Թեեւ Ռուբեն Տեր-Մինասյանի (1882-1951) «Կովկասյան միությունը» հոդվածը (1937 թ.) իր բնույթով բանավիճային է՝ պատասխան է Հյուսիսային Կովկասի վտարանդի քաղաքական գործիչների կարծիքներն արտահայտող «Կովկաս» ամսագրում տպած մի հոդվածի, եւ որպես այդպիսին պարունակում է որոշ՝ այսօրվա տեսակետից ոչ այնքան էական մանրամասներ, բայց կարեւոր է բուն թեման, որը պատահական չէ Տեր-Մինասյանի եւ ընդհանրապես հայ քաղաքական մտքի ժառանգության մեջ: Այսօր այդ թեման՝ Կովկասյան միությունը մոռացված է, կամ էլ ունի միայն լուսանցքային դիրք, բայց հենց այսօր առավել քան երբեւէ պետք է քննարկվեր նորից: Կարեւոր է հաշվի առնել հետեւյալ հանգամանքները: Ռուբենի հոդվածում Կովկասի միության թեման բացվում է ոչ թե որպես քմահաճույք կամ պարապ մտավարժություն, այլ ա. բխեցվում է Հայքի պատմական փորձից, բ. աշխարհագրական դիրքի իմաստավորումից, գ. նոր շրջանի ազգային-ազատագրական պայքարի փորձից, դ. հավասարապես հակադրված է բոլոր մեծ տերությունների աշխարհաքաղաքական հավակնություններին, ե. բանալի է Կովկասի ժողովուրդների անկախության, անվտանգության եւ խաղաղության: Ռուբենի «Հայաստանը միջցամաքային ուղիների վրա» աշխատությանը ծանոթներն, անշուշտ, կտեսնեն զուգահեռներ այդ աշխատության որոշ հատվածների եւ սույն հոդվածի միջեւ: Այդ աշխատության մեջ նույն թեման բացվում է ավելի լայն՝ մերձավորարեւելյան հենքի վրա:
Որքան էլ այսօր համարենք, թե կովկասյան նախագիծը հեռու է գործնական լինելուց, պետք է հաշվի առնենք թեմայի այս հիմնարարությունը: Ի վերջո գործնականությունը պայմանական է՝ այսօր ոչ գործնական թվացողը, վաղը կարող է դառնալ օրվա թելադրանք: Իսկ հիմնարար գործոնների բնույթն էլ հենց այնպիսին է, որ որքան էլ դրանք թվան ոչ արդիական օրվա տեսակետից, սակայն, վճռական պահին միշտ էլ բացահայտում են իրենց ներկայությունը: Եթե ոչ այսօր, ապա վաղը ստիպված ենք լինելու ամենայն լրջությամբ քննարկելու թեման, որը մեզ ժառագություն է թողել մեր միջնադարյան, բայց նաեւ նոր պատմությունն ու միտքը: Լավ է սկսել այսօր, որպեսզի վաղը, երբ դեպքերն իրենք թելադրեն թեմայի արդիականությունը, ուշ չլինի, եւ լինենք զինված պատրաստի ծրագրերով:
Հրանտ Տէր-Աբրահամեան
http://www.hambardzum.am/hy/articles/ruben-kovkas.html
__________________________________
Աշխարհագրութիւնը բան մը կ’ըսէ անկասկած։
Միանգամայն իրաւացի կերպով «Կաւկազ» թերթը կը մատնանշէ կավկասցիներուն եւ ի մասնաւորի հայերուս, որ երկրի մը աշխարհագրական դիրքը բան մը կ’ըսէ ժողովուրդներու կեանքի վերաբերմամբ։ «Կաւկազ»-ի մէջ երեւցած բոլոր խմբագրականներու, բոլոր յօդուածներու մէջ կարմիր գծի պէս կ’անցնի այդ մատնանշումը։
Մերժել երկրի մը աշխարհագրական դիրքին նշանակութիւնը անոր ժողովուրդներու քաղաքական վարքագծի, անոր կենսունակութեան, անոր տնտեսական, ընկերային, ռազմական, մշակութային, ներքին վարչական եւ այլ բոլոր տուեալներուն համար՝ կը նշանակէ զուրկ ըլլալ հասկացողութենէ։
Ընդունել կարեւորութիւնը երկրի մը աշխարհագրական դիրքին, բայց չհասկանալ այդ երկրի բնոյթագիծը, պայմանները եւ կամ հասկանալ մասնակի կերպով՝ կը նշանակէ պատճառ դառնալ այդ երկրի քայքայման, անոր ստրկացման, անոր ժողովուրդներու երկպառակտման, անոր տնտեսական, մշակութային, զինուորական եւ բոլոր կարողութեանց նուազման։
Լրիւ հասկանալ երկրի մը կենսական պահանջները եւ անոր թելադրութիւնները՝ կը նշանակէ պատրաստել այդ երկրամասի ամբողջականութիւնը, անոր ժողովուրդներու անկախութիւնն ու ազատութիւնը եւ անոր բովանդակ հզօրութիւնը։
Այս երեք հիմնական հասկացողութիւնները սեփականութիւն դարձա՞ծ են Կովկասի ժողովուրդներու համար։
Ի հարկէ ոչ։ Եթէ կովկասեան ժողովուրդները ըմբռնած ըլլային իմաստը Կովկասի աշխարհագրական դիրքին, անոնք չպիտի ըլլային իրենց ներկայ ստրկական երկպառակտիչ, ուրիշներու կոխան վիճակին մէջ։ Մեր գերութիւնը ապացոյց է մեր ըմբռնողութեան պակասին։
Եղե՞ր է ատեն, երբ կովկասեան ժողովուրդները ըմբռնած են իրենց երկիրներու աշխարհագրական իմաստը լրիւ կերպով։ Ի հարկէ, այո, պիտի ըսեն մեր մատենագրութիւնները, այն ատեն, երբ Ալանաց փեսայ Արտաշէսները, երբ Ազգ եւ Ազինքի պետ ղեկավար մեծ եւ փոքր Տիգրանները եւ երբ Վրաց Մեծ Դաւիթները ու «Կայսրուհի» Թամարները զօրավար ունէին Իւանէ, Զաքար Սպասալարները, որոնք անխտիր հայրենիք կը համարէին ամբողջական կովկասեան երկիրները եւ անոր բնակիչ տարբեր ու տարբեր ազգ ու ազինքը եւ կը պաշտպանէին անոնց ամբողջականութիւնը։ Անոնք էին որ լրիւ ըմբռնած էին Կովկասի աշխարհագրութեան լրիւ իմաստը եւ այդ իմաստէն հրամայուած տարբեր լեզուի եւ ծագումի ժողովուրդներու եղբայրութեան, ազատութեան եւ միութեան ոյժի, բովանդակութիւնը։
Այդ մեր նախահայրերը դարեր առաջ ըմբռնած էին, թէ երկրի մը աշխարհագրական դիրքը եւ անոր ամբողջականութիւնը ճակատագրականօրէն պատճառ պէտք է ըլլան անոր ժողովուրդներու ազատ միութեան եւ թէ այդ ամբողջականութեան պաշտպանութիւնը հրամայական պահանջ է անոր բաղկացուցիչ բոլոր տարրերու համար։ Անոնք հասկցած էին, որ միութիւնն է միակ գրաւականը հզօրութեան, իսկ նեղ եսականութիւնն եւ ընդհանուր շահի ըմբռնողութեան պակասը՝ պատճառ կործանման։ Այդ հասկանալու պատճառով էր, որ կար երբեմն Կովկասի ամբողջական անկախութիւն եւ բոլոր ժողովուրդներու ազատութիւն։ Այն ատեն կը բացահայտէին թէ՛ հարաւի եւ թէ՛ հիւսիսի վտանգները եւ թէ՛ արեւելքի ու արեւմուտքի սպառնալիքները․ Կովկասն ինքն էր թելադրողը արեւելքի։
Թէեւ դարեր անցած են այդ փառաւոր օրերէն, եւ մենք կը պարծենանք մեր տիտղոսաւոր ուսումնական վկայագրերով, բայց մեր նախնեաց առաջ պէտք է խոստովանինք, որ գաճաճներ եւ անարժան թոռներն ենք առնուազն մեր հայրենիքի աշխարհագրական իմաստի ըմբռնողութեան մէջ։
Այս որակումը կը վերաբերի Կովկասի բոլոր ժողովուրդներու ղեկավարութեան ընդհանրապէս։ Մենք ազատ չենք նեղմիտ եւ սահմանափակ լինելու ախտէն, մենք ազատ չենք մեր հայրենիքի աշխարհագրական դիրքի եւ անոր ճակատագրական պահանջներու ըմբռնողութեան պակասէն։ Թո՛ղ վիրաւորական չըլլայ, եթէ ըսելու ըլլանք, թէ այդ թերութիւնը աւելի քան շեշտուած է մանաւանդ «Կաւկազ» թերթին եւ անոր խմբագիր Հայդար Բամաթին մէջ, թէեւ ան մատնանշում կ’ընէ մեզ հասկանալու Կովկասի աշխարհագրական դիրքի նշանակութիւնն ու պահանջները։
«Կաւկազ» թերթը իրեն նպատակ դարձուցած է շարունակ հարուածել վրաց մենշեւիկ կուսակցութիւնը։ Մենք անոր բոլոր շարժառիթներուն անվերապահ համամիտ ըլլալ չենք կարող, բայց հիմնական հարցի մը մէջ անվերապահօրէն համամիտ ենք մինչեւիսկ կուսակցութեան սխալ եւ կորստաբեր ընթացքին վերաբերմամբ։ Այդ կուսակցութեան պարագլուխ Ժորդանիան, որ յաւակնութիւն ունի իր մէջ խտացնելու վրաց ժողովուրդը իր անցեալով եւ իր ներկայով (համոզուած ենք «Կաւկազ»-ի հետ) անարժան է վրաց անցեալին եւ զուրկ է Կովկասի աշխարհագրական ընդհանուր պահանջի յստակ գիտակցութենէն։
Այդ անձը եւ կամ անոր կուսակցութիւնը իր աշխարհահայեացքը խտացուցած է «Հայաստանի խորտակուող նաւակին չպէտք է մօտիկանալ» եւ կամ «Հայաստանն ու հայութիւնը դատապարտուած են մահուան եւ հեռու մնալու է անկէ» նշանաբաններու մէջ։ Այդ կը նշանակէ թէ ան չէ ըմբռնած Վրաստանի եւ Հայաստանի ճակատագրական աշխարհագրական միութեան կապը եւ չէ գիտակցած, թէ առանց Հայաստանի եւ հայութեան՝ չկայ Վրաստան եւ վրացի, եւ փոխադարձաբար։
Վրաստանը փրկելու մտօք թուրք-վրացի առանձին համաձայնութիւնը ի վնաս Հայաստանի եւ Կարսի պահպանման՝ փրկարար չեղաւ ո՛չ Բաթումի եւ ո՛չ ալ Վրաստանի ազատման համար․ ոչ ալ փրկարար եղաւ Խորհրդային Ռուսաստանի եւ Վրաստանի առանձին համաձայնութիւնը Կիրովի միջոցով Հայաստան լքելու Սովէտներուն։ Հետեւանքն եղաւ անկումը Հայաստանի եւ անոր հետ նաեւ անկումը Վրաստանի։
Դառնութեան համար չէ, որ այս տխուր կէտերը պէտք է յիշել, այլ գիտակցելու համար, որ իրօք կարճատեսութիւնը պատճառ եղած է Վրաստանի անկման, որ իրօք ծնունդ էր մեր ընդհանուր հայրենիք Կովկասի պահանջի արդիութեան։
«Կաւկազ» կը ձաղկէ շարունակ Ադրբէջանի ղեկավարութիւնը։ Մենք այդ քննադատութեանց բուն պատճառները լաւ ըմբռնած չենք եւ վերապահ ենք եղած ցոյց տրուած պատճառներու վերաբերմամբ։ Բայց մի կէտի մէջ լրիւ համամիտ ենք «Կաւկազ»ին եւ դրա համար էլ դէմ ենք եղած Ադրբէջանին։ Ադրբէջան ցաւօք մոռցած է, որ անոր երակներու մէջ կայ Աղուանից արիւնը, որ կայ ե՛ւ մեր ու կովկասեան միւս հարեւաններուն արիւնը։ Եկանովներ, Մելիք-Ասլանովներ եւ բիւր ու բիւր ուրիշներ թէեւ կը գիտակցին թէ ունին նոյն անուններով հայ ազգակից հօրեղբայրներ եւ իրար ազգական կը համարեն, բայց անոնց ըմբռնողութիւնը զուտ թրքական է․ անոնք եւ Ադրբէջան ինքզինքին թուրք երեւակայած են եւ ինքզինքնին չեն համարեր կովկասցի։
Ադրբէջանը դէմ է Կովկասի անկախութեան եւ, ըստ Ռասուլ Զադէի բանաձեւին, «ինչպէս որ բոլոր գերման պետութիւնները թափուեցան պրուսիական ծովը, այնպէս ալ բոլոր կովկասեան ժողովուրդները պէտք է թափուին թուրքական ծովը»։
Այս ապացոյց է, որ Ռասուլ Զադէները իրենց ըմբռնողութեամբ աւելի ցած են քան Աղուանից Բառգայի ղեկավար Վաչէները, իբր ոյժ կովկասեան ամբողջականութեան համար։ Անոնք վնասակար տարրեր են եւ գործիք պանթուրանականութեան։
Մեր հակառակութեան բուն հիմքը այս ցաւին մէջ է։ Եթէ «Կաւկազ» այդ ցաւը նկատի առնելով է որ դէմ է Ռասուլ Զադէներուն՝ մենք համակարծիք կարող ենք ըլլալ իրեն։
«Կաւկազ», թէպէտ քաղաքավար, թէպէտ սրտացաւ մեզ՝ հայերուս հանդէպ, բայց առնւազն դժգոհ է մեզմէ։ Եւ եթէ խորքին մէջ նայենք, ան մեզ աւելի դէմ կ’երեւնայ, քան թէ անոնց, որոնց կոպտօրէն կը ձաղկէ։ Հարցը սակայն, այնքան լուրջ է, որ թէ՛ կոպտութիւն եւ թէ՛ փափկանկատութիւն տեղի պիտի տան անոր առջեւ։
Հայաստանի եւ Դաշնակցութեան մասին եղած քննադատութեանց մէկ մասը ես կը բաժանեմ։ Կ’ընդունեմ որ մենք աւելի նուազ աշխարհայեացք ունինք, քան մեր նախնիքները՝ Վասակները, Վաչէները, Վարդանները, որոնց համար մինչեւ իսկ Հիւսիսային Կովկասի անկախութիւնը կենաց եւ մահու հարց կը համարուէր եւ անոնց բանակները շարունակ օգնութեան զորավիգ էին Ճորա պահակէն անդին իսկ (Դէրբէնտ)։ Ու թէեւ Աղուանք, Վիրք եւ Ուտիք Հայաստանի մաս չէին, բայց անոնց անկախութիւնը կը ճանաչուէր գրաւական Հայաստանի հզօրութեան եւ գոյութեան համար։
Այդ հասկացողութիւնը մեր մէջ ոչնչացած չէ։ Բայց անոր իմաստութեան խորութիւնը նուազած լինելը իրականութիւն է։ Կ’ընդունեմ որ մենք աւելի յետ եղած ենք քան մեր նախնիք եւ մեր բանակները պատեհութիւն չունեցան պայքարելու Հիւսիսի դէմ Ճորա պահակում, որ բաց դուռ մնացած է։
Կ’ընդունեմ նոյնպէս, որ Դաշնակցութիւնը իր ծրագրով եւ իր գաղափարապաշտութեամբ, ըլլալով հակառակ առանձնացման, ըլլալով ֆեդերալիստ, ըլլալով կողմնակից կովկասեան բոլոր տարրերու միացման մէկ ընդհանրական յարկի տակ, իր աշխատանքի ծանրութեան կենտրոնը յաճախ չէ դարձուցած այդ։ Կ’ընդունեմ, որ ան իր կարողութեանց եւ նահատակութեանց առաւելագոյնը դեռ չէ գործադրած կովկասեան ժողովուրդներու արթնացման եւ անոնց ընդհանրական հայրենիքի անկախութեան կերտման համար։
Բայց մեր այս ինքնաձաղկումը պատճառ չպետք է դառնայ, որ «Կաւկազ» մոռնայ, թէ կովկասեան ազգերէն եւ ոչ մէկը այն հպարտանքը չի կարող ունենալ, որքան Դաշնակցութիւնը, որ բոլորին մէջ առաջինն է եղած, որ դասատու է եղած հարեւան ազգերին՝ իրենց ազատութեան, իրենց անկախութեան ձգտման, իրենց ֆանատիկ կրօնական կապանքներէն ազատման մէջ։ Մեր ջարդարար «Իթթիհատն» անգամ խոստովանած է, թէ մենք ենք եղած իրենց դասատուն եւ մեզմէ է որ բխած է թուրք յեղափոխութեան նախաձեռնութիւնը Փարիզի Թուրքիոյ ընդդիմադիրներու ժողովէն յետոյ։ Վերնածնուող Իրանն եւս չի կրնար ժխտել Եփրեմներու ճակատագրական դերը։
Կովկասը պէտք է գիտնայ անշուշտ, որ մենք նախահայրն ենք եւ Ռասուլ Զադէի «ֆեդերալիզմին», զօր ցաւոք սրտի չարաշահելու միտք ունի՝ սրբազան ֆեդերալիզմը հոսեցնել ցանկանալով դէպի թուրանիզմի գիրկը։ Չկայ Կովկասի մէջ որեւէ ժողովուրդ, որ այնքան զոհեր տուած ըլլայ քրտութեան, ասորութեան եւ այլ ու այլ կովկասեան ժողովուրդներու ինքնագիտակցութեան եւ համակեցութեան համար, որքան մենք։ Բայց աւա՜ղ, մեր խոփը ժայռի հանդիպած է շարունակ, եւ կամ գուցէ համապասխան ոյժը եւ տոկունութիւնը պակսած է՝ երբեմն յուսահատութեան եւ երբեմն ինքնամփոփման մատնելով մեզ։
* * *
Էականը այս ճակատագրական վայրկեաններին, երբ ազգերու լինելիութեան հարցն է դրուած, այն է, որ յիշենք անցեալը, տեսնենք ներկան եւ ըստ այնմ կառուցանենք ապագան։
Այդ ուղղութեամբ առաջնորդուելով՝ խումբ մը հայ եւ վրացի ղեկավարներ, ունենալով համակրութիւնն ու խրախուսանքը կուսակցութիններու կամ անոնց մասերու, կազմած են Հայ-Վրացական Միութիւն։ Այդ Միութիւնը կարծես շարժած է ճահիճըը․ մէկ կողմէ՝ կը դադրի նեխածութիւնը եւ միւս կողմէ՝ կը լսուին դժգոհութեան ձայներ։
Ցանկալի չէր, որ դժգոհներու մէջ ըլլար մանաւանդ «Կաւկազ»-ը, որ ինքն իրան կը համարէ առաւելապէս Հիւսիսային Կովկասցի։ «Կաւկազ»-ի մէջ երեւցողները մեծ մասով լեռնականներ եւ վրացիներ են, որոնցմէ աւելի յոյսեր կը տածէինք շրջահայեցողութեան․ չէ՞ որ անոնք պէտք է ըլլան առաջապահները Հիւսիսի վտանգին հանդէպ։ Այդ հասկացողութիւնը մեր թիկունքը բաց կը թողնէ եւ այդ աւելի մահացու կարող է ըլլալ Կովկասի համար եւ մասնաւորապէս մեզ համար, որ պարտաւորուած ենք պատնէշ եւ յառաջապահն ըլլալ Հարաւէն եկող վտանգին հանդէպ։
Մենք չենք կարծեր շատերու նման, որ «Կաւկազ»-ի շուրջը հաւաքուածները ծախուած գործակալներ են թուրքին։ Ոչ ալ համոզեցուցիչ է Բաթումի յայտարարութիւնը թէ՝ «Այո՛, կ’ուզէք ինձ համարեցէք թրքասէր»։ Անուններ կան «Կաւկազ»-ի մէջ, որոնց յացանք է մեղադրել թրքասիրութեան կամ թրքատեացութեան մէջ, քանի որ հասունցած քաղաքական գործիչի համար «սիրութիւն» եւ «ատեացութիւն» գոյութիւն չի կարող ունենալ․ ատոնք միջոցներ են հասնելու բուն նպատակին։
Այդպէս ալ թո՛ղ մեր վերաբերմամբ մտածեն «Կաւկազ»-ի մարդիկ․ մենք ոչ թրքասէր եւ ոչ ալ թրքատեաց եղած ենք եւ ենք։ Եթէ կ’ուզէք երկուսն ալ եղած ենք միայն անոր համար, որ մէկ պարագային՝ գաղափարի եւ ձգտումի նոյնութիւնը գտած ենք, միւս պարագային՝ անոր հակառակը։
Այս վերագրումները ժխտելով, առանց փափկանկատութեան կը համարձակիմ վերագրել մէկ յանցանք «Կաւկազ»-ին։ Ան թէպէտ կը մատնանշէ Կովկասի Միութեան անհրաժեշտութիւնը, բայց հեռու է հասկնալէ Կովկասի ընդհանրական շահերու եւ աշխարհագրական պայմաններու թելադրանքը։
Օրինակ, Էլէկխոտին, հիմնուած ռուս դիւանագիտական գաղտնի փաստաթղթերու տուեալներու վրայ, կ’ուզէ ցոյց տալ, թէ ինչպէ՞ս Ռուսաստանը շահագործած է Հայկական Հարցը եւ լքած զայն։ Անոր բերած փաստարկութեանց հակառակ չենք կարող ըլլալ։ Կարելի էր փաստերով աւելին ապացուցել, այն է՝ որ Ռուսաստանը շահագործած է Հայկական Հարցը՝ ձգտելով ունենալ «Հայաստանը առանց հայութեան» եւ կամ «Հայաստանը դարձնել Եփրատեան կօզակութեան բնակավայր»։
Այդ եւս կարող էր փաստել Էլէկխոտին, եթէ քիչ մը աւելի փորփրէր ռուս գաղտնի փաստաթղթերը։
Այս մատնամշումներէն պարզ է, որ հայ ղեկավարութեան համար նորութիւն չեն Էլէկխոտու մատնանշումները հայութեան դէմ եղած ռուսական դաւադրութեանց մասին։
Էլէկխոտին, սրտացաւօրէն պարզելով ռուս հակահայ քաղաքականութիւնը, կը բաղձայ, մեզ, իբր եղբայր ժողովուրդի, ըսել իր զգաստութեան խօսքը։ Մենք կասկած չունինք Էլէկխոտու անկեղծութեան եւ բարեացակամութեան վրայ։ Իրաւ է անոր պարզած այն տեսակէտը, թէ Լեռնականները աւելի առարկայական եւ անկողմնակալ կարող են ըլլալ դէպի Հայկական Հարցը, քանի որ ոչ մէկ վէճ կայ հայութեան եւ լեռնականներու միջեւ, քանի որ այդ երկու ժողովուրդն ալ ինկած են իբր պատնէշներ Կովկասի ապահովութեան համար, մէկը Հարաւէն եկող խորշակներու հանդէպ, միւսը՝ Հիւսիսէն եկող սառնամանիքներու հանդէպ։
Մենք գիտենք մեր ու իրենց ցաւը։ Կը հասկնանք ցաւերը լեռնական չէրքէզ, աբխազ, կաբառդա եւ այլ ժողովուրդներու, որոնք շինուած են մեզ հետ միեւնոյն արիւնէն, միեւնոյն ցեղէն։ Մենք գիտենք, որ Կովկասի լեռնական ժողովուրդները, թէեւ հաւատարիմ դաշնակիցներն էին Ռուսաստանին Իվան Ահեղէն սկսած ընդդէմ Թուրքիոյ եւ Ղրիմի թաթարութեան, բայց ապերախտօրէն դաւադրուեցան Ռուսաստանի կողմէ, եւ Եռմոլովները մէկ միլիոնէն աւելի լեռնականներ արտաքսեցին իրենց բնագաւառներէն դէպի բարեկամ Թուրքիոյ սահմանները եւ նոյնքան ալ սրով ոչնչացուցին։ Գիտենք, որ Ռուսիո Կովկասը դարձուց Կուրանի Տերեկի կոզակութեան բնագաւառներ։ Գիտենք նոյնպէս, որ մնացած Կովկասին ալ նոյն ճակատագիրը կը սպառնայ, եթէ Հիւսիսի այդ վտանգը չկասեցուի, եւ Կովկասը չամրացուի իր Հիւսիսի կողմէն։
Այս մտահոգութիւնները պետք է պատճառ դառնային, որ Կովկասի բոլոր ժողովուրդները անխտիր կերպով, անկախ իրանց ծագումէն, լեզուէն ու դաւանանքէն, մէկ ճակատ եւ մէկ ոյժ կազմէին ընդդէմ Հիւսիսի։
Այս գիտակցութեամբ է որ կազմուած է Հայ-Վրացական Միութիւնը, որու նպատակներու գլխաւոր խարիսխներէն մէկն է՝ «Միութիւն բոլոր կովկասեան ժողովուրդներու ընդդէմ Հիւսիսի վտանգին»։
Դէմ կարո՞ղ են ըլլալ «Կաւկազ»-ը կամ Էլէկխոտին այս նշանաբանին։
Ոչ, եթէ ան կ’ուզէ Հիւսիսի վտանգը տեսնել եւ կը ձգտի Կովկասի ամբողջականութեան եւ անկախութեան։
Բայց այս տեսնելով հանդերձ, թէ՛ «Կաւկազ»-ը եւ թէ՛ Էլէկխոտին դէմ են Հայ-Վրացական Միութեան։ Ինչո՞ւ։
Այդ հարցումին պատասխանը պարզ է։ Կամ այն է, որ անոնք սահմանափակ հասկացողութիւն ունին Կովկասի ամբողջականութեան հարցի վերաբերմամբ եւ, հետեւելով Ժորդանիաներու ընթացքին, կը մտածեն թէ «իմ տնակը գիւղի ծայրին է» եւ կամ այն է, որ անոնք կը մտածեն Ռասուլ Զադէի նման, այսինքն՝ թէ՝ «թո՛ղ Կովկասը հոսի թրքական ջրերուն մէջ»։
Բամաթը միշտ հակառակ կ’արտայայտուի Ռասուլ Զադէին, բայց անկէ շատ հեռու չէ ինքը, քանի որ կը հաւատայ Հարաւի վտանգի չգոյութեան։ Ան եւ «Կաւկազ»-ը եւ առհասարակ Պրոմէթէական խմբակցութիւնները, Բրուքսէլեան ու Պոլսական եւ այլ վայրերու մէջ դաշն կռողները այն համոզումը կ’ուզեն հաստատել, թէ Կովկասի չարիքը միայն Ռուսիան է եւ այդ չարիքի չէզոքացման միջոցներէն մէկն ալ Թուրքիան պէտք է ըլլայ։
Մենք անկարող ենք լուրջ ընդունել այդ հաւաստիացումները։
Հասկանալի կը համարենք Ռասուլ Զադէի եւ Ադրբէջանի մէկ մասին՝ նման ապահովութիւնը, քանի որ անոնց վերջնական նպատակը Թուրքիան Կովկաս հրաւիրելն է, «թուրանական ծովին մէջ թափելու համար կովկասեան ժողովուրդները»։
Հասկանալի կը համարեն ե՛ւ Ժորդանիաներու մասնակցութիւնը նման դաշինքներու, առանց նկատի առնելու Կովկասի ամբողջականութիւնը եւ Հարաւի վտանգը, քանի որ այդպիսիք գլուխը աւազին մէջ թագցնող ջայլամի քաղաքականութեան կը հետեւին եւ ապահովուած կը զգան իրենց Հարաւի վտանգէն՝ «վրացական խրճիթը փէչ ընկնելու» մտածումով։ Մենք արդէն վերեւը խօսեցանք այդ ընթացքի վնասակարութեան մասին եւ չենք զարմանար, որ անցեալի սխալներ գործողները նորէն կրկնեն նոյն սխալները։
Մենք աւելի կը զարմանանք «Կաւկազ»-ի վրայ, որ ան ալ փորձ կ’ընէ մեզ համոզելու, որ Հարաւի վտանգ գոյութիւն չունի։ Այստեղ ահա չենք կարոզ համոզուիլ եւ առանց տատանման կարող ենք ըսել հակառակը։ Թուրքիան վտանգ է նոյնքան, որքան վտանգ է Ռուսիան Կովկասի անկախութեան եւ գոյութեան համար։
Այս եզրակացութիւնը կը հանենք ոչ միայն պատմական տուեալներէ, այլ եւ գլխաւորապէս աշխարհագրական տուեալներէ, զոր կը մատնանշէ Բամաթը։
Հաւանական է որ Բամաթ գիտէ Կովկասի աշխարհագրական նշանակութիւնը, բայց ան իր կաշու վրայ կարող է չզգալ անոր հետեւանքները իբր Արեւելեան Կովկասցի։ Բայց տարբեր պիտի ըլլար Արեւմտեան եւ Հարաւային կովկասցիներու համար, ինչպէս օրինակ Էլէկխոտիներու համար, որոնց պապերը եւ իրենք պէտք է զգային Կովկասի թէ՛ Հարաւի եւ թէ՛ Հիւսիսի այլազգիներու պատճառած ցաւերը եւ փճացումները կովկասցիներուն։
«Կաւկազ» եւ Էլէկխոտին իրաւացիօրէն կը մատնանշեն ռուս դաւը հայութեան կործանման համար, ինչպէս եւ հայութեան փճացումը Թուրքիոյ սահմաններու մէջ։ Շնորհակալ ենք այդ մատնանշումին համար, կ’ընդունենք իրականութիւնը։ Բայց նոյն հարցումը կարող ենք ընել ե՛ւ մեր հարեւան ժողովուրդներուն։
Ո՞ւր են Բաթումէն Տրապիզոն երկարող վրացիք։ Անոնք չկան այլեւս եւ կեր եղած են թուրք սրին եւ լուծումին։
Ո՞ւր են յանուն թրքութեան եւ պանթուրանիզմի Վրաստանին եւ Հայաստանի թիկունքէն հարուածող Ադրբէջանցի հարիւր հազարաւոր թաթարները իրենց պարագլուխ Ռասուլ Զադէներով։ Անոնք լքուեցան Խալիլ եւ Նուրի եւ այլ ու այլ թուրք փաշաներու կողմէ․ Ադրբէջան ինկաւ, ժողովուրդը կիսով փճացաւ, եւ Հարաւն ու Հիւսիսը լեզու գտան ի հաշիւ Կովկասի շահերուն։
Բայց ո՞ւր են անկախ Կաբարդան, Չէրքէզիան, Աբխազիան, Չէչէնիան եւ այլ լեռնական իշխանութիւնները, որոնց հզօրութիւնը պատճառ էր, որ ռուս մեծ թագաւոր Իվան Ահեղը իրեն թագուհի որոնէր լեռնականներէ։ Անոնք այսօր չկան, եւ Ազովեան ափերը, Կուբանի, Տերեկի հովիտները այսօր դատարկ են լեռնականներէ եւ Թամանի, Կուբանի, Տերեկի կոզակութեան հայրենիքները դարձած են այդ վայրերը, իսկ բնիկները իրաւազուրկ ստրուկներ են, թուրք հարէմներու զարդ, թափառական, եւ անհայրենիք։
Եթէ Բամաթ, Էլէկխոտի եւ ուրիշներ պատմութիւնը, անցեալը մատնանշելով կ’ուզեն ներկայ եւ ապագայ վարքագիծը որոշել Կովկասի համար, անաչառ քննութիւնը պիտի պարզէ որ Կովկասի ե՛ւ ոչ մէկ ժողովուրդ բացառիկ վիճակի մէջ չէ եղած, բոլորն ալ անխտիր նոյն բախտին, նոյն վիճակին են ենթարկուած։
Աղէտը չէ եկած միայն հայութեան գլխուն։ Ոչ, ան եկած է բոլորի գլխուն առաւել կամ պակաս չափերով։ Այդ աղէտը եղած է սաստիկ Հիւսիսէն՝ լեռնականներու գլխուն, որովհետեւ անոնք եղած են առաջին պատնէշը Հիւսիսի հանդէպ։ Աղէտը եղած է աւելի սաստիկ Հարաւէն՝ Հայաստանի գլխուն, որովհետեւ ան է եղած պատնէշը Հարաւի վտանգին դէմ։
Եթէ Էլէկխոտի կամ Բամաթ պատմական տուեալները փաստարկներով՝ կ’ուզեն իրաւացի կերպով ապացուցել Ռուսաստանի օրիենտացիայի աղէտաբերութիւնը, որ ճիշդ է, նրանք նոյնքան եւ աւելի փաստեր պիտի գտնեն Հարաւի, այսինքն՝ թուրք օրիենտացիայի աղէտաբերութեան մասին մանաւանդ լեռնականներու վերաբերմամբ։ Մենք թէ՛ անցեալի մէջ եւ թէ՛ ներկայիս կ’ուզենք, որ Բամաթի ցանկութեան պէս ըլլար։ Մենք ալ կ’ուզենք, որ Հարաւը վտանգ չըլլար Կովկասին համար։ Մենք ալ կ’ուզենք, որ Թուրքիան ցանկութիւն չունենար Կովկասը յոշոտելու, այլ Կովկասի անկախութեան եւ ամբողջականութեան մէջ տեսնէր իր իսկ շահը։
Բայց նման հասկացողութիւն չկայ եւ կարծես չպիտի ըլլայ։ Կեանքը լոկ բանաստեղծութիւն չէ։ Մինչդեռ բանաստեղծութեան վրայ յենուած է թէ՛ Էլէկխոտու եւ թէ՛ ընդհանրապէս «Կաւկազ»-ի ուղղութիւնը։ Ան զուրկ է տուեալներու հրամայական պահանջներէ, որ առանց բանաստեղծութեան իր հրամայական թելադրանքները պիտի ընէ թէ՛ մեզ եւ թէ՛ մեզ շրջապատող աշխարհակալ ոյժերուն։
Հայ-Վրացական Միութիւնը նախաքայլ մըն է միայն եւ նպատակ ունի կովկասեան ժողովուրդներու միութիւնը՝ անկախ իրենց ծագումէն, լեզուէն, դավանանքէն։ Հայ-Վրացական Միութեան հիմնական սկզբունքն է՝ պաշտպանել Կովկասի ամբողջականութիւնը եւ թշնամի նկատել այդ ամբողջականութիւնը խախտող թուրքն ու ռուսը։ Այդ կը գտնեմ արդար եւ ուղիղ։ Մեր դաւանանքն եղած է մեր անկախութիւնը եւ մեր հայրենիքի ամբողջականութեան պահպանումը Կովկասի ժողովուրդներու անկախութեանց եւ անոնց երկիրներու ամբողջականութեանց հետ միասին։
Այս հիմունքով Հայ-Վրացական Միութեան նպատակները կը նոյնանան Հ․ Յ․ Դաշնակցութեան նպատակներուն եւ դաւանանքին հետ։ Ուստի մենք չենք կարող չողջունել Հայ-Վրացական Միութեան առաջ քաշած այն միտքը, որ կարելի է ամփոփել քանի մը բառերու մէջ, այն է՝
Միութիւն կովկասեան ժողովուրդներու Հարաւի եւ Հիւսիսի թշնամեաց դէմ եւ Կովկասի ամբողջականութիւնը եւ անկախութիւնը։
Այս՝ մեր ալ դաւանանքն է եւ համոզումը։
* * *
Ինչո՞ւ այս համոզումը եւ դաւանանքն ունինք։ Ահա շուրջ կէս դար կը հետապնդենք զայն՝ չնայած բազում ու բազում ձախողանքի եւ արիւնի, չնայած որ հարցը կը վերաբերի երկուսէն աւելի արտաքին հսկայ ոյժերու դէմ կռուելուն, պատուանդան ունենալով դեռ լրիւ չհասունացած կովկասեան տարրերը։
Չեմ կարծեր, որ կարելի է լրջօրէն այս յամառութեան պատճառը որոնել Հ․ Յ․ Դաշնակցութեան տկարամտութեան կամ պարզ յամառութեան մէջ։ Հայութիւնը տկարամիտ չէ ճանաչուած, եւ Դաշնակցութիւնը տկարամիտներու հաւաքածու չէ։
Չեմ կարծեր, թէ հնարաւոր է զայն ամբաստանել ցնորամտութեան եւ բանաստեղծութեան մէջ, որովհետեւ կէս դար շարունակուող բանաստեղծութիւնը եւ ցնորամտութիւնը պէտք է որ ցնդէին իրական արիւնալից առարկայական դրութեանց առջեւ։
Անհնար է Դաշնակցութիւնը այս կամ այն աշխարհակալին իբր գործիք ցոյց տալը որեւէ ժամանակամիջոցի մէջ, որովհետեւ մանաւանդ այժմս, երբ բոլոր գաղտնի դաշնագրերը հրապարակի վրայ են, գոնէ մէկ պետութեան արխիւներէն պիտի յայտնի ըլլար մեր նիւթական ծախուածութիւնը։ Այս չափէն աւելի մաքրութեան եւ գաղափարականութեան համար կը վկայէ կէս դարու մեր կուսակցական կեանքը, որուն դէմ չկայ ե՛ւ ոչ մի լուրջ առարկութիւն։
Չեմ կարծեր նոյնպէս, որ այս յամառութեան եւ յարատեւութեան բուն պատճառը պէտք է որոնել մեր մտքի, կամ ծրագիրներու իմաստութեան մէջ։
Եթէ կ’ուզէք իմանալ բուն, հիմնական պատճառը մեր այս յարատեւութեան, անիկա կը բխի Բամաթի յիշեցուցած աշխարհագրական հրամայական պահանջներէն, որոնք կը կերտեն թէ՛ մեր ծրագիրը եւ թէ՛ մեր գործելակերպը, անկախ մեր իսկ ցանկութենէն։
Որո՞նք են այն աշխարհագրական տուեալները, որ կը թելադրեն մեր քաղաքական վարքագիծը, Ահա անոնք ―
ա) Եթէ Զուիցերիան բանալին է լատին եւ գերման աշխարհներու, եթէ Պամիրը բանալին է հնդիկ եւ Միջին Ասիոյ աշխարհներու, Կովկասն ալ բանալին է Եւրոպայի, Առաջաւոր Ասիոյ եւ Ափրիկէի ցամաքամասերուն։
բ) Կովկասը ընդարձակ բերդ մըն է՝ շղթայուած հիւսիսէն Կովկասեան լեռնաշղթայով, հարաւէն Տաւրոսով եւ միւս կողմերէն Սեւ ու Կասպից ծովերով։ Ան ամբողջական կառուցուածք մըն է իր չորս դռներով․ երկուսը հարաւէն՝ Բիթլիսի եւ Էրզրումի բարձունքներէն, երկուսը հիւսիսէն Դարեալ եւ Դէրբէնդ բարձունքներէն։ Եթէ այս չորս դռները փակ ըլլային օտար իշխանութեանց առջեւ եւ պաշտպանուած ըլլային կովկասեան ժողովուրդներէն, այդ պարագային միացեալ Կովկասը իր բաղկացուցիչ ցեղերով պիտի գտնէր իր ազատութիւնն ու անկախութիւնը։
գ) Ով որ տիրապետէ օտար պետութիւններէն այս չորս դռներուն, անոր առջեւ բաց պէտք է ըլլան բոլոր ճամբաները, որ կը տանին դէպի հիւսիս՝ դէպի ռուսական տափաստանները, դէպի արեւելք՝ դէպի Իրան եւ Թուրան, դէպի հարաւ՝ Արաբական աշխարհները, մինչեւ Սուէզի ջրանցքը եւ դէպի արեւմուտք՝ դէպի Անատոլու մինչեւ Դարդանելի նեղուցը։ Այս է պատճառը այդ երկրամասի գրաւչութեան բոլոր հին ու նոր աշխարհակալ պետութեանց համար։
դ) Ռուս աշխարհակալութեան տիրապետութիւնը Դարեալ եւ Դէրբէնտ դռներու վրայ պատճառ է, որ ան բնաւ չցանկանայ Կովկասը ազատ ձգել, այլ ընդհառակը ցանկանայ կովկասեան ամբողջական բերդը գրաւել իր Էրզրում եւ Բիթլիս դռներու հետ միասին, հասնելու համար այն նպատակներուն, որ դարեր առաջ նշմարած են իրենց պապերը։ Այդ պատճառով միամտութիւն է Ռուսաստանէն սպասել Կովկասի անջատումը կամ ազատութիւնը, որ խոչընդոտ է ռուսական ձգտումներուն եւ պապենական շահերուն։
ե) Կովկասի հարաւի դռները Հայկական Բարձրաւանդակով կը գտնուին Թուրքիոյ ձեռքը։ Ան նպատակ ունի հասնելու Կովկասի հիւսիսային դռներուն՝ փակ պահելու համար Կովկասը, որպէսզի իր առջեւ բացուին բոլոր Արեւելքի՝ Իրանի եւ Թուրանի ուղիները եւ հարաւի երկիրները։ Թուրքիան դէպի Թուրանիա նշանաբանը թուրք հասկացողութեան համար աւելի բարձր է քան բոլոր հարցերը եւ մարկային զգացմունքները։ Ըստ այդ նշանաբանի՝ բոլոր կովկասեան ժողովուրդները պէտք է նկատուին խոչընդոտ իր ձգտումներուն եւ պէտք է մահանան, եթէ թուրք չեն։ Փաստելու կարիքը չկայ այս իրական ընթացքին։ Եւ ով այդ չի տեսներ, կը նշանակէ թէ՝ կամ կոյր է եւ կամ դաւաճան կովկասեան ժողովուրդներու ֆիզիքական գոյութեան։
զ) Կովկաս պէտք է գիտնայ, որ ամէն մէկ միջազգային անհաւասարակշութեան պարագային, ան պիտի դառնայ անխուսափելիօրէն Բալքանի հետ միասին, պատերազմների ծանրութեան առաջին կեդրոնը։ Պարտութեան եւ յաղթութեան բանալին Կովկասի մէջ կը գտնւի։ Եւ անոր ժողովուրդները, ամէնքը անխտիր, քաւութեան նոխազ պիտի դառնան աշխարհակալ պետութեանց կողմէ, քանի Կովկաս ինքզինքը չէ ամբողջացուցած, քանի այդ ընդարձակ բերդի դռները բաց կը գտնուին աշխարհակալութեանց մարմաջով բռնուած թուրք կամ ռուս պետութեանց առջեւ։
Այս աշխարհագրական նկատումները բաւ են ցոյց տալու համար, թէ չկայ բաժնուած Կովկաս, այլ պէտք է ըլլայ ամբողջական Կովկաս, միացեալ եւ ազատ թէ՛ ռուս եւ թէ՛ թուրք տիրապետութիւններէ, թէ այդ երկուսին մէջ հիմնական ոչ առաւելութիւն եւ ոչ էլ պակասութիւն կայ, թէ երկուսն ալ թշնամի են Կովկասի անկախութեան եւ ազատութեան, քանի նստած են մեր երկրամասերու մէջ եւ քանի կ’որոճան իրենց աշխարհակալ ձգտումները՝ մեզ ոչնչացնելու գնով։
Այս մտահոգութիւնները նկատի առնելով է, որ Հայ-Վրացական Միութիւնը նշանաբան ունի մէկ ճակատ կազմել բոլոր կովկասցիներու հետ՝ «թէ՛ Հարաւի եւ թէ՛ Հիւսիսի բռնագրաւողներու հանդէպ»։
Հիւսիսի եւ Հարաւի դէմ կովկասեան ժողովուրդներու միութիւնը նպատակ չունի միայն պաշտպանել հայոց Միացեալ Հայաստանի նպատակը եւ կամ լեռնականներու շահը՝ անոնց ազատագրումով ռուս լուծէն, այլ նպատակ ունի պաշտպանել Կովկասի հիւսիսի եւ հարաւի դռները եւ փակել զանոնք ռուս եւ թուրք աշխարհակալ ձգտումներու առջեւ, որով այդ դռներու մէջ գտնուած երկրամասերը, Ադրբէջան ու Վրաստան, աւելի քան պաշտպանուած պիտի ըլլան, գտնուելով Կովկասի պարիսպներու ներքնամասերուն մէջ։ Հարաւի եւ Հիւսիսի դէմ միութիւնը հաւասարապէս շահն է Կովկասի բոլոր ժողովուրդներու․ ան է միակ գրաւականը ներքին խաղաղութեան եւ միութեան։ Եւ ան է միակ գրաւականը Կովկասի ապահովութեան։
Մեր այս տեսակէտները դէմ չեն Ռուսաստանին եւ ոչ ալ դէմ են Թուրքիոյ, եթէ անոնք չունին Կովկասը փճացնելու ձգտում կամ եթէ չունին աշխարհակալական ձգտում։
«Կաւկազ» թերթը բարեմտօրէն կը կարծէ, թէ Թուրքիան թողած է պանթուրանիզմը։ Կան եւ այնպիսիք, որ կը հաւատան, թէ ռուսն ալ թողած է իր աշխարհակալութիւնը։ Իբր թէ անոնք կը ձգտին վերջնական խաղաղութեան հաստատման համար Կովկասէն բուֆէռ պետութիւն մը ստեղծել։
Երջանիկ պիտի ըլլայինք, եթէ այդ այդպէս ըլլար։ Բայց մենք հեռու ենք վերքագծերը յենելու անհաւատութեան եւ կամ հաւաի վրայ, ոչ այլ վստահութեան եւ անվստահութեան վրայ։ Մենք կ’ուզենք իրապէս տեսնել այն օրը, երբ թուրքը բուֆէռ պետութիւն ստեղծելու մտքով դատարկէ Կարսի, Էրզրումի բերդերը եւ կովկասեան ժողովուրդներու անկախութիւնը մինչեւ կովկասեան շղթան ընդունէ։ Այն ատեն մենք կը դադարինք թուրքին թշնամի ըլլալէ, եւ ան կը դառնայ մեր առաջին բարեկամը։
Նոյնը ե՛ւ ռուսներու համար, երբ անոնք դատարկեն Կովկասը ոչ թէ թուրքին համար, այլ կովկասցիներու համար եւ պաշտպան ըլլան իբր «բուֆէռ պետութեան» Կովկասի ամբողջականութեան։ Մենք անոր ալ կարող ենք շնորհակալ եւ բարեկամ ըլլալ եւ այնպէս բարեկամ, ինչպէս անկախ եւ ֆեդերատիվ Զուիցերիա մը լատին եւ գերման աշխարհներու մէջ ընկած։
Երա՞զ է այո։ Այո՛, երազ է, քանի Կովկասը իր տարրերով իր մէջ չ’ըմբռներ իր ոյժը եւ իր ազատութիւնը, քանի մենք հարկադրուած ենք վիճելու Բամաթներու եւ Ժորդանիաներու դէմ։
Բայց եւ այնպէս այս երազ չէ, որովհետեւ Երկրի աշխարհագրական թելադրութիւնները վաղ թէ ուշ պիտի բերեն այլացեղ, այլալեզու ժողովուրդները այն թելադրանքին, որ ինքը՝ բնութիւնը կը ցանկանայ։
Ափսոս, որ այս ուղիի վրայ դեռ կան շատ աշխատանքներ ընելու եւ գուցէ կարիք կայ նոր զոհաբերութեանց։ Բայց այդ օրը հասունացման հեռու չէ։
“Հայրենիք” ամսագիր, 1937 #5
