէին Հայրենակցական Միութիւններ՝ առանց ի նկատի առնելու կուսակցական հանգամանքները, ուր կ’ամփոփուէին գլխաւորապէս հայկական վիլայեթների ժողովուրդները. այդպիսի աչքի ընկնող միութիւններն էին Տարօն-Տուրուբերանի, Վասպուրականի, Բարձր-Հայքի, Բագրեւանդի, Փոքր-Հայքի, Տրապիզոնի եւ այլ միութիւնները, որոնք իրենց հերթին կը բաժնուէին ստորաբաժանումների ըստ նահանգների, գաւառների եւ գաւառակների, ինչպէս օրինակ, Շատախի, Գեաւաշի, Ալաշկերտի, Բասէնի եւայլն:
Յիշեալ միութիւնների ներկայացուցիչներից կազմուած էր ներկայացուցչական մարմին Թրքահայ Խորհուրդ անունով, որ փաստօրէն ներկայանում էր իբրեւ թրքահայերի ղեկավարը, կառավարութիւնը: Թէեւ 1919ից սկսուած թրքահայ Խորհուրդը թուլացուեց Դաշնակցութեան շնորհիւ, բայց նա դեռ շարունակում էր, եթէ ոչ ձեւականօրէն, բայց իրապէս գոյութիւն ունենալ տաճկահայերի հոգեբանութեան մէջ: Այսպիսով, այդ դրութիւնը, մի կողմ ունենալով իր խիստ օգտաւէտ կողմերը՝ քանի որ թրքահայերի հաւաքականութիւնը կը պահպանուէր, միւս կողմից իր բացասական հետեւանքներին ունէր՝ նա բաժանում էր հայ ժողովուրդը երկու «ազգերի»՝ արեւելահայերի եւ արեւմտահայերի, եւ Հայաստանում կառավարութեան մէջ կառավարութիւն ստեղծելու ձեւեր էր առնում:
Ահա այս բացասական երեւոյթների մտահոգութիւնն էր, որ 9րդ Ընդհանուր Ժողովը ստիպեց որոշում կայացնելու հատուածական երեւոյթներին վերջ տալու եւ ստեղծելու միապաղաղ կազմակերպութիւն, կանոնագրական նօր յուդուածներով: Նա այդ որոշման յանգուեցաւ եւ նրա համար , որ կուսակցութեանց մէջ նոր կուսակցութիւն ստեղծելու տրամադրութիւններ կային: Տաճկահայերը ոչ միայն առանձնացած հայրենակցական միութիւնների շուրջն էին հաւաքուած, այլեւ նրանց մեծամասնութիւնը լինելով դաշնակցական, կազմակերպուած էր ըստ ծննդավայրերի, գաւառների եւ նահանգների:
Այսպէս օրինակ, Երեւանեան նահանգը, առանց Ալէքսանդրապոլի, կը ներկայացնէր Մրգաստանի Կ. Կոմիտէութիւնը, բայց այդ Կ. Կոմիտէութեան մէջ գտնւում էին նաեւ Վասպուրականի եւ Լեռնապարի Կ. Կոմիտէութիւնները, որոնք ունէին իրենց ենթակայ կոմիտեութիւննէր եւ ենթակոմիտէութիւններ՝ Մարգաստանի Կ. Կոմիտէութեան սահմաններում, ինչպէս Էջմիածնում՝ Հայոց – Ձորի, Շատախի, ինչպէս Ղամարլուում, Աշտարակում՝ Թիմարի, Արճակի եւ այլ կոմիտեութիւններ եւ ենթակոմիտեութիւններ:
Նրանք ունէին յանձինս Վասպուրականի Կ. Կոմիտէութեան իրենց պաշտոնական օրգանը «Աշխատանք»ը, Հմայեակ Խորոզեանի խմբագրութեամբ: Ալեքսանդրապոլի շրջանում, ուր Քարի Կ. Կոմիտէութիւնն էր գործում եւ Կարսում, ուր Ջրաբերդի Կ. Կոմիտեութիւնը գոյութիւն ունէր, կային եւ Դուրան-Բարձրաւանդակի, Բարձր-Հայքի, Փոքր-Հայքի, կուսակցական Կ. Կոմիտեութիւններ եւ Կոմիտէութիւններ, բոլորովին անկախ Քարի եւ Ջրաբերդի Կ. Կոմիտէներից: Նոյնպէս եւ Թիֆլիսում եւ միւս տեղերում զուգահեռաբար գոյութիւն ունէին արեւելահայ եւ արեւմտահայ կուսակցական մարմիններ:
Այս զուգահեռ կազմակերպութիւնների գլխին կար եւ երկու Բիւրօ՝ Հայաստանի եւ Արեւելեան, որոնք իրարու հետ հասկացողութեան գալով, կ’աշխատէին երեւոյթները փրկել եւ կուսակցական ամբողջութիւնը դժուարաւ պահպանել: Դժուարաւ կ’ասեմ, որովհետեւ տաճկահայ ռուսահայ մտայնութեան յոռի կողմերը անդրադառնում էին իրարուց անկախ, իրարու զուգահեռ կազմակերպուած դաշնակցական մարմինների վրայ:
Այսպէս, օրինակ, Երեւան նստած Մրգաստանի Կ. Կոմիտէն Երեւանում նստած Վասպուրականի Կ. Կոմիտէին չէր համարեր լրիւ դաշնակցական, նրան անտեղի կերպով կը համարէր յետադէմ, ոչ սոցիալիստ, թէեւ «Աշխատանք»ի խմբագիրները եւ Վասպուրականի Կ. Կոմիտէն չէր համարեր Մարգաստանի Կ. Կ.ին իսկական դաշնակցական, անիրաւացիօրէն նրան կը համարէր ազգային հարցի ժխտող եւ ռուսական շահերին աշխատող:
Եթէ խտացած կերպով ներկայացուցինք վերոյիշեալ դրութիւնը, որ առաւել կամ նուազ չափով հիմք էր դարձած երկու մտայնութեանց, այն պատճառով է որ դա կարող էր աղէտաւոր հետեւանքների հասցնել, եթէ Ընդհանուր Ժողովը յստակ եւ վճռական հրահանգներ, որոշումներ չկայացնէր: Եւ նա կայացրեց այդ որոշումը: Նախ ջնջեց Հայաստանի եւ Արեւելյան Բիւրոները եւ ստեղծեց մի Բիւրօ. հետոյ հրահանգ տուեց՝
Ա.- «Թոյլ չտալ մի Կ. Կոմիտէի սահմաններում մի ուրիշ Կ. Կոմիտէութեան գոյութիւնը»:
Բ. «Կ. Կոմիտէութեան սահմանների մէջ եղած կոմիտեութիւնները պիտի ենթարկուին այդ շրջանի Կ. Կոմիտէութեան»:
Ընդհանուր Ժողովը ցրուեցաւ. նա թողեց Բիւրոյի վրայ պարտականութիւն վերցնել երկու հատուածների միջեւ եղած տարակարծութիւնները եւ անվստահութիւնը, ստեղծել միաձոյլ կազմակերպութիւն, նոր մշակուած Կազմակերպական Կանոնագիրը կիրառել կեանքի մէջ եւ բոլոր տարրերին լծել կուսակցական եւ պետական շինարար աշխատանք: Այս պարտականութիւնները իրագործելը դժուարին, բայց անհրաժեշտ եւ հրամայական էին, մանաւանդ որ 200,000ի մօտ արեւմտահայութիւնը, որ Հայաստանի ազգաբնակչութեան մէկ հինգերորդից աւելին կը կազմէին, կը ներկայացնէին ոչ միայն թուական ուժ, այլեւ որակական, քանի որ նրաք էին կուսակցական, յեղափոխական տեսակէտից ամենէն մարզւած ու յեղափոխական աւանդութիւններով ամրապնդուած տարրը: Նրանց Հայաստանի պետական, շինարարական աշխատանքին լծելը կենսական էր ձեռք բերուած անկախութեան պահպանման տեսակէտից: Բացի դրանից, նրանց ամուր կապերով պահելը կուսակցութեան եւ կառավարութեան հետ այն նշանակութիւնն ունէր, որ տաճկահայ բազմահազար զինուորական տարրերը պիտի օգտագործուէին անկախութեան պաշտպանութեան համար եւ պիտի հանուէին իրենց մեծաւ մասամբ դիտողի դերից:
Վերոյիշեալ նպատակին հասնելու համար, Բիւրոն պիտի յենուէր այն տարրերի վրայ, որ հատուածականութիւնից բարձր էին կանգնած եւ միաժամանակ պիտի քանդէր ու լուծէր եղած զուգահեռ կազմակերպութիւնները, ստեղծելով նորը նրա փոխարէն. պիտի ձուլէր իրականօրէն գոյութիւն ունեցող երկու կազմակերպութիւնները: Դրա համար անհարժեշտ էր զգուշօրէն քայլ առ քայլ իրականացնել Ընդհանուր Ժողովի հրահանգները: Ուստի Բիւրոն իր առաջին իսկ գործունեութեան նպատակը դարձրեց՝
Ա.- Բաժանել երկիրները նոր կազմակերպական ռայոնների.
Բ.- Վերացնել ռայոններում եղած մէկից աւելի Կ. Կոմիտէութիւնները: Խառն Շրջանային Ժողովների միջոցով, ընտրել մէկ Կ. Կոմիտէ:
Գ.- Շրջանային Ժողովնեով, կա՛մ լուծել եւ կամ ենթարկել Կ. Կոմիտէին՝ հատուածական հողի վրայ կազմակերպուած կոմիտէութիւնները եւ ենթակոմիտէութիւնները:
Այս նպատակներով առանձին հրահանգ տրուեց անջատ Կ. Կոմիտէութիւնների լուծման համար: Հայաստանը բաժանուեց երեք ռայոնների- Կարսի (Ջրաբերդ), Երեւանի (Մրգաստան), Ալեքսանդրապոլի (Շիրակ): Զանգեզուրը եւ Լեռնային Ղարաբաղը առանձին-առանձին կոմիտէութիւններ դարձան. ամբողջ Վրաստանը, մէջն առած ե՛ւ Բաթումի «Նաւահանգիստ» նախկին Կ. Կոմիտէն, ե՛ւ Ադրբեջանը ամբողջ ընդունեցին իբրեւ առանձին մի-մի Կ. Կոմիտէութեան շրջաններ:
Վարչական այս բաժանումները անելուց յետոյ Անդրկովկասի վերաբերմամբ, Բիւրոյի առջեւ դրուած ամենադժուարին հարցը այդ բաժանումները հաստատել տալն էր իւրաքանչիւր շրջանի Շրջանային Ժողովի կողմից: Պէտք էր նաեւ նոր կազմակերպութեան մասնակից անել անխտիր մեր բոլոր շարքերին, ընտրել տալ իւրաքանչիւր շրջանի համար միմիայն մէկ Կ. Կոմիտէութիւն. բոլոր ենթակոմիտէներին եւ կոմիտէներին ենթարկել նոր մարմիններու, եւ վերջապէս՝ եղած արեւմտահայ եւ արեւելահայ մամուլները, որ յաճախ իրարու հակասական դիրք կը բռնէին, ենթարկել Կ. Կոմիտէութեան, եւ նրա միջոցով, Բիւրոյին:
Ինքստինքեան, այս հասարակ աշխատանքը այն ժամանկները կը պահանջէր մեծ ջանք եւ խիստ զգուշութիւն, առանց ցնցումների հասցնելու համար կանոնագրական այս տարրական օրէնքների գործադրութեան: Մի կողմից անհրաժեշտ էր տաճկահայ մեր շարքերի մէջ փարատել անվստահութիւնը եւ կասկածները դէպի ռուսահայ մեր ընկերները եւ նրանց կազմակերպութիւնը, միւս կողմից, անհրաժեշտ էր ռուսահայ մեր ընկերներին եւ մարմիններին վստահութիւն ներշնչել եւ համոզել, որ յեղափոխական ֆորմուլները չկրկնող տաճկահայերը նոյնքան եւ աւելի են յեղափոխական, որքան իրանք:
Բիւրոյի այդ ձուլման քաղաքականութիւնը ժամանակին շատ քննադատութեան եւ բողոքների տեղի տուաւ. հաւանական է այժմ էլ գտնուին արխիւներում այն գրութիւնները, որոնցմով Արշակ Ջամալեան, Վրացեան եւայլն կ’որակուէին իբր օպորտիւնիստ, դաւաճան երիտասարդութեան ու սոցիալիստական գաղափարների, եւ իբր հակայեղափոխական ու ազգայնական: Կը գտնուին բողոքներ իմ դէմ, որով ես դավաճանած եմ թուրքահայերին եւ իրենց դատը կ’ուզեմ կապել անկախութիւն չուզող անհայրենիք սոցիալիստներին: Թէեւ այս դժգոհութիւնները, երբեմն վիրաւորական ձեւերով, կը բարձրանային մեր շարքերից, բայց Բիւրոն վճռած էր գնալ ընդգծած ուղիով եւ գլուխ բերել ձուլումն ու կեդրոնացումը մեր մարմինների:
Այս դժուրին գործը յաջողուեց, առանց կուսակցութեան ներքին ցնցումների, շնորհիւ մի շարք գործիչների եռանդուն աշխատանքին, ինչպէս՝ Վ. Խորէնի, Կորիւնի, Օզանեան, Դէւէճեան, Քրմոյեան, Սասունի, Նաւասարդեան, Նորհատեան եւայլն: 1919 թուի վերջին Շրջանային Ժողովներով ընտրուած էին Կարսի, Ալեքսանդրապոլի, Երեւանի, Վրաստանի Կ. Կոմիտէութիւնները, որոնց ենթարկւում էին իրենց շրջանների մարմինները:
1919ի վերջերին, միատեսակ եւ միաձոյլ էր կուսակցական կազմակերպութիւնը. այլեւս չկային թուրքահայ կամ ռուսահայ կազմակերպութիւնները, որոնք կը ջլատէին պետական եւ թէ կուսակցական գործերը:
Հայաստանից դուրս Բիւրոն խիստ կերպով չէր հետապնդէր կանոնակարգի նոր ձեւերը անպայման կիրառել, քանի որ կանոնագիրը համաձայնեցուած էր Անկախ Հայաստանի պայմաններին, որոնք տարբեր էին քան գաղութներինը:
1919 թուականի վերջերին, ունէինք հետեւեալ Կ. Կոմիտէները.-
Գաղութներում.- Ամերիկայի, Բալկանների, Վրէժի (Թեհրան) Կ. Կոմիտէները, եւ Եգիպտոսում՝ Մեկուսի Կոմիտէութիւնը:
Տաճկաստանում.- Վիշապի Կ. Կոմիտէութիւն, Կիլիկիոյ Կ. Կոմիտէութիւն եւ Իզմիր Մեկուսի Կոմիտէ:
Վրաստանում՝ Վրաստանի Կ. Կոմիտէն:
Ադրբեջանում՝ Բագուի Մարմին, Այգեստանի Կոմիտէ, Ղարաբաղի Կոմիտէ, Զանգեզուրի Կոմիտէ:
Հայաստանում ունէինք՝ Կարսի, Ալեքսանդրապոլի, Երեւանի Կ. Կոմիտէութիւնները:
Այսպիսով, կուսակցութիւնը, ամփոփուած 9 Կ. Կոմիտէութեան, 6 Կոմիտէութեանց եւ մէկ Բիւրոյի մէջ՝ կազմւած էր ընդամենը 16 մարմիններէ, այն ինչ, նախքան 9րդ Ընդհանուր Ժողովը, Կուսակցութիւնը ամփոփուած էր 26 մարմինների մէջ: Թուերի այս տարբերութիւնը չպիտի բացատրել կուսակցական անդամների եւ կամ եկամուտի նուազումով, այլ Բիւրոյի այն ուղղութեան, որ պէտք էր, ըստ 9րդ Ընդհանուր Ժողովի որոշմանց, կեդրոնացնել գոյութիւն ունեցող զուգահեռ մարմինները: Այս քաղաքականութեան հետեւանքով, վերացած էին՝
Հայաստանի Բիւրոն.
Երկրի Պատասխանատու Մարմինը.
Վանի, Կարին-Բասէնի, Մուշի, Սեբաստիոյ, Հայք-Սպահանքի, Բագրեւանդի Կ. Կոմիտէները.
Պոլսոյ Հայաստանի Բիւրոյի հատուածը.
Ծովափի (Բաթում, Սուխում, Սոչի) Կոմիտէութիւնը:
Այս կեդրոնացումն ունէր իւր բացասական կողմերը, մասամբ նուազեցնելով նախաձեռնութիւնը մարմինների, եւ դժուարանցնելով նոր Կ. Կոմիտէների աշխատանքները, որոնց ենթակայ մարմինները, իրենց անդամների հոծ բազմութեամբ, աւելի ուշադրութիւն կը պահանջէին: Բայց միւս կողմից, դա ունէր իւր դրական կողմերը.
1.- Կուսակցական մեքենան դարձած էր աւելի պարզ.
Բիւրոն դիւրութիւն ունէր աւելի մօտէն հսկելու աւելի փոքրաքանակ մարմինների վրայ.
2.- Գործի նախաձեռնութիւնը անցնում էր մասամբ Կ. Կոմիտէներին. ասոնք աւելի կշիռ պիտի ունենային, աւելի շատ գործ պիտի ստեղծէին, քանի որ իրենց մեծացած շրջանները խստացուած էին աւելի բազմաթիւ անդամներով.
3.- Հատուածական տրամադրութեանց հիմքը քանդւած էր.
4.- Հնարաւոր էր կուսակցութեան բոլոր շարքերին մի ուղղութեամբ շարժել եւ արագօրէն աշխատանքի լծել:
