Հատված Ռուբէն Տէր Մինասեանի ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԻՒՆԸ աշխատությունից: Ռուբէն Տէր Մինասեանը եղել է ՀՅԴ Բյուրոյի անդամ, Հայաստանի Առաջին Հանրապետության երրորդ ռազմական նախարարը:
—–
Անդրկովկասի ազգաբնակչութիւնը 1919ի աշնան ըստ 1917-ի վիճակագրութեան
տար. (վերստ2) Հայ Վրացի Մահմետական Այլք Գումարը
ՎՐԱՍՏԱՆ
Թիֆլիս 33.089 353.747 641.486 106.962 281.863 1.384.058
Քութայիս 19.776 4.605 993.412 281 36.113 1.034.411
Բաթում 6.540 15.182 75.839 16.079 12.741 122.841
Սոխում 6.179 20.743 50.383 2.799 135.746 209.671
Գումար 65.584 394.277 1.764.120 126.121 466.463 2.750.981
Թիֆլիսը նշուած է առանց Բորչալուի գաւառի
ԱԴՐԲԵՋԱՆ
Գանձակ 38.129 357.859 1.030 788.593 55.720 1.203.202
Բագու 36.572 120.087 9.004 934.616 217.798 1.281.505
Զաքաթալա 3.737 2.530 4.664 85.336 368 92.898
Գումար 78.438 480.476 14.698 1.808.545 273.886 2.577.605
Գանձակը նշուած է առանց Ղազախի գաւառի
ՀԱՅԱՍՏԱՆ
Երևան 24.748 669.871 374 410.149 34.104 1.114.498
Կարս 17.569 123.170 4.231 158.804 118.100 404.305
Ղազախ 3.400 61.000 – 9.000 1.929 71.929
Գումար 45.717 854.041 4.605 577.953 154.133 1.590.732
Ի՞նչ են ապացուցում այդ թիւերը:
Երբ վրացիների թիւերին կը նայինք, մենք կը տեսնենք, որ համարեա ամբողջ վրաց ժողովուրդը ամփոփուած էր Վրաստանի սահմաններում, քանի որ Ադրբեջանում ընդամէնը 15.000, իսկ Հայաստանում 5.000 վրացի էին մնացած իր սահմաններից դուրս:
Ըստ երեւոյթին վրացիք պիտի իրագործած համարէին իրենց ազգային ծայրահեղ պահանջները: Սակայն, չբաւականանալով դրանով, անոնք կը հետապնդէին տնտեսական եւ ռազմական յարմար դիրքերի գրաւումը, կ’ուզէին միացնել իրենց՝ Բորչալուն ամբողջ (չէզոք գօտի), Ալեքսանդրապոլի շրջանի Բամպակ-Ղարաքիլիսէ գաւառը, եւ Կարսից Արտահանը, իսկ Ադրբեջանից Զաքաթալա գաւառը:
Վրացիք այս ծայրայեղ պահանջներն ունէին, ոչ այնքան կարիքից դրդուած, կամ իրենց հզօրութիւնից, ուժից, այլ կ’օգտուէին այն հանգամանքից, որ հայերն ու թաթարները աւելի բարդ խնդիրներ ունէին լուծելու իրարու հետ, որոնք երկպառակտութեան, կռիւների պատճառ էին դառնում. օգտուելով պղտոր դրութիւնից, անոնք աւելորդ պատառներ փրցնելը նպատակայարմար կը համարէին:
Երբ կը նայինք մուսուլմանների թիւերին, մենք կը տեսնենք, որ Ադրբեջանում ամփոփուած էին 1.800.000 թաթար եւ իսլամ, Վրաստանում մնում էին 126.000 եւ Հայաստանում 577.000 իսլամներ, այսինքն Անդրկովկասի իսլամների մօտ մէկ երրորդը կը գտնուէր Հայաստանում, եւ մի շօշափելի քանակ Վրաստանում: Իրերի այդ դրութիւնը պիտի դրդէր Ադրբեջանի կառավարութեան եւ ղեկավարներին՝ աշխատել այդ իսլամ ազգաբնակչութեան, իրենց բնակուած հողամասերով, միացնել Ադրբեջանին: Նրանց այդ ձգտումը ոյժ պիտի առնէր եւ այն պատճառով, որ թաթարները ինքզինքնին կը զգային թիւով ամենից ուժեղը Անդրկովկասում (բոլոր իսլամները հաշուելով): Բացի դրանից, անոնք իրենց հարեւան ունէին Պարսից Ատրպատականը, որին իրենց երկրի հետագայ մասը կը համարէին. իսկ Թուրքիան կը նկատէին իրենց օժանդակ եւ դաշնակից, եւ անոր միանալը եւ սահմանակից դառնալը անմիջականօրէն, թէ՛ թուրքին եւ թէ ադրբեջանցիին ցանկալի եւ օգտակար կը համարուէր:
Մի կողմ թողած տնտեսական եւ այլ պատճառները, բաւական պիտի լինէին իրենց ցեղակից իսլամներին իրենց միացնելու եւ քաղաքական իրենց հեռանկարները Պարսկաստանի եւ Տաճկաստանի վերաբերմամբ, որ Ադրբեջանում տիրող լինէր այն տրամադրութիւնը, որ պիտի ազատագրել Վրաստանի լուծից 126.000 թրքութիւնը եւ Հայաստանից 577.000 իսլամութիւնը: Այդ ձգտման հետեւանօք, Ադրբեջանի համար ոչ թէ Զաքաթալա գաւառը անվիճելիօրէն կը պատկանէր իրեն, այլեւ նա վիճելի կը համարէր Թիֆլիսի գաւառի մի մասը, եւ Բորչալուի մի մասը, որտեղ ամփոփուած էին իր 126.000 իսլամութիւնից մի խոշոր մասը (մօտ 80.000ը). այդ հողամասէրը ունենալով իր ձեռքը, Հայաստանի հիւսիսից նա պիտի միանար Աղբաբա եւ Չըլտըր իսլամներով բնակուած երկրամասերին եւ այդպիսով պիտի կապուէր Կարսի նահանգի եւ Տաճկաստանի հետ:
Որքան որ Ադրբեջանի ձգտումը ակներեւ էր, բայց թէ վրացիք շատ չէին մտահոգուած, քանի որ այդ խնդրում իրենց դաշնակից պիտի ունենային հայերին. արդարեւ, եթէ թաթարական ծրագիրը կը վնասէր Վրաստանին, անկէ խլելով որոշ հողամասեր, եւ մասամբ վտանգելով Թիֆլիսը, բայց թէ անոր իրագործումը բոլորովին պիտի խեղդէր Հայաստանը, նրան օղակելով իսլամական շղթայով մը. Հայաստանը պիտի դառնար մի փոքրիկ կղզեակ՝ սեղմուած ամէն կողմից թաթար եւ թուրք զինակիցներով: Թաթարները կը գիտակցէին, որ ուզենան, հայն ու վրացին պիտի միանան իրենց ծրագրին դէմ, ուստիւ, թէեւ 1918ին լուրջ կերպով էին դրած այդ հարցերը վրացոց առջեւ, բայց 1919ից դա յետաձգուեց, անոնք բաւականացան Զաքաթալայով, ու լռեցին Բորչալուի մասին:
Այս դրութիւնից օգտուեցին հայերը, որոնք միացրած էին Հայաստանին Ղազախ գաւառի լեռնային մասը: Վրաստանը յաւկնութիւններ ունէր Ղազախը գրաւելու, իսկ Ադրբեջանը Ղազախ գաւառը ամբողջապէս իր հողամսը կը համարէր: Երբ, 1918ին, նրանք դրուեցան եղած փաստերի առաջ, երկուստեք լռելեայն ընդունեցին զայն. 1919ին եւ 1920ին լեռնային Ղազախի խնդիրը չյուզուեց եւ ոչ մի կողմից, քանի որ Վրաստանի համար աւելի ապահով էր, որ հոն նստէին հայերը՝ քան թաթարները, իսկ Ադրբեջանի համար աւելի ձեռնտու էր, որ Ղազախը հայուն լինէր, քան վրացուն: Այս բացատրութիւնները անցողակի կերպով յիշելուս նպատակն է ցոյց տալ Ադրբեջան-վրացական հակամարտութեան բնոյթը եւ պարզել մեր ու վրացիների հետագայ բանակցութիւնները, որոնց մասին պիտի անդրադառնամ:
***
Եթէ Ադրբեջանը, իր ազգային եւ քաղաքական ձգտումներին հասնելու համար Վրաստանի կողմը՝ միացեալ ճակատ կարող էր գտնէլ յանձինս վրացիների եւ հայերի, նոյնը չէր լինելու եթէ նա նպատակ դնէր նախ միացնել իրեն Հայաստանի իսլամները, որոնց թիւը մեծ էր:
Այս ծրագրին համար, նա իրեն աջակից պիտի ունենար թուրքին եւ Ատրպատականի թաթարին, իսկ դրա դէմ՝ միայն հայ տարրը պիտի ծառանար՝ մենակ: Ահա այդ պատճառով, Ատրպատականը, Հայաստանի վերաբերմամբ աւելի ազդու քաղաքականութիւն էր վարում, գործնական քայլեր էր առնում Հայաստանը պայթեցնելու ներսից, եւ միաժամանակ գրաւելու պետական ուժերով Հայաստանի թէ՛ անվիճելի, թէ վիճելի հողամասերը: Ցանկութեան եւ բանակցութեանց շրջանով չէր սահմանափակուած այս քաղաքականութիւնը. նա առած էր որոշ ձեւակեպում, դառնալով նշանաբան ինչպէս Ադրբեջանի կառավարութեան, նոյնպէս թաթար ժողովրդեան համար: Այդ նշանաբանը անցած էր կեանքի մէջ եւ իբրեւ գործողութիւն կատարւում էր, որի հետեւանօք հազար ու հազար զոհեր եղան երկուստեք եւ բազմաթիւ կռիւներ անվերջ ու կատաղի: