Հայկական ուսումնասիրությունների ԱՆԻ կենտրոնը վերահրատարակության է պատրաստում Հայաստանի Առաջին Հանրապետության վարչապետ և արտգործնախարար Ալեքսանդր Խատիսյանի “Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը” կոթողային աշխատությունը: Հայաստանի Առաջին Հանրապետության շրջանում դժվար է նշել մեկ այլ հայ պաշտոնյայի, պետական գործչի, ով այնքան շատ ներկա եղած լինի հայ ժողովրդի համար ճակատագրական քննարկումների, բանակցած ու ստորագրած լինի այնքան կարևոր փաստաթղթեր: ԱՆԻ կենտրոնը այս արժեքավոր հատորը վերածելով արևելահայերնի և աբեղյանական ուղղագրության՝ առաջին անգամ այն կհրատարակի Հայաստանում:
_______________________________
Չորրորդ գլուխ
Թուրք-անդրկովկասյան պատերազմը և Բաթումի բանակցությունները
1918 ապրիլ 1-մայիս 26
Անդրկովկասը իր սեփական դրամն արդեն ուներ: Արժեքը շատ լավ էր՝ ռուբլին 2 ֆրանկ: Ապրանքների գները բնական էին: Առևտրական դասի կողմից ինձ մոտ եկավ մի պատվիրակություն Թիֆլիսի վաճառականների ավագ Միլովի գլխավորությամբ: Ամբողջ առևտրականների կողմից պատվիրակությունը ինձ խոստացավ լիակատար աջակցություն: Ես հրավիրեցի հին ռեժիմի փորձված պաշտոնյաներ Պ. Կելարևին, Օբոչինին և ուրիշների, որոնց հանձնեցի Անդրկովկասի հանրապետության բյուջեի պատրաստությունը և գծեցի ելևմտական բարենորոգումների ծրագիրը:
Քաղաքական գործերը և մասնավորապես թուրքերի ընթացքը, սակայն, թույլ չէին տալիս հանգիստ սրտով զբաղվելու մեր ընթացիկ աշխատանքներով: Ժողովրդի շրջանում առաջ եկած հուզումը մեղմացնելու համար որոշեցինք քննություն կատարել այն մասին, թե որքան ժամանակ կարող էր Կարսը դեռ պաշտպանվել, եթե դրա հանձնման հրամանը չլիներ: Գլխավոր հրամանատարի սպայակույտի պետ զորավար Լևանդովսկին հայտնեց հետևյալ կարծիքը գրավոր կերպով. «Կարսի դրությունը ապրիլի 11-ին անհուսալի էր և նրա ժամերը հաշվված էին: Այն ժամանակ, երբ թուրքերը մոտեցան Կարսի ամրությունններին երկու կիլոմետր հեռավորության վրա, բանակի ոգին ընկած էր: Դժվար էր սպասել, որ Կարսը կարողանար դիմադրել մեկ շաբաթ»:
Այս պահին իմ տրամադրության տակ են բոլոր հեռագրերը, որոնք վերաբերում են Կարսի հանձնմանը՝ թե նրանք, որ գնացել էին Թիֆլիսից, թե նրանք, որ հասել էին Թիֆլիս ապրիլ 10-17 ընթացքում: Շատ երկար պիտի լիներ այդ հեռագրերի բովանդակությունը այստեղ մեջբերելը, բայց ուզում եմ ասել, որ այժմ էլ, երբ դրանք աչքի եմ անցկացնում՝ կատարված դեպքերից գրեթե վեց տարի հետո, չեմ կարող ողբերգություն անվանել Կարսի հանձնումը կամ այդ հանձնման եղանակը:
Ու քանի որ հասարակությանը շարունակում էր հուզվել Կարսի խնդրով, կառավարությունը 1918թ. մայիսի 5-ին հրատարակեց մանրամասն և փաստացի կերպով կազմված պաշտոնական հաղորդագրություն՝ ներկայացնելով այն բոլոր պարագաները, որոնք բացատրում էին Կարսի հանձնումը:
Այն ժամանակ, երբ Թիֆլիսը ապրում էր Կարսի հանձնման խոսակցություններով և հուզումներով, հայկական գավառներում տեղի էին ունենում պատերազմական գործողություններ: Ապրիլի 16-ին մեր զորքերը դատարկեցին Կարսի նահանգը և կենտրոնացան Ալեքսանդրապոլում: Թուրքերը մոտեցան Արփաչային և կանգնեցին Ալեքսանդրապոլից վեց վերստ հեռավորության վրա: Գաղթականները Կարսից, Էրզրումից, վանից և Մուշից լցվեցին Երևանի նահանգը:
Երևանում գործում էր տեղական Ազգային խորհուրդը, որի ղեկավարն էր Արամը, զինվորական հրամանատարը՝ Դրոն: Այս երկու զորեղ դեմքերը կառավարում էին Երևանի թե՛ քաղաքացիական, թե՛ զինվորական գործերը: Երևանի ճակատում մեծ հեղինակություն էր վայելում զորավար Սիլիկյանը, ով մեկ տարի առաջ Խորհրդային Հայաստանում ինքնասպանություն գործեց: Երևանը ապրում էր իր սեփական ներքին կյանքով: Այնտեղ էր հասունանում ազգային պետական կորիզը: Ռազմամթերք և դրամ մենք էինք ուղարկում Երևան, որ գրեթե անկախ էր զգում Թիֆլիսի կենտրոնական կառավարությունից և ամբողջովին կլանված էր ռազմաճակատի գործերով: Երևանի այս անջատ և գրեթե անկախ վիճակը ավելի զորացավ, երբ մայիսի 15-ին թուրքերը գրավեցին Ալեքսանդրապոլը և կտրեցին Թիֆլիս-Երևան երկաթուղագիծը:
Թիֆլիսում մենք շարունակում էինք ամրապնդել Անդրովկասյան անկախ հանրապետության գաղափարը: Հրատարակեցինք անկախ շրջաբերական՝ ուղղված բոլոր իշխանություններին՝ հրահանգելով խստորեն հետևել Անդրկովկասի ժողովուրդների խաղաղ կենակցությանը, վերջ տալ ավազակություններին, ընդհարումներին և ամեն տեսակի բռնություններին և խոստանալով փայլուն ապագա, երբ «անիշխանությունը վերանա և Անդրկովկասյան հանրապետությունը դառնա իրապես անկախ և զորավոր պետություն»:
Սակայն մեր հորդորներն ու ձեռք առած միջոցները անզոր էին խաղաղեցնելու երկիրը: Թաթարները շարունակում էին ամեն տեսակ արգելքներ հարուցել: Ուր որ կարող էին, խանգարում էին հայերի՝ արշավող թուրքերի դեմ ինքնապաշտպանության գործը:
Գաղթականների տարերային հոսանքը դեպի Երևան, մթերքների պակասը, պատերազմական գործողությունները և համաճարակ հիվանդությունները այնպիսի ծանր կացություն էին ստեղծել հայկական գավառներում, որ անհրաժեշտ էր արագացնել հաշտության կնքումը: Բանակացությունները մետենում էին իրենց վախճանին: Խորհրդաժողովը պետք է տեղի ունենար Բաթումում: Նորից սկսեցինք պատվիրակություն կազմել, ավելի սակավաթիվ: Պատվիրակության գլուխ անցավ դարձյալ Չխենկելին, իսկ անդամներն էին, հայերի կողմից՝ Քաջազնունին և ես: Մեր առաքելությունը այս անգամ շատ դյուրին էր թվում: Մտածում էինք, թե պետք է միայն գնալ ու ստորագրել դաշնագիր համաձայն Բրեստ-Լիտովսկի պայմանների:
Մայիսի 5-ի երեկոյան մենք դուրս եկանք Թիֆլիսից և հաջորդ օրը երեկոյան արդեն Բաթումում էինք: Բոլոր պատվիրակները իջևանեցին Իմպերիալ հյուրանոցում: Որպես խորհրդական մեզ ուղեկցում էր նաև Սիմոն Վրացյանը: Թաթարների կողմից իբրև պատվիրակներ եկել էին Ուսոպբեկովը, Խան Խոյսկին և Հաջինսկին, որպես խորհրդական՝ Ռասուլ Զադեն: Վրացիների կողմից եկել էին Ավալովը, Նիկոլաձեն և Ռխիլաձեն: Թուրքերի կողմից եկել էին արդարադատության նախարար Խալիլ բեյը և օսմանյան զորքերի Կովկասյան ճակատի հրամանատար Վեհիբ Մեհմեդ փաշան, իսկ Գերմանիայի կողմից միայն մեկ ներկայացուցիչ կար՝ զորավար Ֆոն Լոսով:
Լուսանկարում՝ Կարսի համայնապատկերը, Ալեն Նորհատյանի Ֆեյսբուքի էջից
