Հատուած Ռուբէն Տէր Մինասեանի ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԻՒՆԸ աշխատութիւնից:
Ռուբէն Տէր Մինասեանը եղել է ՀՅԴ Բյուրոյի անդամ, Հայաստանի Առաջին Հանրապետության երրորդ ռազմական նախարարը:
________________________
Արտասահման ասելով, պիտի հասկնալ Ամերիկա, Եգիպտոս, Բալկաններ, Իզմիր, Պոլիս, Կիլիկիա, Տրապիզոն, Մոսկուայի եւ Ռուսաստանի շրջանները, որտեղ ունէինք կա՛մ կազմակերպուած մարմիններ, կամ խմբակցութիւններ: Յիշեալ շրջանների վերաբերմամբ, Բիւրոյի առաջնորդող տեսակէտներն էին.
1.- Հայկական Հարցը եւ Հայաստանը լինելով գործունէութեան եւ նպատակների առանցքը, կազմակերպել արտասահմանեան հայութիւնը կուսակցական դրօշի տակ, որպէսզի նա բարոյապէս կապուի այդ գաղափարներին եւ Հայաստանի երկրին ու կառավարութեան հետ:
2.- Կուսակցական մեր մարմինների աջակցութեամբ, Հայաստանը ուժեղացնել ներգաղթով, դրամական եւ տնտեսական օժանդակուըթեամբ, մտաւոր ու զինուորական գործիչներով:
3.- Գաղութների ուժեղ կազմակերպմամբ, զերծ պահել զանոնք ձուլումից, որպէսզի մնան հայ եւ փարած մեր գաղափարներին:
4.- Արտասահմանի մեր մարմինների միջոցով տեղյակ մնալ Հայաստանի եւ Հայկական Հարցի վերաբերյալ խնդիրներին, եւ նրանց միջոցով ի նպաստ մեր դատին օգտւիլ արտաքին աշխարհից:
Պէտք է ասել, որ արտասահմանեան շրջանները այդ նպատակներին հասնելու համար պարարտ հող կը ներկայացնէին եւ անսպառ աղբիւր էին թէ՛ մտքի, թէ՛ ուժի, թէ՛ դրամի եւ թէ տեղեկութեանց:
Արտասահմանեան հայութիւնը, ինչպէս եւ ամէն կողմի հայութիւնը, ծայրայեղ ոգեւորութեան շրջան կ’ապրէր: Նախորդ տարիների կոտորածներից, թշուառութիւններից յետոյ, հայերը վարձատրուած կը զգային մասամբ իրենց տառապանքների համար:
Անկախ փոքրիկ Հայաստանի գոյութիւնը իրականութիւն էր, որ օր աւուր կը մեծնար, կ’ուժեղանար եւ զգում էր հայութիւնը, որ այդ անկախութիւնը ձեռք է բերուած շնորհիւ Դաշնակցութեան. արտասահմանեան հայութիւնը կը հաւատար, թէ Դաշնակցութիւնը պիտի ամրապնդէ եւ իրականացնէ իր առաջադրած Միացեալ եւ Անկախ Հայաստանի գաղափարը: Ահա գլխաւորապէս այս հոգեբանական պատճառներով պիտի բացատրել ոչ միայն ընդհանուր առմամբ հայոց ոգեւորութիւնը, այլեւ արտասահմանեան մեր կազմակերպական շարքերի խտացումը:
1919-1920 թուականներին, մեր կազմակերպուած շարքերը աւելի բարձր են եղած թուով քան նախորդ եւ հետագայ տարիներին:
Արտասահմանեան մարմինների ուժեղացումը չպիտի վերագրել նրան, որ յատուկ ուշադրութիւն է դարձել դրա վրայ Բիւրոն: Ընդհակառակն, Բիւրոն ունեցած է նոյնիսկ թերութիւն կապ պահելու, սերտ յարաբերութիւն ստեղծելու եւ յատուկ գործիչներ արտասահման ուղարկելու խնդրում. եղած են շրջաններ, որ ամիսներ շարունակ հաւանօրէն Բիւրոյից նամակներ եւ հրահանգ չեն առած: Բիւրոն ամբողջապէս կլանուած էր Անդրկովկասի ու Հայստանի փոթորկալից կեանքով. անոր գործի ծանրութիւնը եւ բազմակողմութիւնը թոյլ չէին տալիս մասնակի ուշադրութիւն դարձնելու արտասահմանի վրայ:
Միւս կողմից, Բիւրոն վստահ էր, որ արտասահմանի կազմակերպութիւնները եւ տրամադրութիւնները ծանրաչափն են Հայաստանի յաջողութիւնների ու գործունէութեան եռանդի. նա համոզուած էր, որ եթէ հնար լինի յաջողութիւններ ունենալ Հայաստանում, պահել անկախութիւնը, ունենալ ուժեղ կազմակերպութիւն եւ կառավարութիւն, դա պիտի բերէր ե՛ւ յաջողութիւն ե՛ւ դիւրութիւններ արտասահմանում:
Եւ իրօք, 1919-1920թւականին, Հայաստանն ու կառավարութիւնը մեծապէս նպաստաւորեցին եւ օգտուեցին շնորհիւ մեր արտասահմանեան մարմինների, որոնք ուժեղ էին եւ կազմակերպուած: Դրան կը նպաստէր, բացի Հայաստանի անկախ գոյութիւնից եւ նրա յաջողութիւններից, մասամբ եւ մեր արտասահմանում եղած գործիչ ընկերների ներկայութիւնը եւ նրանց ազդեցութիւնը:
Ամերիկայում, Պոլսում եւ այլուր, ունէինք մեր հին ընկերներից, որոնք իրենց բարոյական կշռով՝ ազդեցութիւն կը գործէին հասարակական եւ կուսակցական տրամադրութեանց վրայ: Փոքր դեր չէ խաղացել Արմէն Գարոյի, Համոյի (Օհանջանեան), Ահարոնեանի, Շաւարշի, Ամատունու եւ այլ ընկերների ներկայութիւնը արտասահմանում, նոյնպէս Խատիսեանի, Քաջազնունու եւ այլոց շրջագայութիւնը: Այդ հանգամանքը եւս պատճառներից մինը պիտի նկատել, որ Բիւրոն առանձին շրջիկ գործիչներ զլացած է ուղարկել:
