Հ.Յ.Դ-«Իտտիհատ», Ս.Դ.Հ.Կ.-«Իթիլաֆ» համագործակցութիւնը

«ԻԹԻԼԱՖ»Ը.- Հաստատուած իշխանութիւնը, սուլթանական բացառիկ իրաւունքները, սկզբում, երբ դեռ բոլորովին կացութեան տէրը չէր, ազատ եւ լայն միջոց չէր տալիս «Իտտիհատ»ին իր ազգայնական ծրագրի արագընթաց գործադրութեանը դիմելու: Նա, որոշ չափով, սեղմումներ, կաշկանդումներ էր տեսնում իր առաջ: Եւ ահա, ամէն ինչ իր շահերին զոհող «Սուրբ Կուսակցութիւնը» կամէութիւն ցոյց տուեց՝ վեհապետական այդ բացառիկ իրաւունքները «Սահմանադրութեան» միջից ջնջելու:

«Սակաւապետական», «օլիգարխիական» դրութիւնը իր կատարեալ փթթումի մէջն էր: Ամբողջ մի պետութիւն խաղալիք էր դարձել մի քանի անհատների ձեռքին, որոնք իրենց ուզածն անում էին: Մեր Արշակունյաց թագավորութեան անկման վերջին օրերի պէս այստեղ էլ, առաջին օրուայ շինուածը հետեւեալ օրը քանդւում էր եւ կացութիւնը, հետեւողականութիւնը բոլոր հաստատութիւնների միջից վերացել էր. ստեղծուել էր մի սոսկալի խառնաշփոթութիւն՝ պետական բոլոր ճիւղերի մէջ: Այդ բոլորի մէջ՝ գլուխները բարձրացրել էին միայն մի քանի տէրեր, որոնք զինուորական ուժը ձեռքերին առած՝ զարկում, թափում, կոխում, կարգադրում էին իրենց շահին համեմատ: Ընկնո՛ղ պետութեան բացայայտ ախտանիշներն էին դրանք: Մի շաբաթ առաջ՝ առաքինի, ազնիւ, հայրենասէր համարուողը, տուեալ րոպէին ցեխի մէջ էր կոխւում եւ դուրս էր բերւում՝ որպէս ամենակեղտոտ մարդը: Բիւզանդական բարք ու վարքը, հոգեբանութիւնը՝ իր վերածնութեան օրերի մէջն էր մտել:

Բաղկացուցիչ ազգերին պատկանող եւ խաբուած անձերը արդէն մէկիկ մէկիկ սկսել էին հեռանալ «Իտտիհատ»ից:

Մնացել էին միայն անուղղայ ապականուածները, որնք իրենց մասնաւոր շահերն ունէին Ջավիտներից, Թալեաթներից, Էնվերներից չբաժանուելու:

Անկարող լինելով «Սակաւապետութեան» արարքը տանելու, «Իտտիհատ»ի համեմատաբար աւելի «սահմանադրասէր» անդամները հեռացան եւ կազմեցին զատ կուսակցութիւն՝ «Իթիլաֆ» անունով: Կռիւը սաստկացաւ, յարաբերութիւնները լարուեցան, անհաշտ թշնամականի վերածուեցան:

Դա մի չափազանց ուրախալի երեւոյթ էր, որ քայքայումի սաղմը հէնց իր ծոցից էր յառաջանում: «Իթիլաֆ»ականութիւնը սկսեց ծաւալ առնել: Մենք այդ մասից էլ յենակէտեր կարող էինք ստանալ:

Խորհրդարանական երկրորդ ընտրութեանց օրերը մօտենում էին, սուր պայքարի ժամանակ էր. «Իթիլաֆ»ը եւ «Իտտիհատ»ը իրարու պիտի բաղխէին ամէն գնով: Ներքին փոթորկալից կացութիւն էր ստեղծուել. կրքերը գրգռութեան սաստկութեան էին հասել:

Փոքր Հայք էի. ընկեր Ասոյից նամակ առայ, որ Թուքիայի մեր Վարիչ Մարմինը, առանց իմ գիտութեան, մեծամասնութեամբ որոշել եւ յարաբերութեան մէջ էր արդէն մտել Հ. Յ. Դաշնակցութեան հետ՝ երեսփոխական ընտրութիւնների առթիւ եւ համաձայնագիրը կնքուելու վրայ էր. ուստի անհրաժեշտութիւն էր համարում շուտափոյթ վերադարձս՝ քանի որ բանը բանից չէր անցած եւ կատարուած իրողութիւնը մէջտեղ չէր եկած:

Հազիւ քարափը հասած՝ առաւօտեան, հեւ ի հեւ մեր ակումբը վազեցի: Պարզ էր: «Համերաշխական բանակցութիւններ» էին տեղի ունեցել, որոշումներ էին տրուել եւ այդ օրն էլ կուսակցական ստորագրութիւնները պիտի դրուէին:

Գործը եփել էր Պարվուսը՝ հրէական ծագում ունեցող գերմանացի յայտնի մի ոսցիալիստ, որ աւստրիական մի քանի թերթերի, ի թիւս այլոց՝ «Արբայտեր Ցայթունկ»ի աշխատակից-թղթակիցն էր. ունէր սոցիալիստական մի քանի դրուածքներ եւ բաւականին էլ վարկ, հեղինակութիւն էր վայելում: Նա շատ մօտիկ էր «Իտտիհատ»ականներին. նրանց վստահութեան մարդն էր. աշխատակցում էր թուրք մի քանի պարբերականների, գլխաւորապէս «Ժէօն Թիւրք» անունով ֆրանսաբարբառ թերթին: Արտասահմանեան թերթերին տուած իր տեղեկութիւններով՝ նա մեծապէս նպաստեց «Իտտիհատ»ի կուսակցական ազդեցութեանը: «Իտտիհատ»ականները նրանից աւելի լաւ պաշտպան չէին կարող գտնել:

Իմ եւ այդ մարդու մէջ, առաջին վայրկեանից, զգացմունքի անհաշտութիւն տեղի ունեցաւ. որքան աշխատեց նա մօտենալ, ես միշտ վանողական դիրք բռնեցի: Վերջապէս, որքան որ խօսում էինք սկզբունքային զանազան խնդիրների մասին, այնու ամենայնիւ, մեր մէջ զգացմունքի համանմանութիւն չէր յառաջանում: Իր ներկայութիւնը ինձ համար միշտ անտանելի էր, համբերել չէի կարողանում. թէեւ սոցիալիստական հարցերի մէջ մասնաւոր ձեռնհասութիւն ունենալով՝ մեր ընկերներից մի քանիսին բաւականին մօտիկացել էր:

Պարվուսը, որ սրտանց թրքասէր էր, հիմունք ունենալով Ամստերտամի սոցիալիստական համագումարի այն որոշումը, թէ ամէն երկրների սոցիալիստ կուսակցութիւնները պէտք է միանային.- քարոզել էր համաձայնութիւն մեր եւ Դաշնակցականների միջեւ, որպէսզի ընտրութիւնների ատեն երկու սոցիալիստ կուսակցութիւնները դէմ դիմաց չգային եւ դրանով սոցիալիզմի վարկը կոտրէին. ուստի՝ յանուն սոցիալիստական ընդհանուր սկզբունքների եւ շահի՝ մեր Վարիչ ընկերներից ոմանց յաջողել էր ընդունել տալ համաձայնութեան գաղափարը: Այդպիսով, երկու կողմերի միջեւ միացուցիչ գիծ էր եղել եւ բանագնացութիւնները կատարուել էին, գրեթէ, «մեղր ու կարագի անուշութեամբ»:

Ծագելիք դժուարութիւնները հարթելու տեսակէտից էլ՝ «Իտտիհատ»ի եւ համերաշխող կողմերի միջեւ, միջնորդի դերը Պարվուսը ստանձնած էր կատարել:

Համաձայնութեան առաջին կէտն էր եղել այն որ Հայերը պիտի տային 20 երեսփոխան:

Այդ թուից՝ համաձայնող կողմերը 2-3-ը միայն պիտի թողնէին «չէզոքներին», «ազգային զանազան մարմիններին» եւ «խմբակցութիւններին». իսկ մնացածը իրենց մէջ պիտի բաժանէին: Այդ 2-3-ն էլ շատ մեծ դժուարութեամբ էին համաձայնել ուրիշներին ձգտելու:

Բաւականին երկարատեւ եւ սուր վիճաբանութիւններ էին տեղի ունեցել աթոռների բաժանման առթիւ. 3-4 նիստ միայն դրան էր նուիրուած եղել:

Դաշնակցականները առաջ պահանջած էին եղել 12-ը իրենց համար:

Մերոնք դրել էին կէս առ կէսի, հաւասարութեան պահանջը:

Հակառակորդները իրենց այդ թիւը յետոյ 1-ով պակասեցրել էին:

Դարձեալ անհամաձայնութիւն:

Վերջը փոխադարձ քրթմնջիւններով՝ մի տեսակ միջին ճանապարհ է առաջարկուել. 9-ը Դաշնակցական եւ 8-ը Ս. Դ. Հնչակեան. պայմանով, որ Դաշնակցականները «միւսներին» թողած 2-3-ից բաժին վերցնէին, եթէ կարող էին. եւ դրան մերոնք չհակառակէին:

Դեռ լրիւ համաձայնութիւն չէր եղել, բարեբախտաբար:

Որպէսզի մեր ընկերները է՛լ աւելի գրաւուին, եւ՝ ի հարկին՝ իրենց հակառակող ընկերների դէմ ծանրակշիռ փաստ ունենան,- Դաշնակցական բանագնացները բաւականին ճարպիկ դիւանագիտութիւն էին ունեցել՝ ամենայն պատրաստակամութեամբ ստորագրելու նա՛եւ Ինքնավար Հայաստանի գաղափարը: Դա էլ, առանձին խնամքով, աւելի մերոնց կողմից, ժողովների արձանագրութեան մէջն էր մտել: Ս. Դ. Հնչակեանների թոյլ կողմը աւելի այդպիսով էր բռնուել:

Ուրեմն մէջտեղը կար 20 Հայ երեսփոխանի եւ Ինքնավար Հայաստանի խնդիր:

Պարվուսի յամառ միջամտութիւններից, եղած նպաստաւոր առաջարկներից ազդուելով՝ մեր ընկերները, երեւում էր, պատրաստուել էին երթալ, համաձայնելու՝ առանց շատ մեծ կարեւորութիւն տալու աթոռների հաւասարական թուին,- երբ վրայ հասայ:

Ընկերների տուած առանձին տեղեկութիւնները բնաւ գոհացուցիչ չերեւեցան: Պարզ էր, որ որոշ նպատակներով նրանց մոլորեցրել, սխալ ճանապարհի մէջ էին դրել:

Եւ արդարեւ ի՞նչ էր իրականութիւնը:

«Իտտիհատ»ը նեղ օրէրի մէջ էր. նա իր ետեւից էր արդէն քարշ տալիս Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը. եւ այս անգամ էլ՝ նրա միջոցով՝ ուզում էր իր հետ կապել ե՛ւ Ս. Դ. Հնչակեանութիւնը:

Դա է՛ն մեծ բարոյական հարուածն էր, որ մեր Կուսակցութիւնը կարող էր ընդունել: Ինքանւար Հայաստանի գաղափարը պարզապէս մի խայծ էր եղած՝ մեր ընկերների ուղեղը եւ զգացմունքները աւելի ամուր կերպով կառթելու համար, ուրիշ ոչինչ: Ս. Դ. Հնչակեանութիւնը իր աւելի քան քառորդ դարու հակառակորդ՝ Թուրք Կուսակցութեանց պատուանդանը պիտի հանդիսանա՜ր: Դա «Իտտիհատ»ական յարատեւ ինքնակալութեան մի նոր գրաւականը պիտի լինէր:

Պարվուսը է՛ն մեծ ծառայութիւնն էր, որ մատուցանում էր «Իտտիհատ»ին:

Ընկերները խնդրի աստառի հետ աւելի ի մօտոյ ծանօթանալով՝ զգաստացան. չափազանց զղջացին որ ուրիշի հաւատացել էին, քան աշխատել՝ իրերի խորը թափանցելու:

Հարկաւոր էր խնդիրները աւելի խորը կերպով պրպտել, երեւութականը է՛լ աւելի սեղմել, կտրտել՝ իրականութիւնը, ճշմարտութիւնը դուրս ցայտեցնելու համար:

Կա՛մ անկեղծութիւն կա՛մ խզում.- դրանից մէկն ու մէկը առաջ պիտի գար իր բոլոր կողմերով եւ պատճառաբանութիւններով. երկմտութիւնը վերջ պիտի գտնէր:

Մեր տիրացուները՝ քաղաքական գիտութեանց մէջ մեր համբակները՝ շարունակ համերաշխութիւն, համաձայնութիւն են ասում, գնում: Չեն մտածում, որ ժամանակ էլ, պարագայ էլ կայ, երբ համերաշխութիւնները, համաձայնութիւնները աւելի վնասակար կարող են դառնալ, քան օգտակար:

Իրաւ է, մեր հոգենուագ, մեր երկնախօսիկ Եղիշէն ասել է թէ՝ «Զուգութիւն է մայր բարեաց, անզուգութիւն՝ ծնող չարեաց». բայց դա ամէն եղանակի եւ ժամանակի համար չէ: Քաղաքագիտութեան պատմութիւնը, նրա փիլիսոփայութիւնը մեզանից աւելի քաղաքակիրթ, յառաջադէմ ազգերի կեանքը հարիւրաւոր օրինակներ ունի հաստատող, որ անհամերաշխութիւնը անմիաբանութիւնը, ուրիշ խօսքով՝ տրուած պատմական րոպէի համար, ա՛յլ ճանապարհի ուղղութիւնը, տաքտիկան, գործելակերպը երբեմն է՛լ աւելի օգտակար եւ արդիւնաբեր է եղել, քան միանման գաղափարաբանութիւնը եւ գործունէութիւնը: Ներկայումս պետական կեանքի, կառավարական, ազգային, ընդհանրական գործերի առանցքը կազմում են կուսակցութիւնները. բաժանական, անջատական փիլիսոփայութիւնները եւ ո՛չ թէ միապաղաղութիւնը:

Այս ասելով՝ մենք համերաշխութեան, համաձայնութեան տեսութիւնը եւ անհրաժեշտութիւնը չենք դրժում: Ընդհակառակը՝ դա մեր շարունակական պահանջներից, հետապնդումներից մէկն է եղել. բայց ո՛չ թէ յամենայն դէպս, այլ կենսական որոշեալ խնդիրների առթիւ:

Մեզանում համերաշխութիւն, համաձայնութիւն, միաբանութիւն եզրերը յաճախ չարահամբաւութեան, շանտաժի դեր են կատարել. մանաւանդ անպարտաճանաչների, հասարակաց գործերին չմասնակցողների կողմից: Հայ Կուսակցութիւնների դէմ կռուելու համար՝ մի բութ զէնք է եղել դա:

Եթէ խզում յառաջանար, պիտի ասուէր որ Դաշնակցականները համերաշխութիւն ուզեցին, Ազգին 20 երեսփոխան տալու խոստում բերեցին, իսկ Ս. Դ. Հնչակեանները չուզեցին, նրանք համերաշխութեան հակառակ գնացին եւ Ազգը տուժեց: «Փողոցի մարդը» ի՞նչ պիտի գիտնար, թէ դրա տակը ի՞նչ կար.- եւ ահա չարահամբաւութիւնը իր բերանը բանար ու մէկը միւսից աւելի ցնորական, մտացածին կասկածներ, բացայայտութիւններ, ենթադրութիւններ կը ստեղծուէին:

Բայց միթէ՞ այդպիսի յղացումներ, այդ տեսակի վարկպարազի մեկնաբանութիւնները, նախապաշարումներ կարող են ազդել, մազաչափ անգամ, իր համոզմունքի տէր քաղաքական գործիչի եւ կուսակցութեան վրայ, որ իր սեպհական սկզբունքներն ու պատմութիւնն ունի:

Անշուշտ, այդ կերպով, կարող են ժամանակաւոր թիւրիմացութիւններ ստեղծուիլ, զրպարտութիւններ, չարախօսութիւններ տեղի ունենալ, վարկաբեկումներ ծաւալ առնել եւ շատերի բերանին կեր դառնալով՝ շահագրգիռ, հակառակ մի կողմի համար՝ փոքր եւ անցողակի յաջողութիւններ ձեռք բերել.- բայց խնդրի էութեան, պատմութեան յառաջխաղացման տեսակէտից՝ դրանք ի՞նչ արժէք, ի՞նչ նշանակութիւն կարող են ունենալ:

Այդ էր պատճառը, որ խզումի պարագան մեր ընկերներին մտահոգութեան մէջ էր դրել:

Բայց անկեղծութիւնը ինքնին ամէն բան կը հարթէր. իր այո՛-ն կամ ո՛չ-ը կ’ասէր:

Պէտք էր իրականութիւնը մերկացնել՝ իր բոլոր ձեւերի եւ գունաւորումների մէջ:

Եւ ի՞նչ աւելի դիւրին, քան փոքրիկ խորամանկներին բռնելու՝ հէնց իրենց թակարդովը: Հարկաւոր էր իրենց սեպհական ձեռքերով «փորած եւ պեղած գուբի մէջ» էլ իրենց գլորել եւ մի անգամ էլ ցոյց տալ՝ Ս. Դ. Հնչակեան Կուսակցութեան ամէն փոթորիկների դիմադրող պատմական անկեղծութիւնը:

Խնդիրը, փաստերը մի անգամ էլ քննութեան առնուեցան Վարիչ Մարմնի լիակատար ժողովի մէջ եւ նրանց պաշտպանութիւնը յանձնուեցաւ ընկեր Գ. Կօզիկեանին:

Հանդիսական եւ վերջին ժողովին, երբ ամէն բան պիտի վերջանար, ստորագրութիւնները պիտի փոխանակուէին եւ գրաւոր դաշինքը մէջտեղ գար. եւ երբ Դաշնակցականները յաղթական հրճուանքի բուրումներն էին արդէն սկսել կանխապէս ծծել,- ընկեր Գ. Կօզիկեանը, որպէս վերակրկնութիւն, իրեն յատուկ մեղմութեամբ հարցրել էր.

-«Ի՞նչ է Հ. Յ. Դաշնակցութեան եւ «Իտտիհատ»ի փոխադարձ յարաբերութիւնները»:

-«Մենք միշտ իրարու քիրվաները ենք», պատասխանել էր Դաշնակցական Վահան Փափազեանը:

-«Եթէ դուք չէք ուզում «Իտտիհատ»ի հետ գործ ունենալ, ձեր յարաբերութիւնները մեր միջոցով կարող էք անել». աւելացրել էր Հ. Յ. Դաշնակցութեան ընդհանուր ներկայացուցիչ Ա. [Ակնունի] , կասկածելով հարցի հետեւանքից:

-«Ուրեմն, երաշխաւորուա՞ծ է, որ հայերը 20 երեսփոխան ունենան», շեշտում է մեր ընկերը:

-«Այո՛», միաձայնութեամբ պատասխանում են Դաշնակցականները:

– «Շա՜տ լաւ. առանց երեսփոխանների թուի բաժանման մասին անդրադառնալու, մենք պատրաստ ենք համաձայնագիրն ստորագրելու. միայն թէ՝ նախապէս կ’ուզէինք այս սեղանի վրայ տեսնել «Իտտիհատ»ի Կեդրոնական Վարչութեան կողմից գրուած եւ նրա կուսակցական կնիքով կնքուած թուղթը՝ ինչ որ վերաբերում է Հայաստանի Ինքնավարութեանը»:

Դաշնակցական դիւանագէտները յանկարծակիի եկած, այլայլուած՝ պատասխանել էին, որ իրենք այդ մասին նրանց խօսքն ունին եւ երաշխաւորում են:

-«Ձեզ հաւատում ենք, լիակատարապէս հաւատում», յարում է ընկեր Գ. Կօզիկեանը. «նրանք կարող են այս րոպէիս ընդունել, խոստանալ, Հայաստանի Ինքնաւարութիւնը. բայց, որպէսզի Հայ Ազգի առաջ ճակատաբաց կանգնենք, նախ կ’ուզենք որ այդ վաւերաթուղթը այս սեղանի վրայ գայ եւ նրա իրագործման մասին մեզ երաշխիքներ տրուին. դա մեր sine qua non պայմանն է»:

-«Բայց դա այս րոպէիս կարելի՞ է», հարցնում են Դաշնակցականները:

-«Եթե այս րոպէիս չի՜ կարելի, կարող ենք մեր համաձայնութիւնը յետաձգել, մինչեւ որ պահանջուած պայմանները իրականանան»: Եղած տարակուսանքները, շուարումները կարդալով՝ ընկերը շարունակել էր… «Իսկ մինչ այդ մեր ժողովները դադար պիտի առնեն: Վաւերաթուղթը երբ ձեռք բերէք, մեզ իմաց տուեցէք, որ գանք ժողովները շարունակենք եւ համաձայնագիրը ստորագրենք, կնքենք»:

Քանի որ անկեղծութիւն չկար, հարցը այդպիսով էլ պիտի վերջանար, առանց որեւէ հետեւանքի. որովհետեւ «Իտտիհատ»ը երբեք այդպիսի թուղթ եւ դաշինք չէր ստորագրիլ՝ հասարակութեան առաջ դուրս գալու համար. մի՞թէ մեր պատմութեան ընթացքում այդ չէր տեսնուել:

Այսպէս, «Իտտիհատ»ը այս անգամ էլ ձեռնունայն դուրս եկաւ:

«Մեղրն ու կարագը» այնուհետեւ մի քիչ թթուել սկսեց:

Հետեւեալ օրը մեր ակումբը եկաւ Պարվուսը, բաւականին զայրացած. ցաւ յայտնելով որ իր միջնորդութիւնը արհամարուեցաւ, չգնահատուեցաւ Ս. Դ. Հնչակեանների կողմից: Իր կատարած դերը Սոցիալիզմի յաղթանակի համար պատմելուց յետոյ հասկացրեց որ ինքը առանձին ներհութիւն ունէր տեսական խնդիրների մէջ, քանի որ գերմանական սոցիալիստական գրականութեան հետ շատ լաւ ծանօթ էր եւ մի քանի կուսակցա-ժողովների, պարտէյտագների մէջ էլ եղել: Ուստի մի անգամ էլ խնդրի վրայ անդրադառնալով՝ առաջարկեց, որ սոցիալիստական շահի տեսակէտով, երկու Կուսակցութիւնները համաձայնէին: Պատճառաբանեց՝ թէ հրաշալի ազդեցութիւն պիտի գործէր, մասնաւորապէս՝  Եւրոպայի վրայ, երբ Օսմանեան Խորհրդարանի մէջ 17-18 սոցիալիստներ գտնուէին եւ նրանք միախորհուրդ միեւնոյն թէզերը պաշտպանէին: Հետեւապէս, Ս. Դ. Հնչակեանութիւնը սոցիալիզմի դէմ մեղանչած կը լինէր, եթէ ազգայնական զանազան պատճառաբանութիւններով, այդ համաձայնութեանը հակառակէր: Այդ համերաշխութիւնը Թիւրքիան արդիացնելու մէջ դարագլուխ կարող էր կազմել: Երբ գերմանական Սոցիալ Դեմոկրատիան Կաթոլիկ, կղերական կուսակցութեան հետ անգամ համաձայնեց՝ իր պայքարը առաջ տանելու համար, այստեղ ինչո՞ւ համար երկու սոցիալիստ կուսակցութիւններ իրարու ձեռք պիտի չտան եւ միահամուռ ուժերով նպաստին «Երիտասարդ Թուրքեր»ին՝ այս երկիրը սահմանադրական կարգերի մէջ պահելու եւ յառաջ մղելու՝ դէպի քաղաքակրթութեան, յառաջադիմութեան ոլորտները…:

Սրանք բառեր, բացատրութիւններ, փաստաբանութիւններ էին, որ յաճախ մէջ էին բերուլ եւ ընդհանուր բնարաններ ծառայել: – Բայց համապատասխանո՞ւմ էին դրանք Թուրքիոյ իրականութեանը: Գիտական սոցիալիզմը ինքնին իրականութիւն է, եւ ահա այդ իրականութիւնն է, որ շատ սոցիալիստների աչքերից խուսափել է. եւ իրեն սոցիալիստ կարծելով՝ հակասոցիալիստական գործեր են կատարել:

Մենք շնորհակալութիւն յայտնեցինք իր թափած ջանքերի համար՝ դիտելով միայն, որ գործը սխալ ուղղութեամբ էր առաջ տարել:

Ընդունեցինք, որ իր դրուածնքերը որոշեալ արժէք ունէին, որքան որ դա վերաբերում էր գերմանական գործաւորական կեանքին, եւ նրանից դուրս բերուած դիտողութիւններին.- ինչ որ, սակայն, դեռ Թիւրքիայինը չէր. որքան որ ընդհանուր կէտեր էլ շօշափած լինէր:

Ուրախ եղանք, որ գերմանական սոցիալիստական գրականութեան հետ շատ լաւ ծանօթ էր. աւելացրինք, որ այդ գրականութիւնը, իր էական եւ գլխաւոր գծերի մէջ, մեզ էլ անծանօթ էին ֆրանսիական, անգղիական, ռուսական, ամերիկեան սոցիալիստ գրականութիւնները: Մի բան էլ աւելի կար, որ մենք Թուրքիոյ իրականութիւնը եւ պայմանները աւելի լաւ էինք ճանաչում, քան ինքը:

Համաձայնեցինք, որ սոցիալիստ մի կուսակցութիւն կարող է, իրաւունք ունի, կուսակցական ժամանակաւոր համաձայնութիւններ կայացնելու, համագործակցութիւններ կնքելու ոչ-սոցիալիստ կուսակցութիւնների հետ. եւ եթէ Բիսմարկեան ընդհանուր հալածանքների օրին՝ գերմանական սոցիալ- դեմոկրատիան իր Բեբէլներով եւ Լիբկնեխտներով, համագործակցաբար, պայքար էր մղել տիրող բռունցքի դէմ.- դա անխուսափելի արդիւնք էր ընդհանուր բացառիկ այն օրէնքներին, որին հաւասարապէս ենթարկուլ էին թէ՛ սոցիալիստները, եւ թէ՛ կաթոլիկները: Գերմանական սոցիալ դեմոկրատիայի այդ ժամանակուայ դիրքը ո՛չ մի պայմանով չէր պատշաճում մեր այսօրուան իրականութեանը ա՛յն տեսակէտով, որ այնտեղ սոցիալիզմը միացել էր կաթոլիկ կեդրոնի, Վատտինգտոնի հետ, Բիսմարկեան պետական քաղաքականութեան դէմ կռուելու համար. մինչդեռ ինքը այս տեղ ուզում էր սոցիալիստներին միացնել պետական քաղաքականութեան հետ՝ տիրող Կուսակցութեան նեցուկը դարձնելով: Եթէ գերմանական սոցիալ դեմոկրատիան՝ կաթոլիկ կղերականութեան հետ համաձայնելով՝ Բիսմարկեանների հետ դաշինք կռէր, միայն այդ պարագան կարող էր պատշաճիլ մեր ներկայ իրականութեանը. ինչ որ չէր եղած եւ չէր էլ կարող լինել:

Խնդրեցինք ներհուն սոցիալիստից ցոյց տալ մի դէպք, մի իրականութիւն, եզակի մի օրինակ՝ ամբողջ սոցիալիստական պատմութեան մէջ, բոլոր աշխարհում, որ մի սոցիալիստ կուսակցութիւն դաշինք կապած լինէր՝ տիրող մի ազգայնական կուսակցութեան, ուրիշ խօսքով՝ նոյն ինքն երկրի կառավարութեան հետ.- ինչպէս որ արել էին Դաշնակցականները, Թուրքիոյ կառավարութեան ղեկը իրենց ազգայնական ձեռքերի մէջ պտտցնող «Իտտիհատ»ի հետ:

Իսկ ինչ վերաբերում էր Ինքնավար Հայաստանի գաղափարին, պատճառաբանեցինք.- դա ազգայնական, նացիոնալիստական խնդիր չէր, այլ մեր ազգի պատմա-անհատական գոյութեան է՛ն տարրական, է՛ն անհրաժեշտ եւ անձեռնմխելի պայմանը. որին հակառակողը՝ ամէն բանից առաջ՝ սոցիալիստ չէր կարող լինել:

Ցոյց տուեցինք, որ սոցիալիզմի, Հայ ազգի գոյութեան եւ նոյնիսկ ճշմարիտ սահմանադրական կարգերի վտանգը հէնց այդ միեւնոյն իր գոված եւ պաշտպանած «Իտտիհատ»իցն էր գալիս. որովհետեւ նա՝ որ առաջ, կուսակցական շահի տեսակէտից, սուլթանական բացառիկ իրաւունքների ջնջման կողմանկիցն էր իրեն յայտարարում, այսօր՝ ո՛չ միայն այդ բացառիկ իրաւունքների առաջին, գլխաւոր եւ ջերմ պաշտպանն էր հանդիսացել, այլեւ պետական հաստատութիւնների ամբողջ առանցքը ցանակնում էր բացառապէս դնել այս երկրում փոքրամասնութիւն կազմող՝ Թուրք տարրի ձեռքին մէջ: Ուստի, պատմական հրամայական պահանջն էր՝ թէ՛ սոցիալիզմի եւ թէ՛ ազգերի իրաւունքների տեսակէտից, այդ Կուսակցութեան դէմ պայքարել, նրան թուլացնել եւ գահավիժել.- որպիսի տաքտիկա ունէր Ս. Դ. Հնչակեանութիւնը: Իսկ Հ. Յ. Դաշնակցութեան հետ պատրաստ էինք համաձայնել, համերաշխութիւն, համագործակցութիւն կնքել, երբ նա նախապէս կը յայտարարէր, հրապարակի կը տար, որ իր համաձայնագիրը, իր յարաբերութիւնները ամենայնիւ խզուած էին «Իտտիհատ»ի հետ: Այլապէս՝ մեր եւ նրա միջեւ հակամարտութիւնը միշտ իր կենսունակութեան պայմանները կը պահէր:

Ցաւ յայտնեցինք, որ մի սոցիալիստ, որպիսին ինքն էր, իր գրուածքներով վարկ էր տալիս մի ազգայնական կուսակցութեան, որ իր խղճի վրայ ունէր Ատանայի եղեռն եւ այն բոլոր մասնակի կոտորածները, օրը օրին պատահած առեւանգումները, կալուածական յափշտակութիւնները, որ մէթոտաւոր կերպով տեղի էին ունենում՝ թուրք ազգայնական նպատակներով:

Եզրակացրինք, որ մեր եւ «Իտտիհատ»ականութեան միջեւ վիճակը ձգուած էր. որեւէ համաձայնութիւն չէր կարող լինել. մենք կը մնայինք առ յաւէտ անդրդուելի մեր դիրքի մէջ. եւ այդ կուսակցութեան խօսքերին, խոստումներին,- մանաւանդ բերանացի – ո՛րեւէ վարկ չէին կարող տալ:

Գերման սոցիալիստը այնուհետեւ էլ շարունակեց իր կկոցի դերը, մեր մի քանի ընկերներին առանձին այցելութիւններ տալով. բայց վերջը համոզուեց, որ Ս. Դ. Հնչակեանութիւնը անգծելի ժայռ էր՝ գաղափարի տեսակէտից:

Սոցիալիստը այնուհետեւ իր յարաբերութիւնները դադարեցրեց, մեզնից քէն արաւ:

Այս «մեղր ու կարագի անուշութեան» սակաւօրեայ պատմութիւնն էլ այնպէս աւարտ գտաւ:

Դրանից յետոյ էր, որ ձեռք առանք՝ «Իթիլաֆ»ի հետ համագործակցութեան գործը:

Այդ ծանր եւ լուրջ խնդրին՝ Թուրքիայի Վարիչ Մարմինը մի քանի երկարատեւ նիստեր նուիրեց: Հարցը ուսումնասիրուեցաւ ամենայն մանրամասնութեամբ:

Յիշատակելի օրեր էին:

Ի՞նչ էր իրերի դրութիւնը:

«Իտտիհատ»ը՝ թուրք ազգայնականութիւնը՝ կացութեան լիազօր տէրն էր. նա իր ձեռքին ունէր երկրի ամբողջ իշխանութիւնը եւ մեքենան դարձնում էր ուզածին պէս: Նրա քաղաքականութիւնն էր՝ իրեն նեցուկ, համամիտ եղողներին,- ո՛ր ազգից եւ ո՛ր ժողովուրդից էլ որ լինէին- խայծեր, փշրանքներ նետել, խաբս տալ, քնացնել՝ ժամանակ շահելու համար: Մինչդեռ հէնց այդ վայրկեաններին, ինքը շեշտակի կերպով գործադրում էր ծրագրի զանազան մասերը՝ ամենայն յանդգնութեամբ: Եղելութիւնները չէին պակասում. բայց քննողը, ատեան կանչողը ո՞վ էր, ո՞ր հաստատութիւնը.- Խորհրդարա՞նը, Ծերակո՞յտը, Պետական Խորհո՞ւրդը, հասարակաց կարծի՞քը, լրագրութի՞ւնը. բայց չէ՞ որ դրանց լարերը իր ձեռքին էին եւ այդ բոլորի մէջ էլ իշխող, ղեկավարող ձայնը իրենն էր: Իրականութիւն չէ՞ր, որ հակառակողներին, ընդդիմամարտներին, շատ առաջ գնացողներին աքսորում, գնդակահար էր անում օրը ցերեկով եւ առանց պատժի. քանի՜ քանի՜ դիակներ Կ. Պոլսոյ մարդաշատ փողոցների մէջ չփռուեցան՝ առանց հետեւանքի, նոյն իսկ ոստիկանութեան մասնակցութեամբ եւ նրա ղեկավարութեամբ:

Եւրոպական հասարակական կարծիքը, անշուշտ, խօսք ունէր ասելիք. Արեւելյան Խնդրի ազդակը եղող պետութիւնները եւ ազգութիւնները ձայն ունէին բարձրացնելիք. բայց տիրող հակամարտութիւննե՞րը.- դրանք բոլորը չէի՞ն գալիս ազատ ձեռք տալու «Իտտիհատ»ին եւ նրանց միջոց ընձեռնելու՝ է՛լ աւելի մեծ չափերով իր շահատակութիւնները, մարդախոշոր մտադրութիւնները առաջ տանելու, յարատեւելու իր կործանարար ընթացքի մէջ: Բայց եւ նրանք ինչո՞ւ, ի՞նչ պատճառով խօսէին այն միահեծան Կուսակցութեան դէմ, որ իր երկիրը, տիրապետութեան միջոց ունենալու նպատակով, կատարելապէս վաճառքի էր հանել եւ ուզած առուտուրը անում էր՝ առանց մէկին հաշիւ տալու: Մի քանի շահախնդիր պետութեանց քաղաքականութեան դա աւելի լաւ չէ՞ր յարմարւում:

Թէեւ խօսողներ էլ եղան: Յայտնի հրապարակագիր Ժօրժ Գոլիսը, Ատանայի կոտորածից յետոյ, թէ՛ իր այցելութիւններով, անհատական տեսակցութիւններով եւ թէ՛ իր գրուածքներով ու դասախօսութիւններով թանկագին եւ վաւերական տեղեկութիւններ ներկայացրեց. նրա պէս էլ ուրիշ շատ շատերը.- բայց դրանք գին, արդիւնք ունեցա՞ն:

Հայաստանը արիւնալից օրեր էր բոլորում: Աւարառութիւնները, յափշտակութիւնները, առեւանգումները, խմբային մասնակի կոտորածները դարձել էին պարբերական եւ կեանքի սովորական ընթացքը: Սուլթան Համիտի գործերը շարունակւում էին աւելի մեծ չափերով եւ յարատեւ, մէթոտաւոր կերպով:

Հայ օրինական հաստատութիւնները՝ Պատրիարք, Քաղաքական Ժողով՝ յաճախ ներկայացան, թախանձագին աղաչեցին, պաղատեցին, եղած-կատարուածների վրայ իշխանութեան ուշադրութիւնը հրաւիրեցին. բայց դրանք մազաչափ հետեւանք եւ նշանակութիւն ունենո՞ւմ էին: Եղածը շարունակւում էր է՛լ աւելի սաստկագոյն ձեւերի տակ: Եւ ո՞վ, ո՞ր կուսակցութիւնն էր այդ բոլոր յղացողը, գործադրողը:

Եթէ դեռ պակաս բաներ մնացել էին, յայտնի եղան: Հագգը Փաշան, որպէս սադրազամ, մի քանի ճշմարտութիւններ բերանից փախցրեց եւ սակայն պարզամիտ եւ անուղղայ պահպանողական Հայերն էին, որ չկարողացան հասկանալ:

Հայ հողային խնդրի լուծման առթիւ՝ նա բացորոշ կերպով ասաց, որ դժգոհ եւ բռնագրաուած հայերին շատ մեծ տարածութեամբ հողեր կը տրուէին՝ միայն Միջագետքի մէջ, եթէ նրանք այնտեղ գաղթել ուզէին: Եւ նա այդ ասաց՝ ո՛չ թէ գաղտուկ, այլ Հայ Պատրիարքի եւ նրա ուղեկցողների ճակատին, նրանց երեսին ի վեր՝ որպէս հողային կնճիռի լուծման արմատական մի միջոց:

Հայ ազգային իշխանութիւնից ծածուկ չէր մնացել, որ Հագգը Փաշան, այսինքն «Իտտիհատ»ի թարգմանը, նրա բերանխօսը՝ բացորոշ կերպով յայտարարել էր, որ իր կառավարութիւնը չէր կարող, չէր ուզիլ ո՛չ մի գնով զինաթափ անել քիւրտ աշիրէթներին, ինչքան էլ որ նրանք հակաօրինական գործեր կատարէին. որովհետեւ «Հայերի պատճառով Քիւրդերին պէտք չէր հալածել»:

Հայասպան ճիւաղը աչքի առաջ էր. եւ սակայն Հայերից շատ շատերը ո՛չ միայն չէին տեսնում, այլ՝ տեսած ժամանակին էլ չտեսնելու էին զարկում: «Իտտիհատ»ը գործում էր. իսկ շահամոլ, անհատական ձգտումներով տոգորուած Հայը կա՛մ քնում էր կա՛մ տգիտանում, զանազան դատապարտելի հաշիւներից մղուած:

Հայաստանի մէջ կատարուած անգթութիւնները իրենց ծայրագունութեանն էին հասել. այն աստիճան՝ որ մինչեւ անգամ ռուս պահպանողական մամուլը ձայն էր բարձրացրել եւ Գերմանիան իր գոյնը բոլորովին դուրս տուել: Ռայխստագի մէջ, սոցիալիստ Լէդէբուրն անգամ համաձայնել էր գերմանական արտաքին գործոց նախարարութեան հետ, որ ասուած-խօսուածներին առանձին նշանակուիթիւն չպէտք էր տալ՝ գերմանական շահերի տեսակէտից: Ու օղակը, անուրը աստիճանաբար սեղմուել էր մեր վզին ամէն կողմից:

Մասնակի կոտորած, շարունակական ահաբեկում, կեանքի, գոյքի, պատուոյ կատարեալ անապահովութիւն.- դրանք ինչո՞ւ համար անպատիժ կերպով կատարւում էին՝ գլխաւորապէս Հայաստանի մէջ. դա միթէ՞ որոշեալ ծրագրի արդիւնք չէր, որի մէթոտիկ գործադրութեանն էր դիմում: «Իտտիհատ»ը հապա ինչո՞ւ էր ուզում միազանգուածութիւն յառաջացնել. ինչո՞ւ համար ամբողջ թրքութիւնը, իսլամութիւնը քաղաքական մի գծի վրայ էր դնել աշխատում, ջանք թափում բաղկացուցիչ ազգերից էլ որոշ յենակէտեր ձեռք բերել, նրանցից էլ ուժեր իր հետ կցել, կապել, որպէսզի բոլորի բերանը քաղցրացնէր, փակէր եւ անարգել կարողանար իր նպատակներին հասնել: Պետական մի քանի փշրանքներ նետելով՝ նա իր շա՜տ հեռաւոր, երկար ժամանակներից ի վեր փայփայած նպատակների իրականացմանն էր հասնում աստիճանաբար:

Դա էր, համառօտիւ, իրերի կացութիւնը՝ մասնաւորապէս ինչ որ վերաբերում էր մեզ եւ մեր երկրին:

Ո՛չ միայն հարկաւոր էր թուրք ազգայնական, իսլամական միազանգուածութիւնը քանդել, նրա մէջ ճեղք բանալ եւ եղածը լայնափեռեկ դարձնել. այլ նոյն այդ միջավայրից էլ յենակէտեր գտնել, ուժեր ստեղծել, յառաջ քաշել եւ նրանց ճակատեցնել «Իտտիհատ»ի դէմ:

Պէտք էր «Իտտիհատ»ին հանգիստ չտալ. շարունակ նրա գլուխը ներքին, այսպէս ասած, թրքամիջեան խռովութիւնների, ցնցումների, տագնապների մէջ պահել. նրա տիրապետութեան դէմ զօրեղ մրցակիցներ, իշխանութեան աչք դնողներ հանել եւ այդպիսով նրան զբաղեցնել, ծանր մտահոգութիւնների մէջ գլորել, նրա ուշադրութիւնը Հայաստանից, իր ծրագրի գործադրութիւնից յետ պահել, հեռացնել եւ իր համար է՛ն կենսական, տիրող խնդիրը դարձնել իր սեպհական կաշուի փրկութեան եւ ապահովութեան գործը. ու այդ կերպով՝ ժամանակ վաստակել. նրան թուլացնելով, տկարացնելով՝ մեր կազմակերպական եւ զինման գործը առաջ տանել. մինչեւ որ ներքին եւ արտաքին աւելի բարեյաջող հանգամանքներ ներկայանային եւ կարելի լինէր նրան արմատից փշրել եւ վերջին հարուածը իջեցնել:

Մի պետութիւն, որի մէջ քայքայիչ տարրերը ահագին թիւ էին կազմում. եւ լէգէոններ էին ա՛յն բոլորի թիւը, որոնք ուրիշ նպատակ չունէին, այլ միայն ուտել, կորզել, ունենալ, փրցնել, խլել ժամանակի ձեռքից՝ ինչ որ կարելի էր. մի երկիր՝ որի երիտասարդութիւնը, քաղաքական գործիչները, պետական բարձր եւ պատասխանատու պաշտօնատարներն անգամ անդրդուելի համոզում էին գոյացնել, որ նա անպատճառ պիտի ընկնէր. մի տէրութիւն, ուր՝ բարոյական ապականութիւնը, նեխածութիւնը իր է՛ն բարձր աստիճանին էր հասել եւ որին ընկած Հռովմը, Բիւզանդիոնը նախանձելիք ոչինչ ունէր. մի տէրութիւն՝ ուր եւրոպական կապիտալիստական օղակները հետզհետէ սեղմւում էին, խեղդելու, հեղձուցանելու աստիճան.- այդպիսի մի երկրի մէջ չափից աւելի անճարակութիւն եւ անխելքութիւն պիտի լինէր՝ ներկայացուած, պատրաստուած, արդէն գոյութիւն ունեցող առատ տարրերից չօգտուիլ, նրանից պէտք եղած ուժեր առաջ չքաշել, չկազմակերպել, չղեկաւարել՝ տիրող կուսակցութեան դէմ հանել, եւ այդպիսով Արեւելյան Հանգոյցի վերջնական լուծումը արագացնել, բաղկացուցիչ ազգերի ազատագրութեան գործը է՛լ աւելի զարգացնել, փութացնել:

Մենք «Իթիլաֆ»ին չպիտի մօտենայինք՝ նրան համագործակցելով՝ պետական իշխանութեան մէջ նուաճումներ կատարելու, աթոռներ, արդիւնաւէտ պաշտօններ ձեռք բերելու.- երբե՛ք: Դա ո՛չ մեր հոգեբանութեան մէջ կարող էր մտնել եւ ո՛չ էլ մեր պատմութեան: Այդպիսի միտումներ ունեցող մի կուսակցութիւն՝ վաղուց խրախուսած, պատասխանած կը լինէր «Իտտիհատ»ի երկրպագութիւններին: Մենք «Իթիլաֆ»ի մէջ երբեք այդպիսի ուժ չէինք տեսնում, սկզբից ի վեր. նրանք մեզանից աւելի ուժեղ չէին:

Մենք նրան պիտի մերձենայինք, որպէս «Իտտիհատ»ի մի թուրք, իսլամ ախոյեանի. եւ նրան սրէինք, աջակցէինք, որպէսզի բախումը է՛լ աւելի սաստիկ, է՛լ աւելի անխնայ, ուժեղ, յարատեւ լինէր, կա՛մ Թիւրքիան ճշմարիտ սահմանադրական երկիր դառնար, եթէ կարող էր – եւ որին մենք բնաւ չէինք հաւատում առաջուց ի վեր – եւ մենք կարողանայինք ազատ, ապահով կերպով ապրել՝ որպէս ազգ, որպէս քաղաքացի, եւ կա՛մ նա օր առաջ կործանուէր, քանդուէր ու իր փլատակների տակից դուրս գար մեր բաղձացած, մեր փայփայած Ինքնավար Հայաստանը. եւ այդպիսով՝ նա սոցիալիզմի յառաջապահ թումբը դառնար, Արեւելքի աղջամուղջի մէջ: Մեզ առաջնորդող ոգին բացառապէս Հայ ազգի ողբալի կացութիւնը, Հայաստանի տխուր վիճակն էր: Կուսակցական անշահասիրութիւնը մեր դրոշմն էր: Կուսակցա-հերձուածողական ոգին է, որ կուսակցական շահը, միշտ եւ յամենայն դէպս, գերադասում, վեր է բռնում ընդհանուրի, ազգի, ժողովրդի շահից: Մենք պատմութիւն, անցեալ ունէինք, որոշեալ տուիքներ կային. նրանք մեզ չէին թոյլ տալ այդպիսի փորձութիւնների մէջ ընկնելու: Մեր կուսակցական մեծութեան արտայայտիչ, բնորոշիչ կողմերից մէկն էլ հէնց դա է եղել:

Այդ էր իրերի դրութիւնը եւ մեր իսկական միտումները, երբ «Իթիլաֆ»ի հետ համագործակցութեան գալու խնդիրը ձեռք առանք:

Ու մենք չսխալվեցինք:

Թուրքիայի Վարիչ Մարմինը՝ երկար խորհրդակցութիւններից, ամէն ինչ մանրազնին կերպով չափել, կշռելուց յետոյ՝ միաձայնութեամբ որոշեց բանագնացութիւնների մէջ մտնել «Իթիլաֆ»ի կեդրոնական Վարչութեան հետ:

Եւ կնքուեցաւ ա՛յն համաձանագիրը, որ Ս. Դ. Հնչակեան Կուսակցութեան պատմութեան կոթողներից մէկը կը մնայ եւ Հայ ազատագրութեան էջերի մէջ իր ուրոյն, պատուաւոր տեղը կ’ունենայ:

Այդ համաձայնագրի տրամադրութիւնների մասին, այստեղ աւելորդ ենք համարում մի խօսք անգամ ասել. այդ նկատմամբ, արդէն, իր ժամանակին, երկարօրէն խօսել, գրել, բացատրել ենք «Նոր Աշխարհ»ի մէջ:

Մատնանշում ենք միայն հետեւեալ իրողութիւնները:

Համաձայնագիրը կնքուած երեկոյին, երբ լուրը տարածուեց, նաւային հաղորդակցութիւնները քաղաքի ասիական եւ եւրոպական մասերի մէջ արդէն դադարել էին: Պետական նաւակները այս ու այն կողմ սուրալ սկսեցին: «Իտտիհատ»ի ակումբների մէջ ահագին իրարանցում տիրեց:

«Իթիլաֆ»ի հետ մեր համաձայնագիրը կնքելուց յետոյ էր միայն, որ նա՝ մեր ազդեցութեան տակ՝ աստիճանաբար դէպի ձախ գնաց: Այն կուսակցութիւնը, որի ամենաազդեցիկ եւ ղեկավարիչ անդամները սուլթանական բացառիկ իրաւունքների եւ թրքութեան շահերի պաշտպանութեան դրոշովն էին դուրս եկել.- նա ճիշդ իր նախկին դիրքին հակառակ բեւեռի վրայ կանգնեց: Ընդհակառակը՝ «Իտտիհատ»ն էր որ նրանից յետոյ՝ այդ տեսակէտով՝ ճակատը փոխեց դէպի աջ, եւ ապա՝ դէպի ծայրագոյն աջ. եւ այդ հինաւուրց, ժամանակավրէպ գաղափարների միակ ջերմ պաշտպանը հանդիսացաւ. նոյնիսկ այդ ուղղութեամբ էլ օրէնքներ քուէարկել տուեց: Դրանով ո՛չ միայն «Իտտիհատ»ը իր գոյնը է՛լ աւելի պայծառ կերպով արտացոլացրեց, այլ իր բարոյական անկման վկայագիրը երկու ձեռքով ստորագրեց. նա Եւրոպային, դեռ տատանուող քաղաքագէտներին, հրապարակախօսներին ցոյց տուեց, որ ինքը աւելի շուտ Թիւրքիայի գերեզմանափորը կարող էր լինել, քան նրա սահմանադրական փրկիչը: Գազանի ձագուկը իր խայտուցները ցոյց տուեց՝ հէնց առաջին պատեհութեամբ: Սնգոյրը, շպարը իր ասիական երեսից շատ շուտ հալուեց:

Եթէ մենք չլինէինք, «Իթիլաֆ»ը վաղուց քայքայուած, ցրուած կը լինէր: Մենք ո՛չ միայն նրա կազմակերպական գործին ուժ տուեցինք, նրա ճիւղաւորմանը նպաստեցինք, այլ նրա ընդիմադրական ոգին արծարծեցինք, անշէջ պահեցինք:

Թէ՛ մայրաքաղաքի եւ թէ՛ գաւառների շատ տեղերում՝ մեր աջակցութեամբ եւ օգնութեամբ էր, որ «Իթիլաֆ»ը կարողացաւ մասնաճիւղեր հաստատել: Դրանք «Իտտիհատ»ի դէմ կռուող ուժեր, հակա»Իտտիհատ»ական կայաններ, հանգոյցներ, հնոցներ էին:

Նրան մենք կռուի զանազան միջոցներ սովորեցրինք՝ մեր փորձառութիւններից եւ գիտութիւնից բաժին հանելով: Մեր ընկեր գործիչները, մեր մասնաճիւղերը, այդ տեսակէտով, հիանալի գործեր կատարեցին եւ մեծ օգտակարութիւն ստացան:

Մեր համաձայնութիւնից յետոյ էր, որ «Իտտիհատ»ի եւ «Իթիլաֆ»ի յարաբերութիւնները ծայրագունօրէն սրուեցան, անհաշտ բնաւորութիւն ստացան. եւ «Իտտիհատ»ը ամէն բան ձգելով՝ նախ եւ առաջ իր սեպհական կաշուի վրայ մտածեց եւ իր վարիչների կեանքի ապահովութեան ամենառաջին տեղը տուեց:

Մեր գործակցութիւնից յետոյ էր, որ զանազան կէտերի վրայ զինուորական իրարանցումներ, ապստամբութիւններ տեղի ունեցան՝ հակա«Իտտիհատ»ական ուղղութեամբ: Դրանից յետոյ էր, որ «Իտտիհատ»ի տապալումը պահանջող ժողովրդական շարժումներ, խռուվութիւններ մէջտեղ եկան:

Եթէ «Իտտիհատ»ը գաւառների մէջ հայեր սպաննել տալով, բռնագրաւումներ, յափշտակութիւններ թելադրելով՝ դրանք իր ծրագրի դրական գործունէութեան էջերի մէջն էր արձանագրում, ապա կորստի ի՜նչ էջեր չարձանագրեց, երբ իր առաջ տեսաւ, իր գլխին պայթեցին Գոնիայի շրջանի, թրքութեան այդ օրրանի արիւնահեղ ընդհարումները եւ իրարու յաջորդող Կ. Պոլսոյ դէպքերը՝ օղակաւորուած Ալբանիայի եւ Ռումէլիի բաղխումների հետ: Դրանք այն մահացու հարուածներն էին, որ «Իտտիհատ»ի եւ նրա փայփայած ազգայնական Թիւրքիայի նախաբանը եւ վերջաբանը պատրաստեցին: Այդ մասին դեռ ապագային ասելիքներ կ’ունենանք:

Մի՞թէ դրա հետեւանքը չեղաւ ե՛ւ այն իրողութիւնը, որ «Իտտիհատ»ի ժամանակաւոր անկման առաջին օրերին՝ ամէն գիտակից հայ շտապեց իր շնորհաւորութիւնները բերել մեր Կուսակցութեան՝ իր «իմաստուն» արարքների համար:

Ահա՛ թէ ինչո՛ւ համար «Իթիլաֆ»ի հետ համաձայանգիր կնքեցինք:

Մեր յարաբերութիւնների դադարումից յետոյ՝ Դաշնակցականները դարձեալ չզգաստացան. նրանք յարատեւեցին իրենց դիրքի մէջ: Այդ շրջանին էլ նրանք բացառապէս իրենց կուսակցական շահերով ղեկավարուեցան. ինչպէս որ արել էին առաջին անգամ:

Առաջին ընտրութիւններին (1908) «Իտտիհատ»ը Հայ Կուսակցութիւններին վարկաբեկելու եւ բարոյական հարուած տալու նպատակով, սկզբում չուզեց նրանց հետ գործ ունենալ. ուզեց Հայ Ազգի ներկայացուցչական Մարմինը ճանաչել,- երեսփոխաններ տալու առթիւ,- Հայոց ազգային Երեսփոխանական Ժողովը եւ Պատրիարքարանը: Դա քաղաքական մի բարեբախտ սխալ էր, որ նա գործեց: Մեր Կուսակցութիւնը ո՛չ միայն աճապարեց այդ սխալից օգտուել եւ նախընթաց ստեղծել, այլ Հայ Ազգին իշխանութեան թելադրեց ընտրութիւնները դնել այն ուղղութեան վրայ, որով Հայ Ազգային Ժողովը իր միջից կ’ընտրէր երեսփոխաններ, որոնք կ’երթային Օսմանեան Երեսփոխանական Ժողովի մէջ նստելու՝ որպէս Հայ ազգային ներկայացուցչական Մարմնի կողմից ընտրուած՝ հայ երեսփոխաններ: Դրանով Հայ Ազգ. Ժողովը կ’ունենար ե՛ւ այն իրաւունքը, որպիսին ունէին Աւստրիոյ Լանդտագները, այդ երկրի մէջ ընդհանուր քուէարկութեան դրութիւնը մտնելուց առաջ: Չեխ, Լեհ, Խրուատ Լանդտագներն էին, որ իրենց միջից բղխեցնում էին չեխ, լեհ եւ խրուատ ազգային պատուիրակաները՝ Ռայխսթագ երթալու համար: Մենք այդ նպատակով էլ կազմեցինք Պատրիարքարանի կողմից մշակուած ծրագիրը. եւ գործերը այդ ընթացքն էին առել: Դրա համար էր, որ թէեւ դեռ չլրացած, բայց արդէն ընտրուած բոլոր երեսփոխանները ժողովի կանչուեցան: Գրիգոր Զոհրապի, Ստեփան Գարայեանի, Հալաճեանների եւ սրանց նմանների օգնութեամբ եւ ձեռքի տակի աշխատանքներով՝ Դաշնակցականները ճիշդ հակառակ թէզը պաշտպանեցին. նրանք փաստեցին. որ Հայ Ազգային Ժողովը, Պատրիարքական իշխանութիւնը այդպիսի ստորոգեալ ո՛չ ունէր եւ ո՛չ էլ կարող էր ունենալ: Նրանք ասացին, որ Պատրիարքն ինքը ո՛չ այլ ինչ էր, եթէ ոչ՝ մի քաղաքացի. եւ նա որպէս քաղաքացի միայն կարող էր մասնակցել համօսմանեան խորհրդարանական ընտրութիւններին: Շահեցին մեծամասնութիւն՝ տգիտութեան կռնակի վրայ հեծած: Եւ Պատրիարքական տեղապահ Դուրեանը գլուխը խոնարհած՝ բերան անգամ չբացաւ. եւ այնուհետեւ ընտրական ժողովներին մասնակցում էր որպէս Օսմանեան քաղաքացի: Սա ողբալի էր. ցոյց էր տալիս՝ թէ մեր աղա, բուրժուա, կղերական խաւերը ո՛ր աստիճանի զուրկ էին քաղաքական դաստիրակութիւնից: Ս. Դ. Հնչակեանները գլխարկներն առած, ոտքերի փոշին թափ տուեցին եւ դուրս եկան: «Իտտիհատ»ը դարձաւ երեսփոխանական աթոռների բաշխող. եւ ամէնքը իրենց բերանն ու աչքը նրան դարձրին: Ահա՛ սխալը առաջին օրից իսկ:

Նրանք այս անգամ էլ, ուրեմն, ուզեցին ցոյց տալ, որ Հայ Ազգը՝ իրենց միջոցով՝ «Իտտիհատ»ի հետ է:

Դաշնակցականների եւ իրենց համակիրների դրդումով՝ Հայ Ազգային Ժողովի երեսփոխաններից դուրս եկաւ մի խումբ, որ Հայ ընտրական գործով պարապէր: Առաջնորդողը եւ ուղղութիւն տուողը Գրիգոր Զոհրապի անբաժան բարեկամ Ստեփան Էֆէնտի Գարայեանն էր:

Այս պարոնը խորհրդարանական առաջին ընտրութիւններին մեզ իր տունը հրաւիրեց. խնդրեց որ մեր Կուսակցութիւնը իր թեկնածութիւնը դնէ եւ պաշտպանէ: Ասաց, որ ո՛չ միայն մեր Կուսակցութեան հիացողներիցն է, այլ նրա սկզբունքները հիմնովին սերտել, մարսել է: – «Եթէ ընտրուեմ, թուրքերը ի բնէ ծոյլ ըլլալով՝ ամէն ձեռներեցութիւն ինձ պիտի թողուն. քանի որ իրենց լաւ ծանօթ եմ, դատաւորի հանգամանքովս, ես ալ Եւրոպայէն բերել տուած սոցիալ դեմոկրատական օրէնսգրքերի տրամադրութիւնները պիտի թարգմանեմ եւ քուէարկել տամ՝ առանց իրենց գիտնալուն. այնպէս որ՝ թրքական Պարլամէնտի օրէնսդրական բոլոր գործերը Ս. Դ. Հնչակեան ոգւով պիտի ըլլան»:

Սոցիալ-դեմոկրատը, անշուշտ, հասկանում է թէ Գարայեան էֆէնտին բարոյական ի՞նչ այլանդակ պատկեր է ունեցել: Մենք ասացինք, որ սոցիալ-դեմոկրատական օրէնսգիրքը դեռ գոյութիւն չունի: Նա ասաց՝ որ կայ. բայց «դարակի բանալին քովը չէ, որ ցոյց տար»:

Պատրիարքարանի կողմից հրաւիրուած (1908) ազգային ծրագիր կազմող 12 անդամներից՝ 5 վաճառական եւ 3 փաստաբան ասացին, որ Գարայեան Էֆենտին մէկից 100, միւսից 200, եւ այլն, ոսկի կաշառք է կերել. ուստի հրաժարեցան իր անունը ընտրելեաց ցանկի մէջ ներմուծելուց: Երբ մի օր այդ կէտը իրեն հասկացրինք, պատասխանեց. «Թուրքիոյ մէջ ո՞վ կաշառք չի ուտեր. այդ ալ բարոյական յանցա՞նք է»: Գռեհկաբանութիւնների մէջ վարժ ականջն անգամ կը դողար, ամօթահար կը լինէր լսելուց այն պժգալի ածականները, որ սա եւ իր նմանները իրարու հասցէին ուղղում էին ի բացակայութեան. բայց իրարու հանդիպած ժամանակին այնպէս էին փաղաքշում, քծնում մէկ մէկու, որ կարծես թէ Աքիլլեսեան եւ Պատրոկլեան սիրով իրարու հետ կապուած լինէին:

«Կեղծ սրտին՝ կեղծ կերպարանք պէտք է»,- Շէքսպիրի այդ խօսքը Գարայեան էֆէնտիները իր կատարելութեանն էին հասցրել: Սրանք, այս շրջանի Հայ ազգային այն մակաբոյծներն էին, որոնց համար Շիլլերը ասել էր թէ՝ «Նրանք բարգաւաճում են ընդհանուր ապականութեան մէջ եւ իրենց հունձը հնձում՝ հասարակական դժբախտութիւնների մէջ»: