Երկու խօսք
Ս. Սապահ-Գիւլեանի «Պատասխանատուները» հատորին վերահրատարակման առթիւ
Սպառուած՝ կը վերահրատարակեմ, իր յոյժ կարեւորութեան համար, Սոցիալ-Դեմոկրատ Հնչակեան Կուսակցութեան լիտր Ս. Սապահ-Գիւլեանի մէկ պատմական գործը՝ «Պատասխանատուները»:
Գրուած է 1915ի Օգոստոսին, Գահիրէի մէջ: Նիւթն է՝ վերլուծել Արեւմտահայութեան բնաջնջումին եւ Արեւմտահայաստանի անվերականգ կործանումին յանգող պատմական տխուր իրադարձութիւնները:
Ինչպէս գիտենք, Սոցիալ-Դեմոկրատ Հնչակեան Կուսակցությունը հիմնուած է 1887ին Ժընեւի մէջ, մարքսիստական հիմնական վարդապետությամբ եւ գործնական ծրագրով մը որ կը ձգտէր ընդարձակածաւալ ու բազմատարր կայսրութեան մէջ, բաղկացուցիչ գլխաւոր ազգութիւններու հետ՝ թուրք, արաբ, հայ, քիւրտ, յոյն, հրեայ, դաշնակցային (ֆէտէրաթիվ) Պետութիւն մը հիմնելու, մէկ բառով՝ Ինքնավար Հայաստան մը ստեղծելու: Նա, այդ ծրագիրը իրականացնելու համար ոգի ի բռին գործած է Թուրքիոյ մէջ: Ոգի ի բռի՞ն… Այո՛, պատմութիւնը արձանագրած է այն անհաշտ, կատաղի, հերոսական պայքարը որ անիկա տարաւ, անխոնջ եւ անդադար, սկիզբները՝ կարմիր Սուլթան Համիտի հայահալած քաղաքականության դէմ եւ անոր անկումէն յետոյ՝ բարբարոս Իթթիհատ-Թէրագգըի հայաջինջ քաղաքականութեան դէմ:
Միջազգայնացած հայկական հարցին լուծումը Թալաաթ փաշաներու ղեկավարած Իթթիհատ-Թէրագգըն կը փնտռէր տաճկահայ ժողովուրդի բնաջնջումին մէջ: Հնչակեան Կուսակցությունը կը դատէր, որ մեր ազգային սպառնացող այս ահավոր վտանգին բարձումը պիտի կրնայինք ապահովել միմիայն երբոր գլխէն զարնելով, դիտապաստ պիտի ընէինք այդ՝ մինչեւ իսկ թուրք աշխատաւոր ժողովուրդին պատուհաս, գազանաբարոյ եւ աղիտաբեր կուսակցութիւնը:
Ահա թէ ինչպե՛ս Սոցիալ-Դեմոկրատ Հնչակեան Կուսակցութիւնը, իր Քէօսթէնճէի է. Ընդհանուր Պատգամաւորական Ժողովին մէջ, 1913 Սեպտեմբերին, քննելով խնդիրը, նկատելով անոր լուծումին անհրաժեշտութիւնը եւ միանգամայն խիստ աճապարողականութիւնը, որոշեց հարկադրաբար ու բացառաբար տեռորի միջոցին դիմել, որուն առաջին նշաւակ ընտրեց նոյնինքն Թալաաթ Փաշան: Գործը յանձնուեցաւ յայտնի Փարամազին, որ Թիֆլիսի մէջ, հայահալած Կոլիցինի մահափորձին կազմակերպիչը եղած էր:
Գիտենք այս սրբազան գործին դժբաղդ ձախողանքը եւ աղիտաւոր վախճանը. մատնութիւն, ձերբակալութիւն, զինուորական ատեան, մահավճիռ եւ Քսան Կախաղաններ…
Համատարած հայ ազգութիւնը՝ ընդհանրապէս եւ թալաաթեան սպանդանոցէն պրծած արեւմտահայութիւնը մասնավորապէս, Հայաստանի կործանումին կոտտացնող, անամոքելի ցաւը կը կրեն միշտ: Իր կարգին, մեր հաշուեպահանջ Նոր Սերունդը հարց կուտայ եւ կ’ուզէ գիտնալ.-
«Ազգային այդ արհավիրքին պատասխանատուութիւնը ո՞ւր է, պատասխանատուները ո՞վքեր են, ըլլայ ջարդարարներուն մէջ, ըլլա՛յ մեր ծոցին մէջ»:
Պատասխանող պատմագիրքը գրելու բացառիկ հեղինակութիւնն ունէր Ս. Սապահ-Գիւլեան:
Ահաւասի՛կ «Պատասխանատուները», տաքը տաքին գրուած, եզական՝ թէ՛ իր ճշգրիտ, անհերքելի ու սեղմ բովանդակութեամբը եւ թէ իր պերճ, յափշտակիչ ու ցնցիչ ոճովը:
Վահրիճ Յ. Կէօքճեան, Փարիզ
ՆԱԽԱԲԱՆ
Ներկայ աշխատութիւնը, իր գլխաւոր գծերով, գրուել է 1915 թ. օգոստոս 1-ին: Իր սկզբնական ձեւով հրատարակուել է մասամբ «Պալքանեան մամուլ»ում, մասամբ էլ «Ինքնավար Հայաստան»ում:
Ընթերցող հասարակութեան աւելի մատչելի դարձնելու համար՝ հարկ համարեցինք առանձին գրքով էլ լոյս ընծայել:
Մեր թէզն է՝
Պատմական բոլոր շրջանները իրար հետ սերտօրէն օղակաւորուած, զօդուած են, նրանք իրարից ամբողջովին զատուած, առանձնացած, կղզիացած ժամանակամիջոցներ չեն՝ առանց հաղորդակցութեան ներքին կապերի:
Պատմութիւնը մի ամբողջութիւն է. շրջանները, եղելութիւնները, դէպքերը, մանր ու խոշոր անցքերը նրա ձեւերը, արտայայտութեան մասերը, չուկէտերը [չուելու, այսինքն՝ ելման կէտեր: – ԱՆԻ], ժամանման կէտերն են. նրանք ընդհանուր բնաշրջումի՝ էվոլիւցիայի, յարատեւ զարգացման զանազան մասնիկները, պրոցեսուսները, բջիջներն են, միեւնոյն պատմա-մարմնի պէսպիսագոյն երեսները, դասաւորութիւնները, կտորտանքները՝ մէկը միւսի հետ ընդելուզուած:
Պատմական ո՛չ մի հոսանք, հետք թողնող, արժէք ներկայացնող, վերյիշումի առարկայ համարուող ո՛չ մի իրողութիւն կայ, որ իր նախընթաց ազդակները, կանխորոշ նախապատճառները ունեցած չլինի, եւ յաճախ՝ շատ հեռաւոր:
Երբ ներկայ երեւոյթների, եղած-կատարուածների, գոյադրութիւնների պատճառները, բացատրութիւններն ենք փնտռում, հարկաւոր է յետ դառնալ, վեր բարձրանալ, հոսանուտ գետի վերին մարզերը հասնել՝ ակունքները գտնելու, տեսնելու, ճանաչելու համար:
Ամէն անհատ, ընկերակցութեան անդամ, հաւաքական մարմին, հաստատութիւն, հասարակ ընկերակցութիւն թէ քաղաքական կուսակցութիւն, ինչպէս եւ ազգ, կատարելիք պարտականութիւններ ունի ժամանակի այն բոլոր շրջաններում, որոնցում ինք ապրում, գործում է:
Պարտականութիւն կատարելը՝ եռանդի, ոյժի, աշխատանքի կիրառութեան թանձրացրած պատկերը, շօշափելի արդիւնքը, մատուցուած բանաձեւն է՝ նիւթական, ֆիզիքական, բարոյական, իմացական մարզերում:
Կեանքի գաղտնիքը հնի եւ նորի անընդհատ փոփոխութեան մէջն է: Նրա առաջխաղացումը կատարւում է հնագոյն, աւելի մաշուած ձեւերի քայքայուելով, ոչնչանալով, եւ նորերի, թարմերի, աւելի կենսունակների ստեղծագործուելով, երեւան գալով: Եւ նորի սկզբնատիպը, գոյառութեան խմորը գտնւում է հնի մէջ, նրա փլատակներից, արգանդից է, որ ծնւում է, ապա ձեւակերպւում, գունաւորւում, հասունանում եւ յարմար յատկութիւններով օժտուելով՝ ասպարէզ է մտնում գործելու: Նորը արդպէս է գալիս:
Երբ մի շրջանում՝ մի ազգ, հաւաքական մարմին, անհատ քաղաքացի, կուսակցութիւն պարտականութիւն չի կատարում, անհոգ է գտնւում, նոր ձեւերին չի յարմարւում, իրերի պահանջը չի ըմբռնում եւ նրան համապատասխան գործունէութիւն ցոյց չի տալիս, ծանր սխալներ է գործում, եղած ոյժերը, հոսանքները չի ճանաչում, չի գնահատում ու կեանքի յարափոփոխ պէտքերին գոհացում չի տալիս – այդպիսիները յետագայ միւս շրջաններում պարտազանցութեան տուգանքին են ենթարկւում, ծանրօրէն տուժում են, կորցնում են իրենց կենսունակութեան, վերապրումի պայմանների, յատկանիշների մի մասը ու մնում են թոյլ, տկար՝ աւելի պարտաճանաչների, ժամանակաշրջանների ոգւոյն համեմատ գործող՝ է՛լ աւելի ուժեղ գործօնների առաջ:
Յետաշրջական, ռէակցիոներական գաղափարը գրեթէ անբաժան է հոլովոյթի, շրջանի, առաջխաղացումի գաղափարներից. դրանք պատմական առնչակից երեւոյթներ են: Պատմականի մէջ՝ յետաշրջականը հին ձեւերի քրթմնջացող ներկայացուցիչն է. բարոյական մարզում՝ նա պարտազանցութեան փաստաբանը, նոյն ինքն մեղադրուող կողմն է, ա՛յն կոյրը, հաշմանդամը, որ նոր գործունէութիւն ցոյց չի տուել, միայն խոչընդոտ է եղել, ձեռքերը ծալած նստել է եւ պարտականութեան, պատասխանատուութեան բաժին չի ստանձնել՝ իր չքաշած ամէն բեռ ուրիշին թողնելով: Յետաշրջականը մի բացասական կողմ է դրականի, կեանքի դժուարութիւնները հարթող, առաջադիմութեան լուծը քաշող՝ ստեղծագործող ոյժերի, ազդակների դէմ:
Այս րոպէիս՝ պատմական ամենախոշոր խնդիրների առաջ ենք կանգնած. բոլորս էլ գտնւում ենք ընդհանուր յորձանքում: Հայ ազգի մէջ եղող բոլոր դասակարգերը, անխտիր, հրամայական պարտականութիւն ունեն կատարելիք՝ ընդհանուր նաւը խորտակումից ազատելու հարցը բոլորին է վերաբերում:
Պարտականութիւն, հրամայական պարտականութիւն պիտի կատարել, եւ այն էլ իր ամենաբարձր կէտին հասցրած, որպէսզի մեր ճանապարհի վրայ ընկած թուրանա-թաթարական մամռոտ ժայռը գլորենք, մեր ուղին շարունակենք դէպի նոր հորիզոններ՝ մեր ճակատագիրը մեր ձեռքում պահելով:
Այսօրուայ քրթմնջացողները, տախտակամածի տակից գործողները, քարեր շպրտողները հէնց նրանք են, ովքեր մի այլ շրջանում պարտականութիւն չէին կատարել այսօրուան համար: Ներկայի քննադատները, եղածից աւելին պահանջողները՝ նախ պատասխանատուութիւնը պէտք է ճշտեն անցեալ օրերից սկսած:
Ու մեր թէզի եզրակացութիւնն է՝
Քանի որ ազգային, համազգային բնոյթ ունեցող խնդիրների առաջ բոլորն էլ պարտականութիւն եւ պատասխանատուութիւն ունեն, ապա ո՞վ, ովքե՞ր են, որ ամէնից աւելի թերացել են եւ ընդհանուր գործին պէտք եղած աջակցութիւնը, լրջութիւնը չեն տուել:
Այսօր ամբողջովին տարբեր արդիւնք ձեռք բերած կը լինէինք, եթէ անցեալ շրջաններում հայութիւնը կազմող բոլոր դասակարգերը, բոլոր անհատները պէտք եղած աշխատանքը, խելքը, ձեռներէցութիւնը անէին՝ աշխարհագրական ի՛նչ լայնութեան տակ էլ, որ նրանք գտնուած լինէին:
Այս աշխատութիւնը, շատ հապճեպով գրուած, պարզ եւ հարեւանցի տեղեկութիւններ է տալիս խնդրի այդ մասը լուսաբանելու համար, իրեն նպատակ տալով միանգամայն՝ խթան հանդիսանալ, որպէսզի ամէն հայ իր բարձրագոյն պարտականութիւնը կատարի այսօրուան, վաղուան, մեր ապագայի համար:
Ս. Սապահ-Գիւլեան
1 ապրիլի 1916 թ., Հելիոպոլիս (Եգիպտոս)
