Յովհաննէս Քաջազնունի. «Ազգ և Հայրենիք»

ԾԱՆՈԹ. – Հատուած Հայաստանի Հանրապետության առաջին վարչապետ Յովհաննէս Քաջազնունու «Ազգ եւ հայրենիք» կոթողային աշխատութիւնից:

VI

Կայ մի տեսակէտ, որ առանձնապէս ծանրանում է պատմութեան վրայ: Պատմութիւնն է, որ մի կողմից բաժանում է մարդկութիւնը տարբեր ազգերի, իսկ միւս կողմից կազմում է ու ամրացնում ազգային միութիւնները: Ընդհանուր կեանքը անցեալում, անցեալից կենդանի մնացած յիշողուիթիւններն ու աւանդութիւնները, ընդհանուր ապրումները, յաջողութիւններն ու մանաւանդ տառապանքները՝ ահա սրա՛նք են, որ կապում են մարդկանց ի մի, ստեղծում են մի ուրոյն մտերմութիւն, ծնունդ են տալիս «մենք»ի ու «մեր»ի գիտակցութեան:

Ազգը պատմական անցեալն է, մի ուրոյն կաղապար, որի մէջ ձուլուել է եւ ձեւաւորուել դարերի կեանքը:

Այդ տեսակէտը շատ պաշտպանելի կը լինէր, եթէ միայն կարողանայինք համաձայնութեան գալ թէ ինչպէս պէտք է հասկանալ «պատմութիւնը»:

Ո՞րն է այն «պատմութիւնը», որ ազգեր է կազմել անցեալում, ապրելու սնունդ է տալիս նրանց այսօր ու յոյսեր ներշնչում ապագայի համար:

Դա «ազգերի պատմութիւնն» է կամ «ազգային պատմութիւնների» գումարը:

Իսկ ո՞րն է «ազգային պատմութիւնը»:

Այդ հարցին պատասխան գտնելու համար պէտք է գիտնանք կանխապէս թէ ինչ է ինքը «ազգ»ը… Այսպիսով ընկնում ենք անելանելի շրջանի մէջ եւ «ազգ»ը բացատրելու համար չենք կարող դիմել «ազգային պատմութեան», որովհետեւ այդ պատմութիւնը բնորոշելու եւ սահմանելու համար պէտք է նախ բնորոշենք ու սահմանենք «ազգ» գաղափարը:

Իսկ եթէ «պատմութիւնը» հասկանաք իր սովորական իմաստով՝ այնպէս, օրինակ, ինչպէս աւանդւում է այդ գիտութիւնը դպրոցներում եւ արձանագրուած է բազմահատոր գրքերի մէջ, մեզ հետաքրքրող հարցին պատասխան չենք գտնի այնտեղ:

Դպրոցական պատմութիւնը էապէս պետութիւնների պատմութիւն է (լաւագոյն դէպքում՝ եւ այն էլ մասամբ, միայն ժողովուրդների պատմութիւն): Այդ գիտութիւնը տեղեկացնում է մեզ թէ ինչպէ՞ս են կազմուել, բարգաւաճել ու զօրեղացրել կամ կազմալուծուել ու քանդուել պետութիւնները, լաւագոյն դէպքում՝ ինչպէ՞ս են ապրել այդ պետական շրջանակների մէջ ժողովուրդները (ժողովուրդները, բայց ոչ ազգերը):

Ընդհանուր կեանք, ընդհանուր յիշողութիւններ… Այո՛, բայց ի՞նչ կարգի կեանք եւ ի՞նչ կարգի յիշողութիւններ:

Հրեաները դարերով շատ ընդհանուր ու անմոռանալի յիշողութիւններ են ունեցել սպանացիների եւ լեհերի հետ: Բայց այդ յիշողութիւնները չեն կապել նրանց ոչ սպանացիների եւ ոչ լեհերի հետ:

Լիտուանացիք լեհերի հետ, լեհերը պրուսացիների եւ ուկրայինական ռուսների հետ, իրլանդացիները անգլիացիների հետ, չեխերը, սլաւոններն ու իտալացիները աւստրիական գերմանների, նորվեգիացիները դանեմարքցիների հետ, ֆինլանդացիները շուէդների հետ… Սրանք բոլորը շատ երկար ժամանակներով ունեցել են ընդհանուր պատմական կեանք, բայց ազգային միութիւններ չեն կազմել եւ մնացել են իրար կողքի՝ ազգայնօրէն անջատուած:

Հայերը Վրաստանում, Թիւրքիայում եւ Պարսկաստանում ապրել են երկար դարերով ու շատ ընդհանուր յիշողութիւններ են ունեցել վրացիների, թուրքերի եւ պարսիկների հետ, բայց եւ այնպէս մնացել են հայ, մինչդեռ նոյն հայ ազգին պատկանող հատուածները Գալիցիայում կամ Ռումանիայում վաղուց արդէն դադարել են հայ լինելուց, կորցրել են իրանց ազգային դէմքն ու գիտակցութիւնը:

Կայ մի ուրոյն «պատմութիւն», մի ուրոյն ընդհանուր կեանք (եւ դա «ազգային» պատմութիւնն է, «ազգային» կեանքը), որ անջատում է Քարթալինայի, Իսֆահանի, Մուշի եւ Սվասի հային իր անմիջական դրացի վրացիներից, պարսիկներից, քուրդերից ու թուրքերից եւ հեռաւոր վայրերում գտնուող հայ հատուածները կապում է ի մի:

Անշուշտ, ազգը պատմութիւն է: Բայց այնպիսի մի «պատմութիւն», որ ինքը կարօտ է երկար լուսաբանութիւնների եւ ապացոյցների՝ թէ իրօք գոյութիւն ունի:

VII

Աշխարհագրական վայրի (տերիտորիայի) եւ պատմութեան հետ սերտօրէն կապուած են մի շարք առանձնայատկութիւններ, որ ընդհանուր առմամբ կոչւում են էթնոգրաֆիական (ազգագրական). սովորութիւններ, վարք ու բարքեր, առօրեայ նիստուկաց, աշխատանքի եւ տնտեսութեան միջոցներ ու ձեւեր, իրաւահասկացողութիւն ու իրաւակարգ, ընտանեկան փոխյարաբերութիւններ, հանրային կենակցության ձեւեր եւայլն:

Յաճախ «ազգ» գաղափարը կապում են այս կարգի առանձնայատկութիւնների հետ եւ ազգային միութիւնները նոյնացնում են էթնոգրաֆիական միութիւններին, այսինքն՝ ազգը հասկանում են իբրեւ մի հաւաքականութիւն, որի անդամները ունեն ընդհանուր կենցաղ, սովորութիւններ, տնտեսական ձեւեր, իրաւահասկացողութիւն եւայլն:

Բայց բաւական է մի թեթեւ ակնարկ ձգել իրականութեան վրայ, որպէսզի հասկանալ այս տեսակետի սխալը, հասկանալ որ կենցաղը ինքնըստինքեան անզօր է սահմանելու ազգը:

Փարիզաբնակ ֆրանսիացին իր կենցաղով շատ աւելի մօտ է վիեննաբնակ գերմանացուն, քան նորմանդական գիւղացուն: Կուբանի կոզակը իր սովորութիւններով եւ վարք ու բարքով շատ աւելի մօտ է չերքէզին քան Պերմի նահանգի ռուսին: Կախեթցի հայը իր նիստուկացով եւ տնտեսութեան ձեւերով շատ աւելի նման է վրացուն եւ սասունցի հայը՝ քուրդին, քան շիրակեցի կամ պոլսեցի հային:

Բայց այս նմանութիւնները կամ այս տարբերութիւնները չեն, որ որոշում են ազգային պատկանելիութիւնը: Փարիզի գրիզետկան եւ նորմանդական գիւղացին ֆրանսիացի են երկուսն էլ. Կուբանի կոզակը ռուս է եւ ո՛չ չերքէզ, կախեթացին այգեպանը, Մոկսի կամ Սասունի լեռնականը, Ադանայի առեւտրականը ու պելսեցի վարժապետը, սրանք բոլորն էլ՝ Շիրակի հողագործի հետ միասին, հայ են եւ ո՛չ վրացի, քուրդ կամ թուրք:

Արտաքոյ եւ անկախ էթնոգրաֆիական կապերից կան ինչ որ ուրիշ կապեր, որ կապում են Նիու Եորքի կամ Ամստերդամի բանկիր-հրեային՝ Լեմբերգի մանր արհեստաւորի եւ Երուսաղէմի րաբիի հետ, Շուարցուալդենի գիւղացուն՝ պրուսիական գործարանային բանուորի ու Օստզէյեան պառոնի հետ, լոմբարդական փարթամ բուրժուային՝ կէս-վայրենի կորսիկացու հետ, Պոլսոյ Ֆէսաւոր «թաղականին»՝ Սիւնիքի ժայռերի վրայ թառած շինականի հետ:

VIII

Կայ մի տեսակէտ, որ էապէս տարբերւում է նախորդներից: Նախորդ բոլոր բացատրութիւնները ձգտում էին գտնելու ազգութիւնը սահմանող որեւէ առարկայական հիմնաւորում՝ ցեղ, պետութիւն, տերիտորիա, կրօն, լեզու, պատմութիւն, կենցաղ, վերջապէս, այնպիսի մի հիմնաւորում, որ անկախ լինէր ազգը կազմող մարդկանց գիտակցութիւնից, կամքից, ցանկութիւններից, հակումներից: Սրան հակառակ, կան մտածողներ, որոնք հարցի ծանրութեան կենտրոնը փոխադրում են ամբողջովին ինքնագիտակցութեան կամ ինքնազգացման աշխարհը, «ազգը» յայտարարում են գերազանցօրէն ենթակայական (subjectif) երեւոյթ եւ նրա հիմնաւորումները որոնում են մարդկային անհատական կամ հաւաքական հոգեբանութեան մէջ:

Այս տեսակէտը սրանից կէս դար առաջ-ունեցել է E. Renanը, ըստ որի ազգութեան հիմքը ազգայնօրէն զգալու եւ մտածելու եղանակն է:

Keleti (որ 80ական թուականներում եղել է Հունգարիայի վիճակագրական բիւրոյի պետը) նմանեցնում է ազգը եկեղեցուն, ազգային գիտակցութիւնը՝ կրօնական գիտակցութեան, եւ այն կարծիքին է, թէ ազգային պատկանելիութիւնը՝ ճիշդ ինչպէս դաւանականը, կարող է լինել ազատ ընտրութեան առարկայ:

Աշխարհագէտ Hauser կարծում է որ ազգութիւնը վերջի հաշուին ուրիշ բան չէ, քան «հաւաքական գիտակցութեան փաստ»:

Zangwill որակում է ազգը իբրեւ «հոգեբանական երեւոյթ»:

Ապա՝ ազգութեան ենթակայանական բնոյթի վրայ ծանրանում են մասնաւորապէս աւստրիական սոցիալ-դեմոկրատները (Otto Bauer, Schpringer):

Այս տեսակէտը պարունակում է իր մեջ խոշոր ճշմարտութիւն եւ արժանի է յատուկ ուշադրութեան: Բայց եւ այնպէս, դժուար չէ գտնել նրա թոյլ կողմերը, նրա պակասաւոր ու պայմանական բնոյթը:

Իսկապէս, սա պատասխան էլ չէ տուած հարցին: Ինքնազգացման կամ ինքնագիտակցութեան փաստ ասելով, մենք չենք կարող բացատրուած համարել ազգութեան էութիւնը: Ամէն մի ենթակայական երեւոյթ ունի իր առարկայական հիմքերը, պայմանաւորող պատճառները, եւ քանի որ հիմքերը չեն գտնուած ու հասկցուած, երեւոյթը մնում է հարցական:

Ահա մի մարդ, որ իրեն հայ է ճանաչում եւ հայ յայտարարում. ահա մի ուրիշը, որ ասում է, թէ ինքը թուրք է: Անհերքելի է, որ ենթակայական գիտակցութեան արտայայտութիւն է սա: Բայց ինչո՞ւ այս մի մարդը «հայկական» գիտակցութիւն ունի, իսկ այն միւսը՝ «թուրքական». որո՞նք են մէկի «հայութեան» եւ միւսի «թուրքութեան» նախապայմանները:

Զուտ քաղաքական կամ զուտ իրաւական տեսակէտից այդպիսի հարց կարող է եւ չդրուել: Քաղաքագէտի եւ իրաւագէտի համար անհրաժեշտ չէ որոնել ու գտնել աղբիւրները, բաւական է միայն գիտենալ, որ այս մէկը իրան հայ է ճանաչում, միւսը՝ թուրք: Էականը՝ ինքը գիտակցութեան փաստն է, որովհետեւ ազգութիւնը՝ իբրեւ քաղաքական գործօն ու իրաւական դէմք՝ գոյութիւն ունի այնչափ միայն, որչափ նա գիտակցուած է եւ ընդունակ է արտայայտելու այս կամ այն ձգտումի, այս կամ այն պահանջի ու սրանցից բխող գործողութիւնների մէջ:

Եթէ յիշողութիւնս չի դաւաճանում ինձ (վաղուց է որ կարդացել եմ եւ այժմ ստուգելու հնարաւորութիւն չունեմ), Renanին մտահոգողը եղել է գլխաւորապէս այն հարցը, թէ ո՞ր ազգութեան հատուած պէտք է համարել Ալզաս-Լորէնցիներին՝ ֆրանսիակա՞ն թէ գերմանական, եւ հետեւապէս՝ Ֆրանսիայի՞ն պէտք է կցուած լինեն այդ երկու նահանգները թէ՞ Գերմանիային (ազգային սկզբունքով ու անկախ զէնքի յաջողութիւնից, որ այն ժամանակ Գերմանիայի կողմն էր):

Հասկանալի է, որ այս տեսակէտից վճռական տեղ պէտք է տալ Ալզաս-Լորէնցու ենթակայական գիտակցութեանը, նրա ազատ ինքնորոշմանը, պէտք է հարցնել, թէ նա ինքը իրեն ֆրանսիացի՞ է զգում թէ գերմանացի, որի՞ հետ նա ինքը կապում է իրան ազգայնօրէն:

Հասկանալի է նաեւ, որ այս յատուկ խնդիրը լուծելու համար, ազգասէր ու հայրենասէր Renanը (ծագումով հրեայ, բայց արդէն ամբողջովին ֆրանսիացած), գիտակցօրէն կամ անգիտակցօրէն, մոռացութեան է տուել ազգութիւն կազմող մնացած բոլոր տարրերը եւ ծանրացել է միայն այս մէկի վրայ: Քաղաքական պայքարի հանգամանքը հասկանալի է անում Renanի միակողմիութիւնը, իսկ խնդրի ուրոյն բնոյթը՝ նաեւ արդարացնում այն:

Պետական պաշտօնեայ Keleti (թերեւս կատարելով իր կառավարութեան հրահանգը) շահագրգռուած է ներշնչելու, որ ամէն մի հունգարահպատակ մարդ կարող է՝ ինքնորոշման ճանապարհով՝ յայտարարել իրեն հունգարացի (ազգային պատկանելիութեան մտքով) եւ այդպէս էլ արձանագրուել պետական ցուցակների մէջ, թէկուզ ծագումով լինի ռուս կամ ռումանացի, դաւանանքով՝ հրեայ, լեզուով՝ լեհ, կենցաղով՝ գնչու: Պետութիւնը շահագրգռուած է զօրեղացնելու գերիշխող ազգութիւնը ի հաշիւ օտար տարրերի եւ հետեւապէս տրամադիր է տալու «ազգութիւն» գաղափարին այնպիսի մեկնութիւններ, որ հեշտացնեն ձուլումը (թէկուզ միայն վիճակագրական աղիւսակների մէջ):

Աւստրիական սոցիալ-դեմոկրատները մօտենում են խնդրին դասակարգային ու կուսակցական տեսակէտներից եւ փորձ են անում սահմանելու ազգութիւնների իրաւական դրութիւնը պետութեան մէջ: (Իսկ ռուս-հրէական բանուորական «սերպ» կուսակցութիւնը, զարգացնելով նոյն տեսակէտը, մշակեց ազգային-կուլտուրական արտա-տերիտորիալ աւտոնոմիաների ծրագիրը): Բազմազգեան վայրերի մէջ պայքարող սոցիալիստական կուսակցութիւնների համար ազգութիւնը այն գործօններից մէկն է, որ «մթացնում է» պրոլետարիատի դասակարգային գիտակցութիւնը, պառակտում է մտցնում միջազգային պրոլետարական բանակի մէջ եւ բարդացնում է քաղաքական կացութիւնը, պետութիւնների, ժողովուրդների ու դասակարգերի փոխյարաբերութիւնները: Հասկանալի է, որ սրանց եւս հետաքրքրում է գլխաւորապէս երեւոյթի ենթակայական կողմը. ոչ այնքան «ազգ»ը ինքնստինքեան, որքան ազգային գիտակցութիւնը, նրա չափն ու ոյժը, արտայայտելու ձեւերն ու միջոցները:

Քաղաքագէտը պէտք ունի գլխաւորապէս գիտենալ ու հաշուի առնել, թէ ինչպէ՞ս եմ ես արտայայտելու, ինչպէ՞ս եմ «ինքնորոշուելու» ազգամիջեան բնոյթ ունեցող պայքարների հանդէպ: Եթէ, օրինակ, կատարւում են պարլամենտական ընտրութիւններ ազգային կուրիաներով, որի՞ն պիտի միանամ ես: Եթէ կան իրար հետ մրցող ազգային թեկնածութիւններ, ո՞ւմ պիտի տամ իմ քուէն: Եթէ կատարւում է համաժողովրդական քուէարկութիւն ազգային որեւէ վէճ լուծելու համար, ո՞ր կողմը պիտի անցնեմ ես: Եթէ պետութեան սահմաններում պատահելու լինեն ազգամիջեան արիւնահեղ ընդհարումներ (ինչպէս տեղի ունեցաւ, օրինակ, Անդրկովկասում, 1905-06 թուականներին, հայերի ու թուրքերի միջեւ, ո՞ր բանակին եւ ի՞նչ չափով ոյժ պիտի տամ ես: Եթէ պատերազմ է ծագելու պետութիւնների միջեւ, ո՞ւմ կողմը պիտի լինի իմ համակրանքը, ո՞ւմ հետ եւ ո՞ւմ դէմ պիտի դաշնակցեմ (դաշնակցե՞մ ազգայնօրէն, անկախ իմ պետական պատկանելիութիւնից, ինչպէս ար[եց]ին այդ մեծ պատերազմի ընթացքում հայերը, չեխերը, լեհերը): Եթէ միջդասակարգային պայքարը բարդանալու է միջազգեան հակամարտութիւններով, որչա՞փ իմ ազգային գիտակցութիւնը կաշկանդելու է դասակարգային եւ դրա հակառակը:

Պարզ է, որ այս կարգի հարցերին կարող է պատասխան տալ միմիայն իմ ազգային գիտակցութիւնը, նրա չափը, բնոյթը եւ խորութիւնը:

Քաղաքագէտի համար ես հայ եմ այնչափ միայն, որչափ զգում եմ ինձ հայ, գիտակցում եմ իմ հայ լինելը, ուզում եմ մնալ եւ ընդունակ եմ՝ իբրեւ հայ՝ այս կամ այն գործողութեան:

Բայց արդեօք բաւակա՞ն է այսքանը իմ ազգային պատկանելիութիւնը որոշելու եւ «ազգ» գաղափարը սահմանելու համար:

Ոչ, բաւական չէ: Որովհետեւ ազգութիւնը ոչ միայն քաղաքական գործօն է, այլ նաեւ (ու գերազանցօրէն) մշակութային գործօն: Եւ այստեղ ենթակայական տարրը` գիտակցութեան փաստը, կորցնում է արդէն իր վճռական նշանակութիւնը:

Ազգը կարող է գոյութիւն ունենալ, արտայայտուել ու ազդել շրջապատի վրայ՝ իբրեւ մշակութային գործօն՝ նոյնիսկ առանց ազգային գիտակցութեան: Վրացիները՝ նոյնիսկ չունենալով վրացական ազգային գիտակցութիւն, կարող էին պատուաստել իրանց լեզուն Կախեթիա գաղթած հայերին: Քուրդը չունի ազգային գիտակցութիւն (ունի միայն մանր-ցեղային, տոհմային, աշիրէթական գիտակցութիւն), բայց եւ այնպէս նա սովորեցրել է շատախցի կամ մոկացի հային իր երգն ու պարը: Հայը կարող էր ե՛ւ առանց ազգային գիտակցութեան ներշնչել վրացուն իր ճարտարապետական ոճը, ինչպէս եւ պարսիկը, անկախ իր գիտակցութիւնից, կարող էր կրկնել տալ հային, Դաւթի ու Մհերի ընդհարման մէջ, Ռուստէմի ու Զօհրապի ընդհարումը: Լեզուն, երգը, պարը, ճարտարապետական ոճը, վէպը՝ սրանք բոլորն էլ ազգային ստեղծագործութեան արտայայտութիւններ են, որ կարող են գոյութիւն ունենալ ու անդրադառնալ շրջապատի վրայ՝ անկախ ազգային գիտակցութիւնից:

Եթէ ուզենանք մի քիչ աւելի խորը նայել, կը տեսնենք, որ նոյնիսկ քաղաքականօրէն արտայայտելու համար անհրաժեշտ չէ գիտակցութիւնը, որին կարող է փոխարինել (եւ փոխարինում է յաճախ) ազգային բնազդը: Գիտակցութի՞ւնն էր արդեօք (կամ միա՞կ գիտակցութիւն էր), որ 1918 թուականի ջախջախիչ պարտութիւնից յետոյ զինեց ու կազմակերպեց Անատոլիի թուրքին եւ Անգարայի անապատներից բերեց հասցրեց նրան մինչեւ Մարիցայի ափերը:

Գիտակցութեան արժէքի հետ բնականօրէն կասկածի տակ է առնւում նաեւ ինքնորոշման սկզբունքի արժէքը: Հասկանալի է, որ եթէ «ազգը» միայն գիտակցութեան երեւոյթ չէ, ուրեմն եւ ազգային պատկանելիութիւնը չի կարող սահմանուել միայն ինքնորոշման ճանապարհով:

Հակառակ Keletiի կարծիքին, ազգային կապակցութիւնների եւ կրօնական միութիւնների մէջ կայ էական տարբերութիւն: Կրօնը, դաւանանքը՝ անհատական խղճի, անհատական ըմբռնումների կամ անհատական հաւատի խնդիր է (այնչափ, ի հարկէ, որչափ մարդը առհասարակ ընդունակ է ունենալու անհատական հոգեկան ապրումներ,անկախ ժառանգութեան ու միջավայրի ազդեցութիւններից): Մինչդեռ ազգային առանձնայատկութիւնները շատ զգալի չափերով ժառանգական ստացուածքներ են: Կրօնը կարելի է փոխել (ինչպէս կարելի է փոխել հպատակութիւնը, քաղաքական դաւանանքը, կուսակցութիւնը), բայց փոխել ազգութիւնը, վերացնել վրայից ազգային ուրոյն տիպարը, ազատուել ժառանգօրէն ստացուած ազգային առանձնայատկութիւններից, հոգու ուրոյն կաղապարումից՝ անակրելի բան է: Սերունդները միայն կարող են կատարել այդ աշխատանքը. անհատը չի կարող, որքան էլ ցանկանայ:

Հայը կարող է անկեղծօրէն ընդունել մահմեդականութիւն, կարող է դառնալ շատ ջերմեռանդ, խորը հաւատացող, իսկական ու կատարեալ մուսուլման, բայց երբեք չի կարող դառնալ թուրք կամ արաբ: Սա արդէն ազատ ընտրութեան, կամքի, ցանկութեան ու համոզմունքի խնդիր չէ, այլ մի ուրիշ բան՝ շատ աւելի խորն ու արմատական: Հայը, իբրեւ քաղաքական միաւոր, կարող է չէզոքանալ, մոռանալ կամ հրաժարուել իր հայութիւնից, իւրացնել քաղաքական իդէալներ, որ պատկանում են մի ուրիշ ազգութեան (օրինակ՝ հրեայ Renanը ներշնչուած է ֆրանսիական ազգասիրութիւնով): Կարող է նոյնիսկ դաւաճանել իր ազգին, անցնել հակառակորդի կողմը (ցարական Ռուսաստանի նորագոյն պատմութիւնը բազմաթիւ օրինակներ է տալիս հրեակեր հրեաների): Բայց, չէզոք թէ դաւաճան, անտարբեր թէ թշնամի, թրքական լրտես թէ աշխարհաքաղաքացիութեան առաքեալ, նա դարձեալ կը մնայ հայ: