2018 թվականի մայիսի 28-ին Հայաստանն ու հայկական աշխարհը նշելու են Հայաստանի Հանրապետության հիմնադրման 100-ամյակը: առաջին պետությունը, որ ճանաչեց Հայաստանը, Օսմանյան կայսրությունն էր՝ մի տերություն, որի առաջնորդները ծրագրեցին և 1915-ին իրագործեցին Հայոց ցեղասպանությունը:1918-ի հունիսի 4-ին Բաթումում Օսմանյան կայսերական կառավարությունն ու Հայաստանը ստորագրեցին Հաշտության և բարեկամության պայմանագիր: Այսպիսով, գալիք հունիսի 4-ին լրանում է Հայաստանի ստորագրած առաջին միջազգային դիվանագիտական փաստաթղթի 100-ամյակը:
Բաթումի պայմանագրով գծվեց Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանը։ Պայմանագիրը, որը պետք է վավերացվեր մեկ ամսվա ընթացքում Պոլսում, այդպես էլ չվավերացվեց։ Իսկ Բաթումի պայմանագրով գծված սահմանը մի քանի ամիս անց փոխվեց հօգուտ Հայաստանի, քանի որ Օսմանյան կայսրությունը Առաջին աշխարհամարտի արդյունքում պարտվեց և զորքերը դուրս բերեց Արևելյան Հայաստանի գրաված հողերից։
Օսմանյան կայսրության և Հայաստանի Հանրապետության իրավահաջորդ պետությունները՝ ժամանակակից Թուրքիան և Հայաստանը, 100-ամյակին մոտենում են զրո հարաբերություններով, փակ սահմաններով ու նախապայմաններով:
1991-ին, երբ Հայաստանը հանրաքվեով հռչակեց իր անկախությունը, Թուրքիան առաջիններից էր, որ ճանաչեց Հայաստանը: Անկարան, սակայն, հրաժարվեց դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատել Երևանի հետ, ինչպես նաև գործարկել թուրք-հայկական երկու սահմանադռները՝ Ալիջան-Մարգարան և Դողուքափը-Ախուրիկը: Թուրքիան առաջ քաշեց երկու նախապայման. Հայաստանը պետք է ճանաչի թուրք-հայկական սահմանը, որը հաստատվել էր Կարսի 1921թ․ պայմանագրով, այսինքն՝ հրաժարվի տարածքային հավակնություններից, ինչպես նաև՝ վերջ տա Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործընթացին:
1993-ի գարնանը, երբ Արցախյան ուժերը դուրս եկան Քարվաճառ/Քելբաջար, Թուրքիան կողպեց երկու սահմանադռները, որոնցով ցորեն էր հասնում Հայաստան, և առաջ քաշեց երրորդ նախապայմանը՝ քանի դեռ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության գոտում տեղի չի ունենում ստատուս-քվոյի փոփոխություն, որը կբավարարեր Ադրբեջանի նվազագույն ակնկալիքներն ու ցանկությունները, Թուրքիան վերջ չի տա շրջափակմանը և չի բացի սահմանադռները:
Այսպիսով, հայ-թուրքական բարդ հարաբերություններին ավելացավ նոր բարդություն՝ Ադրբեջանը, որի ապակառուցողական դերակատարությունը ևս մեկ անգամ ջրի երես պիտի դուրս գար 2008-2009 թվականների «ֆուտբոլային դիվանագիտության» օրերին:
Հայաստան-Թուրքիա հարաբերություններում անուղղակի ներգրավված երկրներից է նաև Ռուսաստանը, որը համարվում է Հայաստանի ռազմավարական դաշնակիցն ու գործընկերը: Գյումրիում՝ հայ-թուրքական սահմանին մոտ, տեղակայված է ռուսական 102-րդ ռազմակայանը, որը գլխավոր առաքելությունն է Հայաստանի պաշտպանությունը արտաքին սպառնալիքներից: Բացի այդ, հայ-թուրքական սահմանի երկայնքով կանգնած են ռուս սահմանապահները՝ հայ սահմանապահների հետ միասին:
Ինչպիսի՞ն է Մոսկվայի կեցվածքը Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների կարգավորման հարցում: 1991-ից ի վեր հրապարակավ Ռուսաստանը չի դիմել քայլերի, չի արել հայտարարություններ ընդդեմ հայ-թուրքական հարաբերությունների բարելավման: Ավելին, 2009-ի հոկտեմբերին, երբ երեքժամյա հետաձգումից հետո Ցյուրիխում ստորագրվեցին հայ-թուրքական երկու արձանագրությունները, արարողությանը ներկա Ռուսաստանի արտգործնախարար Սերգեյ Լավրովը որևէ կերպ չխոչընդոտեց գործընթացին:
Սրա հետ մեկտեղ կան բազմաթիվ հարցեր: Եթե Թուրքիան բացում է Հայաստանի հետ սահմանը, հաստատում դիվանագիտական հարաբերություններ, ապա արդյոք ռուսական ռազմական ներկայությունը Հայաստանում չի՞ դառնում ավելորդ: Եթե հաստատվում են Թուրքիա-Հայաստան բնականոն հարաբերություններ, ապա արդյոք ավելորդ չի՞ դառնում ռուս սահմանապահը հայ-թուրքական սահմանին: Հայաստանի ԵԱՏՄ անդամակցությունից և Եվրոպական Միության հետ Ասոցացման պայմանագիրը ստորագրել հրաժարվելուց հետո արդյոք Ռուսաստա՞նը չէ թելադրում Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը կարևորագույն հարցերում, այդ թվում՝ Հայաստան-Թուրքիա խնդրում: Եթե անգամ Մոսկվան դեմ չէ Թուրքիա-Հայաստան հարաբերությունների կարգավորմանը, ապա արդյոք կարգավորումը չպետք է լինեն այնպիսին, որ չհակասի Ռուսաստանի կենսական շահերին: Ի վերջո, ռուսական ռազմական ներկայությունը՝ 102-րդ ռազմակայանը և ռուս սահմանապահները, Հայաստանում են ոչ թե միայն նրա համար, որպեսզի հայ ժողովրդին փրկեն թուրքական նոր հարձակումից, ինչպես ներկայացվում է, այլ որովհետև 102-րդ ռազմակայանը և ռուս սահմանապահները Հայաստանում պաշտպանում են ռուսական շահերը:
Մյուս կողմից, ինչպես նշեցինք, Ռուսաստանը 1991-ից ի վեր չի դիմել քայլերի, չի արել հայտարարություններ, որոնցով մենք կարողանանք հաստատել, որ Մոսկվան խոչընդոտում է հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորմանը: Նման պնդում մենք կարող ենք անել Ադրբեջանի դեպքում:
Մեծ հաշվով սակայն, երրորդ երկրների ներգրավվածությունը հայ-թուրքական խնդիրներում միայն բարդացնում և ավելի աղոտ է դարձնում Երևան-Անկարա բնականոն հարաբերությունների հեռանկարը, որովհետև յուրաքանչյուր երրորդ կողմ ունի իր շահերն ու հետաքրքրությունները:
1991-ից ի վեր Հայաստանն ու Թուրքիան դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման երեք հիմնական փորձ են արել, երեքն էլ ձախողել են, քանի որ Անկարան առաջ է քաշել նախապայմաններ։ Սա նշանակում է, որ Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության օրակարգում Հայաստանը կարևոր տեղ չունի: Եթե Հայաստանը կարևորվեր Թուրքիայի համար, ապա նախապայմաններից հրաժարվելու ձևերը թուրքերը հաստատ կգտնեին, անգամ Ադրբեջանի ամենախիստ հակազդեցության դեպքում:
Առաջին փորձը արեց 1992-1993 թթ. հայ և թուրք դիվանագետները աշխատում էին մի արձանագրության վրա, որով պետք է հաստատվեին հարաբերություններ, սակայն արձանագրությունը կիսատ մնաց այն բանից հետո, երբ Արցախյան ուժերը 1993-ի ապրիլին դուրս եկան Քարվաճառ, որին ի պատասխան Թուրքիան կողպեց Հայաստանի հետ կիսաբաց սահմանը: Երկու սահմանադռներով նախորդ վեց ամիսներին Հայաստան էր հասել շուրջ 58 հազար տոննա ցորեն՝ նախատեսված 100 հազար տոննայից:
Երկրորդ փորձը տեղի ունեցավ 2005-2007 թթ, երբ հայ-թուրքական խորհրդապահական բանակցություններն ընթանում էին փոխարտգործնախարարների մակարդակով: Այս ընթացքում տեղի էին ունենում նաև արտգործնախարարներ Աբդուլլահ Գյուլի և Վարդան Օսկանյանի հանդիպումները, որոնք հույս էին ներշնչում, թե բեկում կլինի: Բեկումը չեղավ, քանի որ Թուրքիան կրկին բանակցությունների օրակարգ բերեց նախապայմանները:
Երրորդ փորձը տեղի ունեցավ 2008-2009 թթ, երբ նախագահներ Աբդուլլահ Գյուլն ու Սերժ Սարգսյանը այցելեցին համապատասխան Երևան և Բուրսա՝ միասին դիտելու Թուրքիա-Հայաստան ֆուտբոլային հանդիպումները, երբ 2009-ի հոկտեմբերին Ցյուրիխում ստորագրվեցին վիճահարույց և խիստ քննադատությունների արժանացած, բայց նաև միջազգային հանրության ու Հայաստանի իշխանական ուժերի կողմից ողջունված երկու արձանագրությունները: Թուրքիան, այդ երկրի խորհրդարանը, հրաժարվեց վավերացնել արձանագրությունները, կրկին հղում կատարելով Արցախյան հակամարտությանը:
Արդյոք Թուրքիան դիվանագիտական հարաբերություններ կհաստատի՞ Հայաստանի հետ և վերջ կտա շրջափակմանը, եթե Արցախյան կարգավորման խնդրում տեղի ունենա ստատուս քվոյի փոփոխություն, որը շատ թե քիչ ընդունելի կլինի Ադրբեջանի համար: Այսինքն՝ արդյոք Թուրքիան այլևս չի՞ պնդի մյուս երկու նախապայմանների կատարումը՝ Կարսի պայմանագրի վերահաստատում և Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման արշավի դադարեցում: Այս հարցի պատասխանը մենք չունենք: Փաստ է, որ թեև անուղղակի, բայց Ցյուրիխյան արձանագրություններով Թուրքիան բավարարում է ստացել իր առաջադրած երկու նախապայմաններին:
Այսօր, Հայաստանի Հանրապետության հիմնադրման 100-ամյակի նախօրեին, հայ-թուրքական հարաբերությունները հնարավոր ցածր կետի վրա են 1991-ից ի վեր: Եթե մինչև ֆուտբոլային դիվանագիտության շրջանը տարբեր միջազգային ֆորումների շրջանակներում պարբերաբար տեղի էին ունենում հանդիպումներ Հայաստանի և Թուրքիայի արտգործնախարարների, վարչապետների ու նախագահների միջև, շփում կար երկու երկրների արտգործնախարարությունների համապատասխան վարչությունների միջև, ապա այսօր և վերջին տարիներին այդ հանդիպումներն ու կապերը այլևս չկան:
Նախագահներ Սարգսյանի և Էրդողանի միջև միակ կապը կարելի է համարել այն ցավակցական հեռագրերը, որ Հայաստանի առաջնորդը իր թուրք գործընկերոջն ուղղել է վերջին տարիներին Թուրքիան ցնցած մի քանի ահաբեկչական գործողությունների կապակցությամբ:
Ավելնորդ չէ հիշել, որ չորս տարի շարունակ` 2010-ին, 2011-ին, 2012-ին և 2013-ին, Սերժ Սարգսյանը շնորհավորական ուղերձ էր հղում իր թուրք գործընկեր Աբդուլլահ Գյուլին և շնորհավորում Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադրության օրը` հոկտեմբերի 29-ը: Փոխադարձաբար, Գյուլն էլ շնորհավորում էր Հայաստանի Անկախության օրը՝ Սեպտեմբերի 21-ը՝ հեռագիր հղելով Սարգսյանին:
Երբ 2014-ին Էրդողանը դարձավ նախագահ, Հայաստանի և Թուրքիայի առաջնորդները դադարեցրին միմյանց ազգային տոները շնորհավորելու ձևավորվող ավանդույթը:
Հայ-թուրքական հարաբերությունները 1918-1925 թվականներին
Օսմանյան կայսրությունը ոչ միայն առաջին պետությունն էր, որ ճանաչեց Հայաստանի Հանրապետությունը և նրա հետ ստորագրեց Հաշտության և բարեկամության պայմանագիր, այլ հենց թուրքերի պարտադրանքով էր և ստեղծված քաղաքական իրավիճակի արդյունք Հայաստանի անկախության հռչակումը:
Անդրկովկասյան Սեյմը Թիֆլիսում 1918թ. մայիսի 26-ին գումարեց իր վերջին նիստը, որի ընթացքում ընդունվեց Անդրկովկասյան Ժողովրդական Դաշնակցային Հանրապետությունը լուծարելու վրացի մենշևիկների առաջարկությունը: Նույն օրը երեկոյան վրաց Ազգային խորհուրդը հռչակեց Վրաստանի անկախությունը: Մայիսի 27-ին Թիֆլիսում Մահմեդական ազգային խորհուրդը որոշեց հռչակել Ադրբեջանի անկախությունը:
Թիֆլիսի Հայոց Ազգային խորհուրդը մայիսի 26-ին դատապարտեց վրացիների՝ անկախություն հռչակելու քայլը: Մայիսի 26-ի նիստում Հայաստանի անկախությանը վճռականորեն կողմ են արտահայտվում հայ սոցիալ-դեմոկրատները, վճռականորեն դեմ են արտահայտվում ՀՅԴ-ից՝ Ավետիս Ահարոնյանը, Ռուբեն Տեր-Մինասյանը և Արտաշես Բաբալյանը, ինչպես նաև էսեռները՝ սոցիալիստ-հեղափոխականները, անկուսակցականները: ՀՅԴ մեկ այլ հատված՝ Սիմոն Վրացյանի ու Խաչատուր Կարճիկյանի գլխավորությամբ, կողմ էին անկախությանը, քանի որ այլ ելք չէին տեսնում: Անկախության ամենաջերմեռանդ պաշտպաններից էին Բաթումում անդրկովկասյան պատվիրակության կազմում թուրքերի հետ բանակցող ՀՅԴ-ական Հովհաննես Քաջազնունին ու Ալեքսանդր Խատիսյանը:
Հաջորդ օրը՝ մայիսի 27-ի երեկոյան, Բաթումից վերադարձած Քաջազնունին, Խատիսյանը և Միքայել Պապաջանյանը (ժողովրդական) մանրամասն զեկուցում տվեցին բանակցությունների ընթացքի և Վրաստանի քայլերից հետո ստեղծված կացության մասին:
Մեկ օր անց՝ մայիսի 28-ին, Թիֆլիսի Հայոց ազգային խորհուրդը կրկին Բաթում ուղարկեց Քաջազնունուն, Խատիսյանին ու Պապաջանյանին՝ այս անգամ որպես հայկական պատվիրակություն, տալով նրան բացարձակ լիազորություն բանակցելու և հաշտություն կնքելու Օսմանյան կայսրության հետ:
Մայիսի 29-ին գումարվեց Հ. Յ. Դ. Արևելյան և Արևմտյան Բյուրոների, Հ. Յ. Դ. Թիֆլիսի Կենտրոնական կոմիտեի և Սեյմի ու Ազգային խորհրդի դաշնակցական հատվածների միացյալ նիստը, իսկ մայիսի 30-ին Թիֆլիսի Հայոց ազգային խորհուրդը ընդունեց հայտարարություն՝ առանց անկախություն և հանրապետություն բառերի:
ՀՅԴ Բաքվի կոմիտեն, որ համագործակցում էր բոլշևիկ Ստեփան Շահումյանի հետ, դեմ արտահայտվեց Թիֆլիսի Հայոց ազգային խորհրդի որոշմանը և այն որակեց հայ ժողովրդի կամքի ոտնահարում։
Մայիսի 30-ի հայտարարությանը անվերապահորեն դեմ արտահայտվեցին նաև ՍԴՀԿ-ն և հայ բոլշևիկները։ Վերջիններիս դիրքորոշումը պարզ էր՝ հայ ժողովուրդը չի կարող ապրել առանց Ռուսաստանի և ռուս բոլշևիկների։ Հնչակյան կուսակցության անդրկովկասյան կենտրոնական վարչությունը բողոքեց հայտարարության առիթով, այն որակելով անօրինական:
Անկախության հռչակմանը դեմ սոցիալիստ հեղափոխականները, չեզոքները և ՀՅԴ մի հատվածը մտահոգված էին, որ Հայաստանի մեծ մասը թուրքերը գրավել են, և Ռուսաստանից անջատվելը լուրջ անհանգստություն էր պատճառում: Բացի այդ, անկախություն հռչակելու և Ռուսաստանից անջատվելու պահանջը հենց թուրքերն էին դնում:
Սիմոն Վրացյանի վկայությամբ` Հայոց ազգային խորհուրդը Թիֆլիսում հարկադրված եղավ Հայաստանը հայտարարել անկախ, «որովհետև այն պահին անկախությունը բոլորի կողմից համարվում էր ահավոր մի հեռանկար, հայ ժողովուրդը թուրքերի լծի տակ գցելու վտանգ»:
«1918թ. մայիսին թուրքերն ի վիճակի էին գրավելու և՛ Երևանը, և՛ ամբողջ Հայաստանը, բայց չգրավեցին: Հակառակը, հունիսի 4-ին Բաթումում, Հայաստանի նորակազմ կառավարության ներկայացուցիչների հետ նրանք ստորագրեցին հաշտության դաշնագիր և դրանով փաստորեն ճանաչեցին Հայաստանի անկախությունը»,- գրում է Վրացյանը:
Այսպիսով, 1918-ի մայիսի 28-ը համարվում է Հայաստանի անկախության հռչակման կամ Հայաստանի Առաջին Հանրապետության հիմնադրման օր ոչ թե այն պատճառով, որ հենց այդ օրն է ընդունվել հռչակագիր-հայտարարությունը, ոչ թե այն պատճառով, որ հայերը Սարդարապատում և Բաշ-Ապարանում կանգնեցրին թուրքական ներխուժումը դեպի Երևան, այլ որովհետև Թիֆլիսի Հայոց ազգային խորհուրդը հենց մայիսի 28-ին որոշեց Բաթում ուղարկել նոր պատվիրակություն և արդեն Հայաստանի անունից բանակցել Օսմանյան կայսրության հետ։
1918-ի սեպտեմբերին Պոլսում գտնվող հայկական պատվիրակության ղեկավար Ավետիս Ահարոնյանը Սուլթանի հետ հանդիպմանը, որը թարգմանում էր Էնվեր փաշան, ասաց. «Հայ ժողովուրդը իր կողմից և Հայկական Հանրապետությունը երբեք չեն մոռանա, որ իր անկախությամբ նա պարտական է Օսմանյան կայսրության բարեհաճ ցանկությանը»։
Չնայած Բաթումի պայմանագրով Հայաստանը ստացել էր 12 հազար քառակուսի կիլոմետր տարածք, հանրապետության առաջնորդները հավատարիմ էին մնում պայմանագրի կետերին:
Կարճ ժամանակ անց Օսմանյան կայսրությունը ունեցավ իր դեսպանությունը Երևանում, այսօրվա Սախարովի անվան հրապարակի շենքերից մեկում, և հյուպատոսությունը Գյումրիում: Չնայած Հայաստանի 1920-ի խորհրդայնացմանը, թուրքերը Երևանում իրենց դեսպանությունը պահեցին մինչև 1923-ի հոկտեմբեր, իսկ Գյումրիի հյուպատոսությունը մինչև 1925թ:
Իր հերթին Հայաստանն ուներ դիվանագիտական ներկայացուցչություն Պոլսում: Մինչև 1918-ի աշուն, երբ Օսմանյան կայսրությունը պարտվեց Առաջին Աշխարհամարտում, Երևանն ու Պոլիսը միմյանց հետ պահպանում էին բնականոն հարաբերություններ, կարելի է անգամ ասել, որ նորանկախ Հայաստանը, Վրաստանը և Ադրբեջանը Քառյակ միության՝ Օսմանյան կայսրության, Գերմանիայի, Ավստրո-Հունգարիայի և Բուլղարիայի կրտսեր դաշնակիցներն էին:
Հաճախ Հայաստանը օգնության խնդրանքով դիմում էր թուրքերին: Այսպես, 1918-ի օգոստոսին, երբ Թիֆլիսից Երևան ժամանեց Խալիլ փաշան՝ հայ ժողովրդի ջարդարարներից մեկը, նրան ներքգործնախարար Արամ Մանուկյանի տանը հյուրընկալեց վարչապետ Հովհաննես Քաջազնունին: Ինքը՝ Արամը, որ Խալիլին ճանաչում էր Վանից, կարողացավ նրա միջոցով Հայաստանի սովահար ժողովրդի համար կայսրությունից բերել տալ ցորեն: Խալիլին Մայր Աթոռում ընդունեց Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը:
Նույն տարվա սեպտեմբերին Պոլսում գտնվող հայկական պատվիրակությունը փորձեց Էնվերի ու Թալեաթի միջոցով միջնորդել, որպեսզի վերջիններիս հորդորների ու ճնշումների տակ Ադրբեջանը Հայաստանի համար ուղարկի նավթ և ցորեն:
Հայ-թուրքական հարաբերությունները շարունակվեցին նաև իշխանության եկող քեմալականների հետ: Սակայն արդեն 1920-ի աշնանը բռնկվեց թուրք-հայկական պատերազմը, որը ճակատագրական եղավ Հայաստանի համար: Թուրքական զորքերը Քյազիմ Կարաբեքիր փաշայի գլխավորությամբ շաբաթների ընթացքում գրավեցին Կարսի մարզը, որ Հայաստանին էր միացել 1919-ի գարնանը, ապա և Ալեքսանդրապոլը, այսօրվա ՝ Գյումրին:
1920-ի դեկտեմբերի 2-ի լույս 3-ի գիշերը, երբ արդեն Հայաստանը խորհրդայնացվել էր, մի կողմից Ալեքսանդր Խատիսյանը, մյուս կողմից Քյազիմ Կարաբեքիր ստորագրեցին Ալեքսանդրապոլի դաշնագիրը:
1921-ի հոկտեմբերին ստորագրվեց, իսկ մեկ տարի անց վավերացվեց Կարսի պայմանագիրը, որով գծվեցին Հայաստանի և Թուրքիայի այսօրվա սահմանները:
Թաթուլ Հակոբյան
Այս հոդվածն առնչվում է 2017թ փետրվարի 17-ին Երեւանում կայացած «Ի՞նչ ապագա ունի հայ-թուրքական երկխոսությունը: Հիշատակի հարցերի և միջազգային հարաբերությունների խաչմերուկում» բանավեճին: Համաժողովը կազմակերպել էր Երկիր Եւրոպա ՀԿ-ն՝ համագործակցությամբ Հայաստանում Ֆրանսիայի դեսպանատան, Հայաստանում ֆրանսիական համալսարանի և Ֆրանսիական ինստիտուտի Ալամբեր հիմնադրամի։
Repaire, ՀԱՅ-ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՀԱՐԹԱԿ
Լուսանկարում՝ ձախից աջ նստած են Գևորգ Խատիսյան, զորավար Գաբրիել Ղորղանյան, Ավետիս Ահարոնյան, Մուխթար բեյ, Ալեքսանդր Խատիսյան, Հակոբ Քոչարյան, Մենտոր Բունիաթյան։ Ձախից աջ կանգնած են թուրք պաշտոնյաներ՝ հավանաբար Նուրի բեյ և Ահմեդ բեյ, ապա՝ Դ․ Շահբաղով, Ա․ Աղաբաբյան, Տ․ Միրզոյան, Լևոն Լիսիցյան, հունիսի 19, 1918, Կ․ Պոլիս
Լուսանկարը տրամադրել է Մայքլ Բաբայանը
