Հատուած Ռուբէն Տէր Մինասեանի ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԻՒՆԸ աշխատութիւնից:
Ռուբէն Տէր Մինասեանը եղել է ՀՅԴ Բյուրոյի անդամ, Հայաստանի Առաջին Հանրապետության երրորդ ռազմական նախարարը:
________________________
ԳԼՈՒԽ Ը
ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹԵԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹԻՒՆ
Կառավարական այդ բաժինը պիտի լինէր իրաւունքի, օրէնքի պաշտպանողը եւ միաժամանակ հետապնդողը անիրաւութեան եւ օրէնքի դէմ դաւադրողին: Ընդհանուր առմամբ, պիտի ասել որ արդարադատութեան նախարարութիւնը կը բաւականացնէր առաջին պահանջին, բայց չէր բաւարարեր երկրորդին: Նա ունէր իր մէջ թերութիւններ, որի հետեւանօք յարգանքը դէպի օրէնքը կը պակասէր եւ վախը օրէնքներից կը բացակայէր: Պարզելու համար միտքս, համառօտ նկարագիրը բերեմ Հ.Հ արդարադատութեան բաժնի:
Հայաստանի անկախութիւնից առաջ, դատական գործերի տեսակէտից՝ Երեւանի նահանգը ենթարկւում էր Թիֆլիսին: Երեւանում կային միայն մի շրջանային դատարան եւ մի քանի հաշտարար դատարաններ: 1917-1918 թուականներին, Արամի դիկտատորութեան եւ նախարարութեան շրջանում, դատաստանական գործը առաջ էր գնում ռուսական դատարաններին զուգընթաց, յեղափոխական դատարաններով, այն սովորույթներով որ Դաշնակցութիւնը կիրառած էր, ինչպէս Անդրկովկասում, նոյնպէս Թուրքիայում: Այդ ժամանակաւոր շրջանին յաջորդում է Հայաստանի անկախութեան յայտարարումը եւ համաձայնական (coalition) կառավարութիւն կազմելը, որտեղ արդարադատութեան նախարարութիւնը առանձին ուշադրութեան առարկայ է դառնում, բաժանւում է ներքին գործոց նախարարութիւնից եւ յանձնւում Սամսոն Յարութիւնեանին: Այս հասարակական գործիչը, իր բնաւորութեամբ հեռու էր եղած թէ՛ յեղափոխութեան մթնոլորտից, թէ՛ հայկական աւանդական սովորոյթներից. նա հայ մարդ էր, բայց սնուած եւ կրթուած էր ռուսական հոգւով եւ ծանօթ է այսօր իսկ իբրեւ յայտնի իրաւաբան ռուսական օրէնքների: Իբրեւ այդպիսին, նա արդարադատութեան գործը վերակազմում է, հիմնում է բարձրագոյն դատարան (քաղաքացիական, քրէական եւ վարչական բաժիններով), շրջանային դատարան եւ հաշտարար դատարաններ: Բոլոր հիմնարկութիւնները անփոփոխ կերպով դրուած էին այն հիմունքներով, ինչ ռուսական ցարական իշխանութեան ժամանակ: Յաճախ, հին պաշտօնեաներ, իրենց պաշտօնում, իրենց նախկին սովորոյթներով, իբրեւ թէ Հայաստանում ոչինչ չէր փոխուած: Հին Ռուսաստանի հիմնարկութիւններն էին Հայաստանի դրօշի տակ գործող: Բոլոր օրէնքները ռուսական օրէնքներ էին, ոչ թէ թարգամանուած, այլ ռուսերէն լեզուով անփոփոխ ընդունուած եւ նրանց կիրարկումը հաստատուած խորհրդարանի կողմից: Դատարաններում եւ պաշտօնէութեան մէջ, պաշտօնական լեզուն ռուսերէնն էր: Այդպիսով, փաստօրէն, ստեղծուած էր մի ռուսական արդարադատութեան նախարաութիւն, մանրանկար կերպով, որ ոչ մի կապ ունէր տեղական բարիքների ու սովորոյթների հետ:
Սամսոն Յարութիւնեանը հեռացաւ շուտով, բայց նրա հիմնարկութիւնները մնացին անխախտ եւ անփոփոխ իրենց պաշտօնէութեամբ եւ օրէնքներով: Մի դաշնակցական նախարար յաջորդեց նրան, բայց շարունակուեց նոյն ուղին ինչ սկսուած էր դիւրին միջոցով: Դիւրին ասացի, որովհետեւ ոչինչ նոր հնարելու կարիքը չկար: Դարեր շարունակ, ռուս կառավարութիւնը մանրակրկիտ կերպով մշակած էր օրէնքներ եւ ձեւեր վարելու համար դատաստանական գործերը: Բացի դրանից, խիստ դժուար էր թէ՛ խորհրդարանի եւ թէ նախարարութեան համար նորեն ստեղծել, կամ հինը յարմարացնել մեր կեանքին: Մենք չենք ունեցած երկար տարիներ մեր սեփականը, եւ օգտուել ժողովրդական սովորույթներից կը պահանջէր հմտութիւն եւ պատրաստութիւն, մանաւանդ որ այդ ժամանակները ժողովուրդի բարքերը յետամնաց կը համարուէին: Միւս կողմից, ռուսական օրէնքները եւ ձեւերը կը մրցէին եւրոպական որեւէ յառաջադէմ պետութեան օրէնքների հետ եւ այդ օրէնքները մի դարու չափ կիրառելու էին Անդրկովկասի ժողովուրդների եւ հայերի մէջ: Հիմք ունէին պնդողները, ասելով. «Ինչո՞ւ անպատճառ նորը ստեղծել, երբ կայ պատրաստը, փորձուածը եւ մշակուածը՝ աւելի հմուտ մարդկանց կողմէ»:
Որքան որ այդ առկայութիւնը հիմնաւոր եւ խելացի լինէր, բայց թէ մեր ժողովուրդը ռուսական դատարանին նայած է միշտ խորթ եւ թշնամական աչքով. ոչ թէ օրէնքների անարդար լինելը, այլ այդ օրէնքների ձեւապաշտութիւնը եւ մեր բնաւորութեան անհամապատասխան լինելը թելադրած է մեծ մասամբ որ հայ ժողովուրդը, ռուսական բարեկիրթ դատարանների կողքին, պահէ որոշ չափով իր ժողովրդական դատարանները՝ ապօրինի, առանց գրաւոր օրէնքի եւ ձեւակերպութեան, կոպիտ ու բիրտ, բայց արագ եւ ժողովրդեան հասկացողութեանց ըմբռնելի: Դրա հետեւանօք էր, որ Դաշնակցութիւնը, թէեւ միշտ կը խուսափէր դատից, դատաստանից, բայց ստիպուած էր դատաստանական գործերով զբաղուիլ եւ անգործ թողնել ռուսական եւ թուրքական դատաստանական մարմինները, 1895ից սկսած մինչեւ վերջերը:
Ժողովրդական եւ կուսակցական այդ հոգեբանութեան արձագանքը պիտի համարել այն ցասումները եւ առաջարկները, որ կ’ասէին.- «Վառէք օրէնքները, քանդէք ձեր օրէնքի տները»: Թէեւ այդ առաջարկողները իրենք եւս ձեւակերպուած կերպով չէին կարող ցոյց տալ այն նորը, որ պիտի փոխարիներ հին ռուսականին: Ճիշդ սկզբունքների մանրամասնութիւնները որոշելը գործնականի մէջ խիստ դժուար էր եւ շատ լուրջ ուսումնասիրութեանց նիւթ պիտի դառնար. իբրեւ միակ փորձ ունէինք դաշնակցական գիւղական դատարանները կամ եկեղեցական դատարանները, որոնք ունին իրենց արդարութեան, արագութեան, պարզութեան կողքին ե՛ւ քմահաճոյքի ու կոպտութեան օրինակներ, որ համապատասխան չեն ներկայ յառաջադէմ բարքերի: Ինչ էլ որ լինէր, «նորը» պէտք էր ստեղծագործել, ու դրա համար էր որ 9րդ Ընդհանուր Ժողովը որոշած էր. «Կառավարութիւնը պէտք չէ կաշկանդուի «օրինական» ռուսական կոնդեքսներով առաջադրուած պահանջներով»:
Չնայելով 9րդ Ընդհանուր Ժողովի այդ տրամադրութեան, 1919ին շարունակւում էր հինը, եւ առանձին հիմնական փոփոխութիւն չեղաւ արդարադատութեան բաժնի մէջ: Նա մնում էր ռուսական հոգուով, ռուսական լեզուով, ռուսական պաշտօնէութեամբ, թէեւ շատերը այդ պաշտօնեաներից՝ հայ ծագումով: Այդպիսով դատաստանական գործը մնում էր խորթ մեր շրջանների եւ ժողովրդեան համար, ի մասնաւորի թրքահայութեան համար, ինչպէս 1903ին էր Անդրկովկասում եւ միշտ Թուրքիայում: Այդ սառնութեան, խորթութեան հետեւանոք, շատ ծանրաբեռնուած չէին լինելու դատաստանական հիմնարկութիւնները. խնդիրները մեծ մասով կը լուծուէին դրսում, ժողովրդական միջնորդ դատարաններով, կամ ազդեցիկ անձերի միջոցով, կամ կոմիտէներով, կամ խմբապետներով:
Բայց պետութիւնը վնասւում էր եւ մի այլ կողմից: Արդարադատութեան բաժինը պարտականութիւն պիտի ունենար հսկելու հակապետական տարրեի վրայ եւ զսպել նրանց, բայց նա այդ պիտի չկարողանար լրիւ իրագործել. նրա մէջ կային Մալխասեանների եւ Դիւրգարեանների նման բարձր պաշտօնեաներ, դատախազներ: Ընդհակառակն, իրենք լինելով համոզուած հակառակորդներ անկախութեան, լինելով պաշտպան եւ քարոզիչները բոլշեւիկութեան, չէին կարող հետապնդել այդպիսիներին, քանի որ իրենք կարող էին դատախազի դերից, դատապարտեալների աթոռին արժանի դառնալ: Այս հանգամանքը՝ չէր հիասթափեցներ Աղբալեանին, որը, տրամաբանօրէն, թողնում էր հետապնդութեան նախարարութեան. բայց մեր կուսակցական շարքերի դժգոհութիւնը հանդէպ դատի ու դատաստանի, պիտի յանգէր հրապարակով «օրէնքի» արհամարհման, եւ օրինաւոր դատաստանական մարմինների կողքին, զանազան դատաստանական մարմինների ստեղծման (արտակարգ, զինուորական, բացառիկ եւայլն):
***
Այս դրութիւնը կը շարունակուի մինչեւ 1920, մինչեւ Արտաշէս Չիլինգարեանի արդարադատութեան նախարար լինելը: Սրա օրօք է, որ գործը հիմնական փոփոխութեանց է ենթարկւում եւ ջանացւում է «հայացնել» դատաստանական աշխատանքը: Հետեւեալ գլխաւոր սկզբունքները սկսւում են կիրառուել.-
ա) Որպէսզի դատաստանական հիմնարկութիւնները աւելի հարազատ դառնան ժողովրդեան, ոյժ տրուեց երդուեալ ընտրականների դրութեանը (ժիւրի) եւ կեանքի մէջ լայն չափով գործադրութեան դրուեց:
բ) Ըստ հնարաւորութեան, բոլոր հայերէն չգիտցող պաշտօնեաները հեռացուեցին եւ փոխարինուեցին հայերէն գիտցողներով. այդպիսով տաճկահայերը առիթ ունեցան մասնակցելու դատաստանական գործերին:
գ) Հայացուեց դատաստանական լեզուն ու գրագրութիւնը, եւ հայը Հայաստանում հնարաւորութիւն ունեցաւ իր մայրենի լեզուով, առանց թարգմանի, իր խնդիրը կարգադրելու:
դ) Օրէնքները թարգմանւում էին հայերէնի, եւ իրաւաբանական բառարանի կազմութիւնը սկսուեց: Ջանք էր թափւում կազմել մեր ժողովրդական ոգու համապատասխան օրէնքներ հայկական շունչով:
ե) Հեռացուեցին հակապետական դատաւորները և դատախազները:
զ) Քանի որ դեռ չէին գտնուած եւ կազմակերպուած ժամանակին եւ մեր ժողովրդեան հոգուն համապատասխան օրէնքներն ու դատարանները, արագ եւ վճռական կերպով լուծելու համար խնդիրները հիմնուեցին յեղափոխական ժամանակաւոր դատարաններ:
Յիշեալ յեղաշրջումները կը համապատասխանէին եղած պահանջին եւ մեր Կուսակցութեան տրամադրութիւններին. բայց զանոնք հիմնաւորելու համար, անհրաժեշտ էր երկար ժամանակ, որովհետեւ խիստ նուրբ է արդարադատութեան գործը: Մէկ օրից միւսը դժուար պիտի լինէր նոր շէնք ոտքի կանգնեցնել: Հինը քանդելով, հին պաշտօնեաներին հեռացնել, նորը անմիջապէս պիտի չկարողանար տեղը բռնել անթերի կերպով: Իսկ յեղափոխական արտակարգ դատարանները, որ ժամանակի պահանջի անհրաժեշտութիւն էին, իրենց արդարութեան, արագութեան կողքին, անխուսափելիօրէն պիտի ունենային անձնական կնիք: Այս թերութիւնները ունենալով հանդերձ, վերջին դատարանները անհամեմատ աւելի հարազատ եւ համապատասխան էին պետական շահերին, քան թէ առաջինը, որ չափուած եւ ձեւուած էր ու հիմնուած ձեւականութեան եւ օրէնքի վրայ, մի օրէնք, որ մերը չէր եւ չէր կարող մերը լինել, քանի որ նրա ստեղծողը ռուսն էր, ռուսական ոգին ու պայմանները:
Արդարադատութեան գործը, ուրեմն, կարելի է բաժանել երկու տարբեր ժամանակաշրջանների. առաջինը՝ ռուսական շրջանը, որը տեւեց մինչեւ 1920 թուականը, որը իբրեւ ձեւ եւ օրէնք անժխտելիօրէն գնահատելի է, դասականօրէն, օրէնսդիրների աչքով, բայց որ մեռած մի դիակ էր մեր կեանքում իր դանդաղաշարժութեամբ եւ ձեւականութեամբ. միւսը՝ 1920ից յետոյ, թոյլ էր իր հիմունքներով եւ դեռ անկազմակերպ իր ձեւի մէջ, բայց կենդանի էր, շարժուն, համապատասխան յեղափոխական ժամանակաշրջանին ու հայ ժողովուրդին:
