Հայկական ուսումնասիրությունների ԱՆԻ կենտրոնը ներկայացնում է երևելի ՀՅԴ-ական, Հայաստանի Առաջին Հանրապետության շրջանի գործիչ Արշակ Ջամալյանի (Իսահակյան) «Յ. Քաջազնունին եւ Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը» աշխատությունից մի հատված:
Սակայն հայ ժողվուրդի բարոյական նկարագիրը շա՜տ ավելի մեծ չափով պիտի խաթարվեր, քան թե որևէ քաղաքակիրթ ժողովրդի: Նրան թալանել էին ահռելի չափերով, նրա շեն գյուղերը, քաղաքները և գավառները հիմնահատակ էին արել, նա հսկայական զանգվածներով կրել էր գաղթի և տարագրության տվայտանքները, ապրել էր մարդուն անասնացնող քաղցի և սովի սարսափները, նա զանգվածաբար կորցրել էր իր արժանապատվությունը՝ վարժվելու մուրացկանության թուք ու մուրին, նրա ընտանեկան կապերը թուլացել և պատվի զգացմունքը բթացել էին ի տես այն բազմաթիվ ու բազմապիսի առևանգումների, բռնաբարությունների և լլկանքների, որոնց ենթարկվեց հայ կինը այս ահավոր վայրիվարուների ժամանակ, նրա սիրտը քարացել էր այն աստճան, որ կարող էր անտարբերությամբ դիտել քաղցից մեռնող երեխայի տանջանքները և անցնել… Հասկանալի չէ՞, որ այս հանգամանքներում եսականությունը, անկարգությունը, թալանի մղումը, ավերելու բնազդները, մարդկաին կյանքի ստորագնահատումը և այլն, և այլն բոլորովին այլ չափերով պիտի հանդես գային հայ ժողովրդի, քան թե որևէ այլ ժողովրդի մեջ…
Ահա այս էր մեր երկրի պատկերն իր ամենաընդհանուր գծերով 1919թ. սկզբին: Եվ այս պայմաններում է, որ Դաշնակցությունը ձեռք զարկեց պետական շինարարության գործին:
Կարծեք այս բոլոր դժվարությունները քիչ էին մեր պետական աշխատանքները կասեցնելու կամ խանգարելու համար ու ահա եղածի վրա ավելացան այնպիսի ահռելի ժողովրդական աղետներ, որոնց հանդեպ ամենակորովի թևերն էլ կարող էին անդամալուծվել և կախվել: Խոսքս վերաբերում է բծավոր տիֆի համաճարակին և սովին, որոնց ուրվականները նշմարվում էին դեռ 1918թ. վերջերին, բայց 1919թ. գարնանը իրենց ամբողջ սարսափով ցցվեցին մեր առաջ:
Մի սոսկալի պատկեր էր ներկայացնում այդ ժամանակ Հայաստանը: Երևանում օրեր էին լինում, երբ մեռնողների թիվը մի քանի հարյուրից անցնում էր: Քաղաքի գերեզմանատանը հին հողաթմբեր չէին երևում այլևս. նորերը բռնել էին հների տեղը: Զինվորական երաժշտախմբի մահերգը չէր դադարում Աստաֆյան փողոցում, որովհետև նա ուղեկցում էր «կարևոր մեռելներին» մինչև այդ փողոցի ծայրը միայն՝ «բոլորին հասնելու համար»: Հիշում եմ, մի օրվա մեջ մենք ինը այնպիսի ընկեր թաղեցինք, որոնց աճյունը պետք էր կանգնեցնել Դաշնակցության տան առաջ՝ դամբանական խոսելու համար: Իսկ քանի՜, քանի՜ հարյուր ընկերներ գնացին աննկատ, առանց դամբանականի և երաժշտախմբի…
Եթե այսպես էր դրությունը երկրի մայրաքաղաքում, ուր որոշ չափով դյուրություններ կային մարդկանց ուտեստ և բժշկական օգնություն հասցնելու համար՝ կարելի է երևակայել գավառների վիճակը, ուր այդ դրությունները չկային կամ ավելի նվազ չափով կային: Ղարաքիլիսայում մեր որբերը փախչում էին որբանոցներից դաշտերը… արածելու համար: Այս կանաչ բերանով, ուռած փորով, վտիտ երեխաները որոնք ձեռն ընկած բույսը արմատախիլ էին անում և առանց հողից մաքրելու համբերությունն իսկ ունենալու կլանում՝ ուղղակի սարսափ էր ազդում մարդու վրա: Դիլիջանում, Ջալալօղլիում և Ղարաքիլիսայում զորքը հացի փոխարեն ստանում էր մի գարշելի ճումբ, որի մեջ ամեն ինչ կար, բացի ցորենից և որը մարսելու համար երկաթյա ստամոքս էր հարկավոր: Զորքը ևս իր քաղցը հագեցնում էր դաշտերում արածելով: Զինվորական հիվանդանոցները բերնեբերան լիքն էին, և հիվանդապահներն ավելի շատ դիակներ կրելով էին զբաղվում, քան հիվանդներին խնամելով: Եվ ինչո՞վ խնամեյին…
Իսկ այն, ինչ կատարվում էր այդ ժամանակ Սարդարապատում, Ղամարլուում և Իգդիրի շրջանում և գաղթականական բարակներում՝ վեր է ամեն երևակայությունից: Հարյուրավոր տների դռներ այս շրջաններում ընդմիշտ փակ մնացին, որովհետև նրանց բոլոր բնակիչները մեռել էին: Մեռելների թիվը այնքան շատ էր և նրանց տերերն այնքան ուժասպառ, որ թաղման գործողություններն էլ չէին կարողանում կատարել: Դիակները օրերով անթաղ մնալով նեխում էին և նոր համաճարակների աղետ պատրաստում: Կառավարությունը հարկադրված էր թուրքերի վրա դնել գերեզմաններ փորելու և դիակները սայլերով գերեզմանատուն փոխադրելու պարտականությունը: Շատ գյուղերում կռիվներ էին տեղի ունենում այն հարցի շուրջ, թե ո՛ւմ մեռելը պիտի շուտ թաղվեր, որովհետև թուրքերն էլ չէին կարողանում ժամանակին հասնել ամենքին… Սովահար շրջաններում կենդանի, շուն, կատու չմնաց, և մարդիկ ձեռնամերձ եղան անասունների լեշերին և մինչև իսկ մարդկային դիակներին…
Այս աղետը, որ տևեց մինչև 1919թ. ամառը, մեջքակոտոր արեց հայ ժողովրդին: Նա տարավ իր հետ, ըստ ներքին գործոց նախարարության տվյալների, 192.000 մարդկային կյանք և թողեց իր հետևից տասնյակ հազարների հասնող ֆիզիկապես քայքայված, աշխատանքի անընդունակ և մինչև իսկ կենսական բնազդները կորցրած բազմություն: 1920թ. ամառը իբրև Զենքի Կոմիսար շրջելով մեր գյուղերը, ես պատահել եմ հարյուրավոր այսպիսի խեղանդամված մարդկանց: Նրանք այնպես էին հյուծվել և ուժասպառ եղել, որ անգամ հաց ունեցած դեպքում գերադասում էին անշարժ պառկել, քան թե որևէ ֆիզիկական աշխատանքի ձեռք զարնել: Շատերը հոգնում, դժվարանում էին մինչև անգամ իմ հարցերին պատասխանել …
Շարունակելի
