Լոնդոնյան IHS Global Insight հետազոտական ընկերության վերլուծաբան Լիլիթ Գևորգյանը կարծում է, որ Ադրբեջանի համար պատերազմի գրավչությունը մեծացել է։ ՍիվիլՆեթի հետ զրույցում Լիլիթ Գևորգյանը նշում է չորս գործոն, որոնք 2016թ․ ապրիլից հետո փոխել են իրավիճակը և մեծացրել պատերազմի վերսկսման վտանգը։
– Ռուսաստանը անցյալ ամիս Ադրբեջանին մատակարարեց սպառազինությունների հերթական խմբաքանակը։ Սա կարելի՞ է համարել արտառոց, թե՞ ընդամենը նախկին գործարքների տրամաբանական շարունակությունն է։
– Կարծում եմ՝ Ռուսաստանի կողմից ռազմական բոլոր մատակարարումները Ադրբեջան արտառոց են Հայաստանի համար, որովհետև Հայաստանի միակ և կարևորագույն ռազմական դաշնակիցը և Մինսկի խմբի եռանախագահներից մեկը ակտիվորեն զինում է հակամարտության կողմ Ադրբեջանին: Ըստ ՀՀ իշխանությունների, այդ թվում՝ ՊՆ-ի [հունիսի 28-ի ասուլիսում պաշտպանության նախարար Վիգեն Սարգսյանը Ռուսաստանի կողմից Ադրբեջանին զենք մատակարարելու մասին ասել էր․ «Ցանկացած զենքի մատակարարում Ադրբեջանին շատ բացասական եմ դիտում: Առաջին ու պարզ պատճառով, որովհետև Ադրբեջանը անկանխատեսելի երկիր է ժողովրդական վերահսկողության մեխանիզմների բացակայության պատճառով»], մատակարարումը վատ զարգացում է միայն այն պատճառով, որ Ադրբեջանը անկանխատեսելի երկիր է: Իհարկե, զարմանալի է նման գնահատականը, քանի որ Ադրբեջանն իրականում բավականին հստակ է իր քաղաքականության մեջ` այն է Հայաստանի թուլացում, ԼՂ-ի զավթում և իր սահմանների ընդլայնում: Իսկ ռազմական առումով, հարձակումների մասին իհարկե չեն հայտարարի, և այո պետք է լինեն անկանխատեսելի:
Ռուական զենքի մատակարարումները ոչ միայն ռազմական սպառնալիք են Հայաստանին, այլ դիվանագիտական ապտակ: Այս համատեքստում, Հայաստանի իշխանությունների անուղղակի փորձերը՝ արդարացնելու ՀՀ գլխավոր դաշնակից Ռուսաստանի՝ ըստ էության ՀՀ թիկունքին հարվածը՝ դարձյալ մեղադրելով Բաքվին, արտացոլում է ՀՀ-ի գերկախվածությունը Մոսկվայից:
Իրականում հենց նմանատիպ մատակարարումների շնորհիվ է, որ ռազմական հավասարակշռությունը խախտված է Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև: Հայկական կողմը արդեն զիջում է Ադրբեջանին մի շարք մարտական կարողությունների կատեգորիաներում` ըստ մեր ընկերության [HIS Global Insight] ուսումնասիրությունների:
Ադրբեջանի ստացած վերջին զինատեսակները հատկապես պետք է մտահոգիչ լինեն հայկական կողմի համար, դրանք հստակորեն թուլացնելու են հայկական պաշտպանական կարողությունները: Շատ մտահոգիչ է, որ չնայած լարվածության աճին՝ 2016թ․ ապրիլից հետո Ռուսաստանը շարունակում է զինել երկու կողմերին: Սա նշանակում է, որ պատերազմի տարբերակը սեղանի վրա է` հենց նույն Ռուսաստանի հավանությամբ և աջակցությամբ, և ցանկացած պահի կարող է օգտագործվել Հայատանի դեմ:
Ավելին, Ադրբեջանին զենք վաճառելով` Ռուսաստանն իրենից էլ ավելի մեծ կախման մեջ է դնում Հայաստանին: Այս կախվածությունը օգտագործվում է Հայաստանի պետականության աստիճանական թուլացման համար: Այլ կերպ ասած` Մոսկվան ավելի հեշտ կարող է ուղղորդել թուլացող Հայաստանի արտաքին և ներքին քաղաքականությունը, ազգային անվտանգության համար կարևոր էներգետիկ ոլորտը, ռազմական որոշումները: Դրա դիմաց Մոսկվան խոստանում է ֆիզիկական գոյության երաշխիքներ գոնե հայության որոշ մասի համար` ռազմական ագրեսիայի դեպքում, ագրեսիա, որy հենց իր` Մոսկվայի օգնությամբ է պատրաստվում:
Լիլիթ Գևորգյանի կարծիքով՝ Ադրբեջանի ստացած վերջին զինատեսակները հատկապես պետք է մտահոգիչ լինեն հայկական կողմի համար, դրանք հստակորեն թուլացնելու են հայկական պաշտպանական կարողությունները:– Ապրիլյան պատերազմից հետո հաճախակիացել են նոր պատերազմի հնարավորության մասին խոսակցությունները։ Պատերազմի ռիսկի առումով ի՞նչ է փոխվել 2016թ․ ապրիլից հետո։
– Առաջին, Ադրբեջանը հաջողությամբ ծրագրված հետախուզական լայնածավալ հարձակում իրականացրեց, ինչն ավարտվեց տարածքներ վերցնելով: Սա վատ արդյունք չէր Բաքվի համար: Սա նաև նշանակում է, որ երկրորդ հարվածն ավելի հավանական է, քան երբ առաջին փորձն արվեց անցյալ տարվա ապրիլին` 22 տարվա զինադադարից հետո, երբ փորձագետների գրեթե բացարձակ մեծամասնությունը բացառում էր նման տարբերակ` Ռուսաստանի ներկայության շնորհիվ:
Երկրորդ, Ադրբեջանը ապրիլյան պատերազմի համար չի պատժվել: Հայկական կողմը լայնածավալ պատժիչ հարձակում չի իրականացրել, ուստի Ադրբեջանը տարածքային և մարդկային էական կորուստներ չի ունեցել: Դիվանագիտական առումով Ադրբեջանը որևէ հստակ քննադատության կամ պատժամիջոցների չի արժանացել:
Ավելին, բացի հողեր գրավելուց, Ադրբեջանի ամենակարևոր, այս անգամ արդեն դիվանագիտական հաղթանակն այն էր, որ կրկին սեղանի վրա դրվեց Ղարաբաղյան խնդրի կարգավորման Կազանյան փաստաթուղթը։ Ստացվում է, որ զինադադարի ոտնահարմամբ և արյունոտ ռազմական արշավով Ադրբեջանը ստիպեց, որ Հայաստանի վրա միջազգային ճնշումն ավելանա: Այժմ արդեն իրական պատերազմի սպառնալիքով, Ադրբեջանը ՀՀ-ից պահանջում է հինգից յոթ տարածքների վերադարձ: Բայց ամենակարևոր հաղթանակն այն է, որ Բաքուն ստիպեց Մինսկի խմբի միջնորդներին ընդունել, որ ստատուս քվոն, որ թերևս հայկական կողմի ավելի նախընտրելի տարբերակն է, հայտարարվի անընդունելի:
Ավելին, ըստ էության՝ Ռուսաստանի օգնությամբ, Ադրբեջանը կարողացավ թաղել անվտանգության մեխանիզմների ներդրման հարցը, որը կարող էր որոշ չափով սառեցնել կոնֆլիկտը, և հետ բերել ստատուս քվոն:
Երրորդ գործոնը, որ խիստ տարբեր է մինչև 2016թ․ ապրիլի իրադրությունը, այն է, որ աշխարհաքաղաքական առումով Արևմուտք-Ռուսաստան հարաբերություններն ավելի են սրվել։ Հետսառըպատերազմյան շրջանի միջազգային կարգը լուրջ տրանսֆորմացիայի է ենթարկվել, կարևոր իրադարձություններ են կատարվում թե՛ ԱՄՆ-ում, թե՛ Եվրամիությունում: ԱՄՆ-ը, որոշ առումով նաև մի քանի եվրոպական երկրներ վերագնահատում են վերջին 25 տարիների սերտ ինտեգրացման, արևմտյան արժեքների պահպանման և տարածման քաղաքականությունը: Այս երկրներում էմիգրացիոն, տնտեսական անհավասարության և դեռ շատ բարձր պետական պարտքի խնդիրները ստիպում են շատերին գերակայություն տալ ներքին խնդիրներին: Իհարկե, այս ամենի հետ մեկտեղ վերանայվում են նաև այսպես կոչված համագործակցության խաղի կանոնները այնպիսի երկների հետ, որոնց իշխանություները և ժողովուրդը նախընտրում է, օրինակ, ռուսական արժեքները: Հայաստանն այդ երկրներից մեկն է: Եթե նախկինում, Արևմուտքն ավելի ներողմիտ էր և շռայլ, հիմա ավելի զգույշ է, նաև հաշվի առնելով վերջին 20 տարվա փորձը:
ՀՀ-ն շարունակում է իրեն ներկայացնել, և կա, իբրև «անվտանգության սպառող»: Այս բնորոշումն օգտագործում են նկարագրելու երկրների, որոնք հովանավոր են փնտրում իրենց անվտանգության խնդրիների լուծման համար, քանի որ իրենք կա՛մ չեն կարող, կա՛մ չեն ուզում սեփական խնդիրները լուծել: Նման մոտեցումը նշանակում է, որ ՀՀ-ն այնքան էլ հաջողակ կարող է չլինել իր համար բարեկամ գտնելու ջանքերում: Արևմուտքի նվազող հետաքրքրությունը ՀՀ-ի և որոշ առումով Ադրբեջանի նկատմամբ ստեղծում է վակում Հարավային Կովկասում, որը Ռուսաստանը օգտագործում է իր շահերի համար:
Ղարաբաղը գլոբալ այլ թեժ կետերի շղթայի մի մասն է, ուր Ռուսաստանն իր շահերն ունի։ Դրանցից մեկը Սիրիան է, մյուսը՝ Ուկրաինան: Այս թեժ կետերն օգտագործվում են ռուսական շահերի առաջխաղացման համար: Այս բոլոր հակամարտություններում շատ խաբուսիկ և կարճակյաց բալանսներ են ստեղծվում, ինչպես տեսնում ենք՝ Ուկրաինայում, Սիրիայում, Ղարաբաղում, որոնք արագ խախտվում են, եթե անհրաժեշտ է:
Չորրորդ գործոնը Ադրբեջանի քաղաքական և տնտեսական վիճակն է: Այնտեղ շարունակվում է տնտեսական հետընթացը, բավական մեծ գնաճ կա, քանի որ Ադրբեջանը ներկրումներից շատ է կախված, իսկ մանաթը թուլացել է դոլարի համեմատ: Այս պահին Բաքուն մտահոգված է իր համակարգաստեղծ բանկի՝ Ադրբեջանի միջազգային բանկի պարտքի վերակառուցման խնդրով, որը երկրի ամբողջ բանկային համակարգի 40 տոկոսն է կառավարում:
Պատերազմի ռիսկից բուն պատերազմին անցնելու խթանները կարող են լինել Ռուսաստան – Ադրբեջան – Թուրքիա եռանկյունում: Ի վերջո, շատ բան չի փոխվել 2016-ի ապրիլից: Ռուսաստանը վերահսկում է ԼՂ հակամարտությունը և ցույց տվեց Ադրբեջանին, որ պատրաստ է վերջինս թույլ տալ հողեր վերցնել, և անգամ լուծել այս խնդիրը, եթե Ադրբեջանը վերջ դնի իր անկախ արտաքին քաղաքականությանը և սկսի Ռուսաստանի հետ ինտեգրացիան: Իհարկե, կոնֆլիկտը լիովին չի լուծվի, այլ միայն մասամբ, որպեսզի պատճառ լինի ռուսական ռազմական ներկայության համար: Նման սցենարի դեպքում Հայաստանը կմնա գրեթե անելանելի վիճակում:
– Դուք ասում եք, որ Ապրիլյան պատերազմից հետո Ադրբեջանը սեղանի վրա դրեց Կազանյան փաստաթուղթը, բայց չէ՞ որ այդ փաստաթուղթը 2011թ․ ինքը՝ Ադրբեջանն էր մերժել։ Ի՞նչ է փոխվել այժմ։
– Մերժեց, բայց Ադրբեջանը հիմա թերևս ուղղակի ցանկանում է հողեր՝ անորոշ կարգավիճակի դիմաց։ Այդ բանաձևն է փորձում առաջ տանել: Իսկ հայկական կողմի համար սկզբունքային է մնում կարգավիճակի հարցի որոշումը՝ առանց հետաձգման։ Իմ կարծիքով՝ թե՛ Մադրիդյան, թե՛ Կազանյան սկզբունքները այլևս լուրջ ծրագիր չեն: Դրանք հետխորհրդային շրջանի փաստաթղթեր էին, որոնց իրագործման հիմնական սկզբունքները երկուսն են՝ ազգերի համակեցություն և միջազգային հանրության ռազմական ներկայություն՝ խաղաղապահների միջոցով: 1991-ից հետո որևէ խաղաղապահ առաքելություն առանձնապես լուրջ հաջողություն չի ունեցել աշխարհի որևէ հակամարտությունում: Եթե նույնիսկ նայենք ռուսական խաղաղապահների վերջին փորձառություններին, օրինակ՝ Հարավային Օսիայում, այն նույնպես չհաջողեց և, ըստ ռուսական աղբյուրների, մեծ թվով ռուս խաղաղապահներ սպանվեցին:
Այսինքն, նույնիսկ եթե համաձայնություն լինի խաղաղության պլանի շուրջ, դրա իրագործումը լուրջ խնդիր է ։ Նման «լուծումը» կարող է ավելի լայնածավալ պատերազմի հանգեցնել:
– Հայկական փորձագիտական հանրությունում հաճախ է խոսվում, որ Ադրբեջանի տնտեսական դժվարությունները ռազմական հավասարակշռության վերականգնման առումով աշխատում են հօգուտ Հայաստանի։ Որքանո՞վ են իրատեսական այս պնդումները։
– Ադրբեջանն իհարկե տնտեսական դժվարությունների մեջ է, բայց եթե համեմատենք Ադրբեջանի և Հայաստանի տնտեսական վիճակը, չնայած Հայաստանի տնտեսական աճին՝ Ադրբեջանը շատ ավելի հզոր է տնտեսական առումով։ Սա տարբեր չափորոշիչներով կարող ենք նայել՝ թե՛ մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ի, թե՛ աղքատության, թե՛ ժողովրդագրության։ Հայաստանում պաշտոնապես կա 30 տոկոս աղքատություն։ Ադրբեջանում աղքատությունը 6 տոկոսի մակարդակում է:
Պլանավորման առումով՝ կարծել, թե Ադրբեջանը երկարատև տնտեսական ցնցումների մեջ լինելով՝ չի կարող շարունակել սպառազինություններ ձեռք բերել կամ պատերազմ սկսել, անիմաստ է: Բայց, մյուս կողմից, Ադրբեջանը հետևում է Հայաստանում կատարվող իրադարձություններին, միջազգային կազմակերպությունների բաց տվյալներին։ Հստակ է, որ Հայաստանն ունի խորքային խնդիրներ, հատկապես՝ աղքատությունն ու արտագաղթը, որոնք թուլացնում են երկիրը։ Նման պայմաններում հյուծման քաղաքականությունը կարող է շատ արդյունավետ լինել:
Ավելին, գաղտնիք չէ, որ Հայաստանի քաղաքական էլիտայի անդամների համար առաջնային է ոչ թե ԼՂ ներկայիս տարածքների ամրագրումը, այլ ներկայիս համակարգի պահպանումը, որն այս անդամներին նեպոտիզմի միջոցով տվել է պաշտնոններ, քաղաքական իշխանություն, օրենքից վեր կանգնելու և խոշոր և ոչ օրինական բիզնեսով զբաղվելու հնարավորություն: ՀՀ իշխանությունների համար ԼՂ-ն ծանր բեռ է, քանի որ այս խնդրի իրական լուծման համար ՀՀ-ն պետք է ինքնամաքրման ճանապարհով անցնի՝ տեսլական մշակելու համար: Սա ուղղակի դեմ է այպես կոչված քաղաքական վերնախավի շահերին: Շահերի այս բախումը ևս մեծացնում է պատերազմի գրավչությունը Ադրբեջանի համար, որի հակառակորդը այս պահին թույլ է:
Բայց, իհարկե, պատերազմ սկսելու գլխավոր խոչընդոտը Ադրբեջանի համար Ռուսաստանի հետ հարաբերություններում վստահության պակասն է և անորոշությունը, թե արդյոք ինտեգրացիայի դեպքում Ադրբեջանը Հայաստանի բախտին չի՞ արժանանա, կամ որքանո՞վ կայուն կմնան Ալիև կլանի դիրքերը:
– Ադրբեջանը ներկայում տնտեսական հետընթացի մեջ է, ընկել են նավթի միջազգային գները, կրկնակի արժեզրկվել է մանաթը, սրվել են սոցիալական խնդիրները։ Այս ամենը ինչպե՞ս կարող է դրսևորվել Բաքվի ղարաբաղյան քաղաքականության մեջ։
– Այդ ամենից բացի՝ մեկ այլ տնտեսական խնդիր կա՝ Ադրբեջանի ռազմավարական կարևորությունը՝ որպես էներգակիրներ արտահանող երկիր, նվազել է և նվազելու է: Երկրի նավթային պաշարները նվազել են, իսկ գազի պաշարները և արտահանումը շատ քիչ է համաշխարհային ռազմավարական կարևորությունը պահպանելու համար: Հայաստանի համար սա թե՛ լավ, թե՛ վատ լուր է: Նախկինում Ադրբեջանի նավթային պաշարները կարևոր էին Արևմուտքի համար, և վերջինս ջանք էր գործադրում ռեգիոնում հարաբերական կայունություն պահպանելու համար: Հիմա սցենարներից մեկը կարող է լինել այն, որ Ալիևը իր դինաստիական իշխանությունն ապահովելու համար ամեն դեպքում որոշի ընդունել ռուսական ինտեգրացիան` ԼՂ որոշ մասի և ռուսական ներկայության դիմաց:
– Հայաստանում կա բանավեճ՝ արդյոք Ղարաբաղի հարցը երկրի ժողովրդավարացման խոչընդո՞տ է, թե՞, ի վերջո, կապ չունի երկրի ժողովրդավարացման հետ։
– Ղարաբաղի անվտագության հարցը տարիներ շարունակ օգտագործվեց իբրև զսպաշապիկ ներքաղաքական ընվզումների բացառման համար, ինչն է գլխատեց Հայաստանի հնարավոր դեմոկրատական զարգացումը: Բացի այս, կոնֆլիկտը հոյակապ արդարացում է տնտեսական թերզարգացության և խիստ բարձր աղքատության համար: Օրինակ, շրջափակման խնդիրը մինչև այժմ օգտագործվում է ՀՀ իշխանությունների կողմից, իսկ բնակչությունը ընդունում է այս բացատրությունը իբրև տրամաբանական, չանյած նրան, որ շրջափակումը ավելի քան երկու տասնամյակ առաջ է եղել, և աշխարհում շատ երկներ կան, որոնք նմանատիպ հանգամանքներում են հայտնվել, բայց կարողացել են մի քանի տարի անց ադապտացվել:
Ավելին, Ղարաբաղի հարցն ըստ էության դարձել է հարմար գործիք ոչ լեգիտիմ իշխանությունների համար միջազգային ասպարեզում որոշակի լեգիտիմություն ձեռք բերելու համար: Ղարաբաղի խնդրի շնորհիվ իշխանությունները պարբերաբար շփվում են կարևոր տերությունների` Ամերիկայի, Ֆրանսիայի, Ռուսաստանի հետ, դրանով իսկ իրենց համար ապահովում են որոշ լեգիտիմություն, հատկապես, երբ խոստանում են, որ կարող են նաև ի վերջո ստորագրել ներկայիս ճանապարհային քարտեզը:
Իսկ միջնորդների կողմից, իմ կարծիքով, լեգիտիմության այս պակասն օգտագործվում է իբրև լծակ այս ղեկավարներին համոզելու, ճնշելու, որպեսզի նրանք շարունակեն բանակցությունները և հարկ եղած դեպքում ստորագրեն քննարկվող փաստաթուղթը: Այսինքն՝ հակամարտությունն օգտագործվում է գրեթե բոլոր խաղացողների կողմից, ինչն արդեն ցույց է տալիս, որ սա մեռելածին վարժություն է, որը չի կարող տանել մշտական կարգավորման:
Կարեն Հարությունյան
Լուսանկարը՝ Դավիթ Հակոբյան
