Հայկական ուսումնասիրությունների ԱՆԻ կենտրոնը մաս-մաս ներկայացնում է ՀՅԴ նշանավոր գործիչներից Միքայէլ Վարանդեանի «Հայ-թաթարական պատերազմը» հոդվածաշարը, որը տեղ է գտել նրա «Հ. Յ. Դաշնակցութեան պատմութիւն» հատորում (ԵՊՀ հրատարակչություն, Երևան, 1992): Վարանդեանը, ի ծնե ազգանունով՝ Յովհաննիսեան, ծնվել է 1870թ. Արցախի Քյաթուկ գյուղում, մահկանացուն կնքել 1934-ին Ֆրանսիայում: Հայաստանի Առաջին Հանրապետության շրջանում եղել է դեսպան Իտալիայում:
Սա հոդվածի երկրորդ մասն է, որ վերաբերում է Նախիջևանի և Երևանի գավառի մյուս հատվածների հայ-թաթարական բախումներին, որոնք տեղի են ունեցել 1905 թ. առաջին կեսին (էջ 313-320):
_____________________
ԵՐԵՒԱՆ ԵՒ ԳԱՒԱՌ
Աւերածի հողմն անցաւ Բագուէն Երեւանեան նահանգը և ամենէն առաջ՝ Նախիջևան, ուրիշ թաթար միջնաբերդ մը, ուր խաները տէր ու տիրական էին, ազգաբնակութեան ճնշող մեծամասնութիւնը թուրք, իսկ հայերը՝ չնչին փոքրամասնութիւն:
Ամեն բան կատարւեցաւ, ինչպէս Բագուի մէջ: Նոյն գրգռումները ոստիկանութեան ու թուրք ղեկավար տարրերու կողմէ, նոյն զինւած, նախապատրաստւած հրոսակները, նոյն թուրքական նախայարձակը հայերու վրա, որոնք Բագուի հաշտութենէն ի վեր հանգիստ, անհոգ կըզբաղէին իրենց գործերով, նոյն թալանն ու կոտորածը: Իշխանութիւնները՝ հայատեաց, ինչպէս ամեն տեղ, ոստիկանութիւնը՝ թուրք ու վրացի:
Երեք օր շարունակ, 1905ի Մայիս 12էն 15, իշխանութիւններու աչքերուն առջեւ կը կատարւէր խուժանային գինարբուքը՝ ջարդ, հրդեհ, կողոպուտ, կանանց բռնաբարում, եկեղեցիներու սրբապղծում… Հայոց բոլոր ապրանքները յափշտակւեցան, 182 հայկական խանութներէն ազատեցան 4 հատ միայն: Եւ նոյն վայրագութիւնները՝ գաւառի մէջ:
Տասնեակ գիւղեր աւերւեցան ու այրւեցան, հայ ժողովուրդը քաղաքի ու գաւառի մէջ տւաւ շուրջ 400 զոհ, սպանված ու վիրաւոր:
Հայկական հակահարւածը այդտեղ ևս չուշացաւ, բայց և այնպես թշնամին ևս ունեցաւ գրեթէ նոյնքան կորուստ: Կեդրոնական իշխանութիւնը ճամբեց իր «խաղարարարը»՝ զօրավար Ալիխանօվ, թաթարածին իշխանաւոր մը, որ անմիջապէս միացաւ իր ցեղակիցներուն և միայն կը քաջալերէր անոնց վայրագութիւնները:
Հայաջինջ արշավանքը կը ղեկավարէին Նախիջևանի և Մակուի խաները: Ոչ մի տարակոյս, որ այդտեղ ևս համիտեան համիսլամականներու թաթը կար… Բագուի մէջ մշակւած ծրագիրն էր, որ կը ձգտէին ի կատար ածել խաները՝ ազատել շրջանը հայ տարրէն, կոտորել, կամ ստիպել գաղթելու դէպի այլ վայրեր, և ի հարկին անկախ յայտարարել Նախիջևանը իր գաւառով:
Դաւադրութիւնը, սակայն, աւելի ընդարձակ էր. ողջ արարատեան հայութիւնն էր, որ կուզէին մաքրել, ողջ հայկական Անդրկովկասը: Շշուկներ կային, թէ Թիւրքիան, օգտւելով Ռուսաստանի տագնապալի կացութենէն, կը պատրաստուէր գրոհ տալ դէպի Կովկաս Բայազէտի կողմերէն և ոտքի հանել կովկասեան 5-6 միլիոն իսլամները:
Տեղ-տեղ, կռւի վայրերուն մէջ, խուժանի պարագլուխները ֆէս կը կրէին, կարմիր թեւքեր, Մարգարէի սեւ դրօշը, որու վրա «ջհաթ» բառը գրւած էր: Գտնւեցան և բազմաթիւ թռուցիկներ, որոնցմով թրքութիւնը սրբազան պատերազմի կը հրաւիրէր դաւաճան հայերուն դէմ, որոնց դաւերով ու աջակցութեամբ, ատկէ 77 տարի առաջ, Ռուսաստանը նւաճեր էր Նախիջևանի ու Երեւանի խանութիւնները…
Թուրք պարագլուխները կը ջանային նաև միացնել շիա և սիւննի թուրքերը համիսլամութեան դրօշին տակ: Մեծ յաջողութիւն չունեցան այդ ճամբուն վրա:
Նախիջևանէն յետոյ հրդեհը բռնկեցաւ հետզհետէ Շարուր-Դարալագեազի, Զանգեզուրի, Ղարաբաղի ու այլ գաւառներուն մէջ: Շարք մը խուլ վայրերու մէջ, ուր հայերը աննշան փոքրամասնութիւն կը կազմէին, տեղի ունեցան քստմնելի բարբարոսութիւններ, որոնք կը յիշեցնէին Թալէաթ-Էնվերեան նախճիրներու տեսարանները:
Ջուհակ գիւղի մէջ գերի վերցուցին խումբ մը հայեր և հակառակ որ գերիները մահւան սպառնալիքին տակ իսլամութիւն ընդուներ էին, զանոնք բոլորը սրէ անցուցին:
Ի՞նչ կընէր Կազմակերպութիւնը:
Չափազանց բարդ ու կնճռոտ աշխատանք մըն էր, որ դրւած էր անոր առջև: Թաթարական խորշակը բոլորավին անակնկալ էր անոր համար: Միլիոնաւոր հայ ազգաբանկութիւնը՝ անզէն, անպաշտպան: Բազմաթիւ հայ համայնքներ՝ կորած, լքւած մահմետականութեան ծավին մէջ… Պէտք էր զինել ժողովուրդը: Համեստ միջոցներով պէտք էր զինական ֆօնդ ստեղծել, ապա և ինքնապաշտպան խումբեր կազմակերպել, հապշտապ մարզել ու պատրաստել անհաւասար կռիւներու համար: Պէտք էր զէնք գտնել և փոխադրել տեղէ տեղ, հազար ու մի դժւարութիւններով, թշնամի կառավարութեան արթուն հսկողութեան տակ…
Պետք էր ըստ կարելւոյն ապահովել նաև հայկական փոքրամասնութիւնները անխուսափելի բնաջնջումէն:
Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը ասպարէզ հանեց իր ամենէն ընտիր ուժերը:
Երկու հինաւուրց խմբապետներ իրենց ձեռքն առին երկու ամենէն հայաշատ և վտանգված շրջաններու զինւորական հրամանատարութիւնը. Նիւկօլ Դուման՝ Երեւանեան նահանգի մէջ. Վարդան՝ Ղարաբաղի մէջ: Դուման Բագուի դէպքերէն յետոյ վաստկեր էր արտակարգ ժողովրդականութիւն, անոր անունը հիացումով ու երախտագիտութեամբ կարտասանուէր հայութեան բոլոր շրջաններում, և տեսակ մը համազգային վստահութեան քւէով էր, որ նա ընտրւեցաւ որպէս ռազմական ուժերու ընդհանուր հրամանատար Արարատեան աշխարհում: Մենք տեսանք անոր երկաթէ կամքը, վճռականութիւնն ու արիութիւնը: Տեսանք և անոր մտաւորականի կարողութիւնները: Հաստատւեցաւ Երևանի մէջ և վարեց գործը դիկտատորի պէս… Պարագայ մը, որ ունի իր ստւերոտ ու ցաւոտ կողմը, բայց որ, աւա՜ղ, անխուսափելի է ռազմի օրերուն… Վա՜յ անոր, որ կըմբոստանար Հրամանատարի կամքին դէմ: Նա չէր վարաներ անգամ մահւան պատժի գործադրութեան առջեւ: Առաջին օրերուն իսկ, երբ կուսակցական բազմամարդ Խորհրդաժողովին, մէկը տեղւոյն ձեռնհաս մտաւորական ընկերներէն՝ Ռ. Մելիք-Մուսեան, խնդրի մը առթիւ ընդհարում ունեցաւ Նիկօլին հետ, վերջինը կտրուկ յայտարարեց, որ կրիտիքական պահուն չի կարող հանդուրժել հակաճառութիւններու և վստահութեան խնդիր յարոյց, սպառնալով հրաժարական տալ: Մելիք-Մուսեան ստիպւած եղաւ չքանալ հրապարակէն, թէպէտ և իրեն համակիր ու համամիտ էր Երւանի Կեդրոնական Կոմիտէն, որու աչքին Նիկօլի վարւելակերպը չափազանց միապետական էր:
Հին ֆէդային իր յատուկ, ռազմավարական արւեստն ունէր, իր stratagemeը պաշտպանողական և յարձակողական կռիւներու համար և որոշած էր կիրառել զայն անշեղ կերպով: Ամէն մի գիւղ, ամէն մի հայաբնակ վայր պիտի կազմակերպէր իր ինքնապաշտպան խումբերը և պիտի զինւէր ըստ կարելւոյն սեփական միջոցներով: Խմբապետները, սակայն, պիտի ընտրւէին ըստ կարելւոյն դրսի ուժերէն, որոնք առհասարակ աւելի հմայք ու ազդեցութիւն ունին այս կամ այն վայրի ժողովուրդի մէջ, քան տեղացի գործիչները: Այդպէս կը թելադրէր մեր ընկերը, որ քաջածանօթ էր հայ ժողովուրդի հոգեբանութեան:
Կուզէինք այստեղ քաղւածք մը ընել անոր մէկ նամակէն, ուղղւած 1905ի Յունիս 30ին Հ. Յ. Դաշնակցութեան Բիւրօին: Իր միակ նամակն է Արարատեան ռազմաբեմէն, որ կը գտնենք Դաշնակցութեան արշիվներուն մէջ՝ տեղեկագիր մը անցքերու և Դիկտատորի կարգադրութիւններու մասին, գրւած հապշտապ, իր ձեռքով, Նիկօլեան ոճով:
«Սիրելիք. հիմա ժամանակ ունիմ մի բան գրելու:
…Ստիպւած եմ… այդ երկու հեռաւոր շրջաններն եւս (Ագուլիսն ու Նախիջևանը) գէթ ժամանակաւորապէս վերցնել ինձ վրա… Հրահանգ տւի, որ Մուրադը իր խմբով միանայ Ռաշիդի խմբի հետ և ընդհանուր խմբապետութիւնը վերցնի իր վրա: Դաշնակցական Խաչօին եօթը զինւած հայդուկով ուղարկում եմ նրան օգնական: Այս խմբին երևի կը միանայ և Մրգաստանցի կամաւորների մի խմբակ հինգ հոգուց՝ իրանց սեփական զէնքերով: Բացի դրանցից, այսօր ուղարկեցի նաև մի ինտելիգենտ ոյժ՝ այդ շրջանները կազմակերպելու…
Նախիջևանի 47 (հայ) գիւղից 20ը հիմնայատակ, 10ը կիսաւեր… Մատնված հրի ու սրի 18 (թուրքական) գիւղ… Մրգաստանն ունի 27 շրջան… Բոլոր շրջանները արդէն մօբիլիզացիայի (զօրաշարժի) ենթարկւած-պրծած են տեղական մարմինների և այստեղից ուղարկւած շրջիկների միջոցով… Այժմ մենք թղթի վրա ունինք ամբողջ նահանգի մարտական ոյժերի ընդհանուր ու ճիշտ պատկերը ամենափոքրիկ մանրամասնութիւններով, որի համաձայն հետզհետէ ուժեղացնում ենք թոյլ կէտերն ու կողմերը:
Անելիքների համար ոչինչ չեմ կարող ասել դրական, որովհետև զինւորական դրութիւնը լուրջ մտածմունքի առարկայ է ինձ համար և երկիւղ եմ կրում, որ ակտիւ յարի թուրքերին…
Դուման»:
Գործի սկիզբն իսկ նա արձակեց բոլոր խումբերուն «ակն ընդ ական»ի կարգախօսը: Երբ թաթարները սկսան ճամբաներու մէջ որսալ ու ու «անհետացնել» հայ մարդիկ, նրա հրահանգեց իւրաքանչիւր հայ զոհի փոխարէն առևանգել ու «անհետացնել» մէկ քանի թուրք: Ու կը պահանջէր ամենայն խստութեամբ, որ ճշտիւ կատարւի պատւէրը:
Հրամանատարը բաժանեց հայոց մայրաքաղաքը քանի մը շրջաններու և իւրաքնաչիւրի մէջ նշանակեց շրջապետ մը, որ կը հսկէր զինման գործին: Անձամբ կը կազմակերպէր մարտական խումբեր, կը կարդար անոնց դասախօսութիւններ, կաւանդէր անոնց իր կռւի մեթօդը:
Միևնոյն ժամանակ սպառնագիրներ ու մահավճիռներ կարձակէր հայատեաց պաշտօնեաներուն դէմ, որոնցմէ շատերն ընկան Նիկօլեան դիկտատորութեան օրով: Անոնցմէ մէկը, թրքամոլ ռուս Կենգերլինսկի, որ կը խրախուսէր հակահայ արշավանքը, Հ. Յ. Դաշնակցութեան տերրօրէն ազատւելու համար, ձգեց Երեւանեան նահանգը, փախաւ դէպի Ռուսաստան: Հայոց հրամանատարը կարգադրեց զարնել խուլիգանը Երւանի կայարանի մէջ, մեկնելու պահուն. և երբ այդ չաջողւեցաւ, Դուման հրամայեց իր ահաբեկիչներուն՝ վերցնել երկաթուղիի տոմսակ ու հետապնդել Կենգերլիսնսկին մինչև Ալեքսանդրապօլ, Թիֆլիզ, Բաթում, ուր և վերջապէս, ի կատար ածւեցաւ Հրամանատարի անողոք վճիռը՝ մահապատիժը…
Ինքնապաշտպանութեան գործը քիչ-շատ ամուր հիմերու վրա դրւեցաւ նաև լայնածաւալ գաւառին մէջ, մեր սահմանափակ միջոցներով: Անոր գլուխ կանգնեցան Դումանի ընդհանուր հրամանատարութեան տակ՝ Սաքօի, Դրօի, Խէչօի, Ռաշիդի և կովկասահայ ուրիշ հին ու նոր խմբապետերուն հետ՝ թիւրքահայ մեծանուն ռազմիկները՝ Մուրատ, Սեպուհ, Առաքել, Աւօ, Քեռի, Առիւծ-Աւագ, Կոփեցի Մուշեղ, Կոտոյի Հաճի և այլն:
Պատմական անմոռանալի վայրկեաններ էին: Ցեղի երկու մեծ հատւածներու ճակատագիրը կը նոյնանար ընդհանուր դժբախտութիւններու բովին մէջ: Մինչ այն արևմտահայ եղբայրները սովոր էին նայելու ռուսահայութեան վրա, որպէս համեմատաբար առանձնաշնորհեալ, ապահով ու երջանիկ հատւածի, որ կոչւած էր իր բարոյական ու նիւթական աջակցութիւնը բերելու իսլամ լուծին տակ հեծեծող ու բնաջնջւող եղբայրներուն: Այժմ ահա այդ «երջանիկ» հատւածն ևս նոյն ծանր ճգնաժամը կապրէր քրիստոնեայ տիրապետութեան տակ, կը հարկադրւէր իր գոյութեան դժնդակ կռիւը մղել նոյն ջարդարար խուժաններու դէմ… Բեկում մը տեղի ունեցաւ թրքահայ ժողովուրդի, մասնաւորապէս Հ. Յ. Դաշնակցութեան թրքահայ հատւածի հոգեբանութեան մէջ: Նոյն եղբայրական կարեկցութիւնն ու համազգային գաղափարը, որ ատկէ տասնեակ տարիներ առաջ համակեր էր կովկասահայութիւնը հանդէպ սահմանէն անդին տառապող ցեղակիցներուն, կը մղէր այժմ թրքահայոց յեղափոխական ընտրանին դէպի Կովկաս՝ օգնելու զուլումի բռնւած արիւնակից ժողովուրդին: Եւ շատերը կուզէին անցնել հայ-թաթարական ռազմադաշտը՝ միանալու մեր կռւող ուժերուն: Այդ նոր տրամադրութիւնը կարտայայտէր վասպուրականցի գեղջուկ-ֆէդայիի այս ուշագրաւ խօսքերուն մէջ, որ Արամ տեղ մը կը յիշատակէ իր յուշերում.
«Պարոն, քառասուն տարի է, ռուսախայերը մեզի իմտատի (օգնութեան) կուգան, վախտը հասեր է, թող տուր երթանք մենք ալ ինոնց օգնինք. ինոնք ալ ազգութիւն են»…
Թշնամին նոյնն էր՝ թուրքական պատուհասը, ջարդող ու ասպատակող թուրք խուժանը: Եւ թրքահայ ֆէդային նոյնպիսի կատաղութեամբ կռւի դաշտ կը սլանար Երեւանի ու Ղարաբաղի մէջ, ինչպէս երբեմն Սասնոյ լեռներում: Ասկերանի պատմական կռիւները հերոսացուցին մինչ այն անյայտ Համազասպը: Քեռին հերոսացաւ Սիսեանի մէջ, Սէյտօն օրհասական կռիւներ վարեց հօրդաներուն դէմ Դաւալուի շրջանում, Ասլան գրկեց մարտիրոսութեան դափնեպսակը Նախիջևանի գաւառին մէջ, աւազակաբոյն Ջարայի գրաւման ատեն, երբ յառաջապահ շարքերու գլխին անցած, գրոհ կուտար դէպի թշնամու դիրքերը… Մինչ Սեբաստացի Մուրատը կանմահանար Զանգեզուրի մէջ՝ ջարդելով ու փախուստի մատնելով բէկերու և աւազակներու գիշատիչ խաժամուժը… Նմանապես պիտի հռչակէին Մուրատի համբաւաւոր զիանկիցները՝ Կայծակ-Առաքել, Կորիւն, Սեպուհ, Աւօ, Սորփեցի Գուրգէն, ղասապ Արամը, Վարժապետը, Հաջի Գեւօն, Կոտոյի Հաջին և ուրիշներ:
Թաթարական բարձր սպայակոյտը չէր հրաժարեր իր տակտիկէն. նա գրեթէ ամէն տեղ նախայարձակ էր: Հայք կը մնային ընդհանրապէս պաշտպանողական իրենց դիրքերուն վրա, միշտ նոյն պատրանքով՝ թէ մոլորւած, անգիտակից թուքր զանգւածը խելքի կուգայ, կը ճանչնայ իր թշնամին ու բարեկամը… Նախայարձակ չեղան հայերը անգամ Երւանի մէջ, ուր մեծամասնութիւն էին և ունէին պատրաստ ուժեր: Չէին ուզեր նաեւ պատրւակ տալ իշխանութիւններուն, որոնք կրնային ճնշողական խիստ միջոցներ ձեռք առնել հայերու դէմ… Ռուսական իշխանութիւնները, քաջալերելով հանդերձ հակահայ արշաւանքը, առհասարակ ճիգ կընէին «երեւոյթը փրկելու» և ցուցնելու հայերուն, թէ իրենք չեզոք կը մնան հայ-թուրքական պատերազմի մէջ… Իրականին մէջ, անոնք երբեք թուրք հրոսկաները լրջօրէն չէին հետապնդեր, աչէ կը գոցէին անոնց շարժումներուն վրայ, մինչ արթուն կերպով կը հսկէին հայոց շարժումներուն վրայ:
Աւելորդ է ըսել, որ այդտեղ ևս ոստիկանութիւնը կազմւած էր մեզի համար ամենէն անբաղձալի տարրերէ: Կատաղի հայատեացներ էին ոստիկանապետը և պրիստավի օգնական Մէհմէտ բէկ Վէզիրօվ:
Նախիջևանի արիւնահեղութիւններէն յետոյ յարաբերութիւնները ծայրաեղօրէն լարւած էին, անշուշտ, երկու ցեղերու միջև, բայց մերինները զուսպ էին Երւանի մէջ և ամէն կերպ խոյս կուտային ընդհարումէ: Թուրքական յարձակումի նախորդ օրն իսկ թուրք երւելիները կը հաւաստէին ազդեցիկ հայոց, թէ իրենց կողմէն երբեք ջարդի որևէ առիթ չպիտի տրւի. կերդւէին Ղուրանով ու իրենց բոլոր սրբութիւններով և կը յորդորէին, որ հայերը նոյնպէս խաղաղ մնան… Կեղծ էին, տարաբախտաբար, բոլոր երդումներն ու հաւաստիացումները: Մայիս 23ին, ցերեկվան ժամը 2ին շուկայի այլ և այլ կողմերում թուրքերը միաժամանակ սկսան հրացանաձգութիւն հայերու դէմ, որոնք 20ի չափ սպանւած ու վիրաւոր ունեցան: Թիւրքերու կողմէն մէկ երկուքը միայն վիրաւորւեցան. հայերը դարձեալ յանկարծակի եկած էին և այդ օրը գրեթէ բնաւ զէնքի չդիմեցին, վասն զի նահանգապետը միջամտելով խոստացաւ պատժել չարագործները: Պատժւեցան սակայն քանի մը խեղճ ու կրակ համալներ միայն, բուն ղեկավարները մնացին անպատիժ: Եւ ահա յաջորդ օրը հայերը միահամուռ կրակ բաց արին քաղաքի զանազան կէտերու վրա: Թուրքեր պատասխանեցին և ամբողջ գիշերն ալ անընդհատ տեւեց հրացանաձգութիւնը: Թուրքերը փորձեցին զանգւածօրէն գրոհ տալ հայկական թաղերուն դէմ, բայց մեր կազմակերպւած դիմադրութիւնը ի դերև հանեց անոնց բոլոր ծրագիրները: Հետևյալ օրը թուրքերն ունեցան հարիւր չափ սպանված և աւելի բազմաթիւ վիրաւորներ: Նոյն օրը, Մայիս 25-ի առտւան, երեք ռումբեր նետւեցան թուրք տան մը վրա, որ տւաւ 20ի չափ զոհ: Մարդկային այդ ծանր կորուստները ճնշող տպաւորութիւն ըրին խուժանին վրա, որ յետ նահանջեց ու այլ եւս հրաժարեցաւ բաց կռիւ ելնելու:
Այդ կորովի հակահարւածը, Նիկօլի կտրուկ ու խիստ մեթօդով, փրկեց Երււանը: Թաթար հրոսակները, եթէ անզօր էին կոտորած սարքելու, դիւրութեամբ սակայն կրնային վառել քաղաքը և հրոյ ճարակ դարձնել հայոց թաղերը: Քանի մը անգամ փորձեցին վառել հայ խանութները, զոր նախօրոք կաւիճով նշանակեր էին: Չկրցան: Եւ իրենց անճարութեան մէջ, մէկ ելք միայն նշմարեցին՝ հաշտուիլ հայերուն հետ: Եւ «հաշտութիւնը» կայացաւ նահանգապետի մօտ: Կրկնւեցաւ Բագուի եղերակատակը…
Ընդհարումներու թատր էր և ամբողջ գաւառը: Կատաղի կռիւներ տեղի ունեցան Ղամալուի, Աշտարակի շրջաններում: Նիկօլ-Դուման, Բիւրօին ուղղած իր Յունիս 30ի նամակով կը հաղորդէ, որ Երեւանեան նահանգի մէջ սպանւած էին մօտ 300 հայ, իսկ թուրքեր՝ շատ աւելի մեծ թւով: Ատկէ յետոյ կռիւները, տարաբախտաբար, դեռ շարունակւեցան…
Նոր փոխարքայ Վօրօնցօվ-Դաշկօվի իշխանութիւններու գործելակերպը կահաբեկէր խաղաղասէր ժողովուրդը և մռայլ խոհեր կը ներշնչէր ապագայի նկատմամբ: Հակառակորդը ազատօրէն կը զինւէր ու կը կատարէր իր արշաւանքները, մինչ հայը չունէր այդ իրաւունքը. նա շատ յաճախ կը խուզարկւէր ու կը զինաթափւէր: Վհատութիւնը կը պաշարէր հոգիները, բարոյալքումը ծայր կուտար շատ տեղերում: Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը միակ սփոփիչ իրողութիւնն էր այդ սրտաճաք դժոխքի մէջ…
Իշխանութիւնները քիչ-շատ զգաստացնելու համար, Կազմակերպութիւնը մէկ գերագոյն միջոց ունէր՝ տերրօր, ահաբեկում: Եւ պարբերաբար, թռուցիկներով, նա կազդարարէր իր վճռական կամքը՝ շարունակելու սուրի և ուժանակի մէթօդը հայատեաց սատրապներուն դէմ:
Ահա այդ սպառնագիր-թռուցիկներէն մէկը. հրատարակւած ռուսերէն, Դաշնակցութեան «Կովկասեան Պատասխանատու Կեդր. Կոմիտէի» կողմէ.
«Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը կը յայտարարէ բոլոր ոստիկաններուն, ստրաժնիկներուն, ոստիկանապետներուն, գաւառապետներուն, ժանդարմներուն… որ այսուհետև անոնցմէ իւրաքանչիւրը անխնայ պէտք է ոչնչացւի, եթէ համարձակւի հայերու ձեռքէն զէնքեր խլել, խուզարկութիւններ կատարել… Թող ամէն մէկը յիշէ Բագուի նահանգապետ Նակաշիձէն, Գանձակի փոխնահանգապետ Անդրէէվը, գաւառապետներ Բոգուսլավսկին, Շմեռլինգը, Պավլօվը, ոստիկանապետ Սախարօվը, պրիստավներ Նաշչանսկին, Ջավախօվը, Շումակեվիչը, Տէր-Սահակօվը… և ուրիշներ, որոնք Հ. Յ. Դաշնակցութեան որոշումով մահւան պատժի են արժանացրել»:
Լուսանկարում՝ Երևանը 20-րդ դարի սկզբին, Աստաֆյան, այսօր՝ Աբովյան փողոց
