Հայ առաքելական եկեղեցու 1700-ամյա պատմության, նվիրապետական աթոռների, կաթողիկոսների ու պատրիարքների մասին համապարփակ, բայց ընթերցողի համար պարզ և ընկալելի լեզվով աշխատությունների պակաս կար։
Վերջերս Մայր Աթոռը հրատարակեց Երվանդ Տեր-Մինասյանի «Հայոց եկեղեցին» ուսումնասիրությունը՝ գրված 20-րդ դարի կեսերին, որը ձեռագիր պահվում էր տասնամյակներ։
Օրեր առաջ Բեյրութում Մեծի տանն Կիլիկիո կաթողիկոս Արամ Ա-ից ստացա վեհափառի վերջին գիրքը՝ «Հայ եկեղեցին»(The Armenian Church)։ Հայերենով, անգլերենով և ֆրանսերենով 29 հատորների հեղինակ Արամ Ա-ի այս գիրքը ուղղված է առաջին հերթին միջին վիճակագրական անգլիալեզու հայ և օտար ընթերցողին։
Գրքի առաջաբանում Արամ Ա-ն տալիս է«Ինչո՞ւ այս գիրքը» հարցը և պատասխանում. «Այս գիրքը ուղղված է բոլոր նրանց, ովքեր ձգտում են սովորել Հայ եկեղեցու պատմությունը և ներկա վիճակը։ Սա ավելի շատ նկարագրական, քան վերլուծական հատոր է։ Որպեսզի հեշտացնեմ ընթերցանությունը, ես գիրքը չեմ ծանրաբեռնել ծանոթագրություններով և հղումներով»։
Հատորի գլուխներից ամեն մեկը անդրադառնում է Հայ եկեղեցու պատմության բնորոշ ասպեկտի։ «Երկար պատմությունը՝ հակիրճ» բաժնում վեհափառը կանգ է առնում Հայ եկեղեցու պատմության 13 շրջանների, այդ թվում Սուրբ Թադևոս և Բարդուղեմեոս առաքյալներին, քրիստոնեությունը Հայաստանում պետական կրոն հռչակելուն, Ոսկեդարին՝ գրերի գյուտին, քաղկեդոնականությունը մերժելու պայքարին, արաբական տիրապետության շրջանին՝ հասնելով մինչև 2015, երբ Մայր Աթոռում տեղի ունեցավ Հայոց ցեղասպանության 1.5 միլիոն զոհերի սրբադասման արարողությունը։
«Հիերարքիան և որոշումների կայացումը» բաժնում Արամ Ա-ն անդարդառնում է Հայ եկեղեցու նվիրապետական չորս աթոռներին՝ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին, Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսություն, Երուսաղեմի և Կոնստանդնուպոլսի Հայոց պատրիարքություն։ Այս բաժնի «Մեկ եկեղեցու ներսում երկու կաթողիկոսություններ» բաժնում վեհափառը անդրադառնում է Մայր Աթոռ-Անթիլիաս պատմությանը, որը սկիզբ է առնում 1441-ից, երբ Հայոց կաթողիկոսությունը Կիլիկիայից՝ Սսից, վերադարձավ Էջմիածին։
«Մշակութային գործունեություն» բաժնում Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսը անդարադառնում Սուրբ գրքի թարգմանությանը, եկեղեցական հայ պատմիչներին։ «Կրթական դերը» բաժնում ներկայացվում են վանքերը որպես կրթական կենտրոններ։ Ինչպես հայ գրի, այնպես էլ հայ դպրոցի սկիզբը կապվում է եկեղեցու հետ՝ Մեսրոպ Մաշտոց, Սահակ Պարթև։
«Էկումենիկ ներգրավվածություն» բաժինը պատմում է Հայ առաքելական եկեղեցու հարաբերությունները Ուղղափառ (Քաղկեդոնական), Արևելյան (ոչ Քաղկեդոնական), Կաթոլիկ, Անգլիական և Բողոքական եկեղեցիների հետ։
Թեև Արամ Ա-ն խուսափել է ծանոթագրություններից և հղումներից, սակայն մյուս կողմից հատորի վերջում տեղադրել է հավելվածներ։
«Քրիստոնեության քարտեզ» հավելվածը մեկ էջի վրա, պատկերավոր կերպով ներկայացնում է Կաթոլիկ, Ուղղափառ և Բողոքական եկեղեցիներն ու նրանց ընտանիքների ճյուղերը։
Մեկ այլ հավելված, ըստ տարիների, ներկայացնում է Հայոց կաթողիկոսության նստավայրերը, այդ թվում՝ Էջմիածին, Դվին, Աղթամար, Անի, Հռոմկլա, Սիս, Անթիլիաս։
Հայոց կաթողիկոսների ցուցակը ներկայացվում է մեկ այլ հավելվածում, ընդ որում՝ 1441-ից, երբ նստավայրը Սսից վերադարձավ Էջմիածին, զուգահեռաբար ներկայացվում են Էջմիածնի և Սսի բոլոր կաթողիկոսները։
Այս հատորը, պարունակելով հսկայական նկարագրական տեղեկատվություն, կարդացվում է հաճույքով, հեշտությամբ։ Սա այն գրքերից է, որը կարդացվում է մեկ շնչով։
