Հայկական ուսումնասիրությունների ԱՆԻ կենտրոնը վերահրատարակության է պատրաստում Հայաստանի Առաջին Հանրապետության վարչապետ և արտգործնախարար Ալեքսանդր Խատիսյանի “Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը” կոթողային աշխատությունը: Հայաստանի Առաջին Հանրապետության շրջանում դժվար է նշել մեկ այլ հայ պաշտոնյայի, պետական գործչի, ով այնքան շատ ներկա եղած լինի հայ ժողովրդի համար ճակատագրական քննարկումների, բանակցած ու ստորագրած լինի այնքան կարևոր փաստաթղթեր: ԱՆԻ կենտրոնը այս արժեքավոր հատորը վերածելով արևելահայերնի և աբեղյանական ուղղագրության՝ առաջին անգամ այն կհրատարակի Հայաստանում:
_______________________________
Վեցերորդ գլուխ
Չորս ամիս Պոլսում
(1918 հունիս 15-նոյեմբեր 1)
Երբ մենք հասանք Պոլիս, հենց որ նավի կամուրջը իջեցրին, Մուխթար բեյը, որ Հունաստանում Թուրքիայի նախկին դեսպանն էր և այժմ նշանակվել էր մեզ ուղեկցել, երեք սպաների հետ միասին բարձրացավ նավ և ֆրանսերենով իր կառավարության կողմից ողջունեց մեզ, շնորհավորեց, որ աղջ-առողջ հասել ենք, ապա մեզ ներկայացրեց իր հետ եկած սպաներին՝ Նուրի բեյ և Ահմեդ բեյ: Վերջինս ծագումով արաբ էր:
Մուխթար բեյը մեզ հաղորդեց, որ մենք թուրքական կառավարության հյուրերն ենք և մեր բնակության համար հատկացված է Թոքատլյան պանդոկը: Մենք հայտնեցինք մեր շնորհակալությունները կառավարության սիրալիր վերաբերմունքի համար և մեկնեցինք պանդոկ: Ուշադրությամբ դիտում էինք քարափի մոտ հավաքված ամբոխի դեմքերը և չէինք կարողանում գտնել հայերի: Նրանցից որևէ մեկը հանդգնույթուն չէր ունեցել բացահայտ կերպով դիմավորել Հայաստանի Հանրապետության ներկայացուցիչներին: Երևույթը դեռ շատ նոր էր և երկյուղալի: Պատերազմը դեռ չէր վերջացել: Պատերազմի վախճանը կասկածի տակ էր: Բոլորն էլ չափազանց զգուշավոր էին: Հայաստանի Հանրապետության ներկայացուցիչների գալուստը, ինչպես հետո իմացանք, շատերին երազ էր թվում: Բոլորի հիշողության մեջ դեռ թարմ էին մեծ աղետի զարհուրելի պատկերները, և ո՞ր հայը կարող էր հավատալ, թե այդ սարսափներից հետո իր առջև պիտի տեսնի Հայաստանի Հանրապետության նախարարներին:
Երկու տարի հետո ես նորից եղա Պոլիս: Մի քանի կանայք պատմեցին ինձ, թե ինչպես իրենց տներում ջերմորեն աղոթել են մեր առողջության և բարօրության համար: Նրանք վախենում էին, թե թուրքերը մի օր մեզ պիտի սպանեն կամ թունավորեն:
Պանդոկում մեզ համար արդեն լավ սեղան էին պատրաստել: Ճաշելուց և մի քիչ հանգստանալուց հետո Մուխթար բեյի հետ պայմանավորվեցինք, որ մեր առաջին այցելությունը պիտի տանք Խալիլ բեյին, որը արդարադատության նախարարն էր և Բաթումի խորհրդաժողովի ժամանակ թուրքական պատվիրակության նախագահն էր:
Խալիլ բեյը մեզ ընդունեց շատ սիրալիր: Մեր խոսակցության առարկան եղավ առաջիկա խորհրդաժողովը, օրակարգը և այն միջոցները, որոնք անմիջապես պետք է առնվեն Կովկասում հայերի վիճակը բարելավելու համար: Մեր հիմնական միտքը հետևյալն էր, որ արտահայտեցինք խոսակցության ընթացքում. «Կա՛մ Հայաստանը պիտի ապրի, ասացինք մենք Խալիլ բեյին, այն ժամանակ տվեք նրան հարմար սահմաններ, կամ չպիտի ապրի: Այդ դեպքում մեր բոլոր խոսակցությունները ավելորդ են»:
Ընդհանուր կերպով պետք է ասեմ, որ մեր զբաղմունքն ու խոսակցությունները չորս ամիսների ընթացքում եղան հետևյալը.
Ա. Կենսունակ Հայաստանի ստեղծման համար նպատակահարմար սահմաններ,
Բ. Պոլսի խորհրդաժողովը,
Գ. Հայերի անտանելի կացությունը Կովկասում:
Այս հարցերի մասին էր, որ շարունակ խոսում էինք այն բոլոր պաշտոնական և ոչ պաշտոնական անձանց հետ, որոնց հետ տեսնվելու առիթ ունեցանք Պոլսում: Եթե մեր այդ բոլոր խոսակցություններն ու տեակցությունները գրի առնեի, մի ահագին հատոր կստացվեր: Ես կանգ կառնեմ միայն ամենից կարևոր դեպքերի վրա, որոնք պիտի բաժանեմ երեք խմբի:
Ա. Մեր հարաբերությունները Թուրքիայի նախարարների խորհրդի հետ Թալեաթ փաշայի և Էնվեր փաշայի գլխավորությամբ,
Բ. Մեր հարաբերությունները օտար դեսպանների՝ Գերմանիայի դեսպան Կոմս Բերնստորֆ, Ավստրո-Հունգարիայի դեսպան Մարքիզ Բալավիչինի և Բուլղարիայի դեսպան Կոլչև, ինչպես նաև չեզոք Պարսկաստանի և Շվեդիայի դեսպանների հետ,
Գ. Մեր հարաբերությունները Երիտթուրքերի կոմիտեի, թուրք պետական ազդեցիկ գործիչների և մամուլի ներկայացուցիչների հետ: Սրանց մեջ էին, ի միջի այլոց, Ահնեդ Ռիզա բեյը, «Թանին»-ի խմբագիր Հյուսեին Ջահիդ բեյը և ծովային նախարար Ռեուֆ բեյը: Դրանից բացի, մենք տեսակցություն ունեցանք Սուլթանի հետ, որին մեզ ներկայացրեց Էնվեր փաշան: Մեր խոսակցության նյութը Հայկական հարցն էր:
Հայաստանի սահմանների չափազանց նեղ լինելու մասին մեր դիտողությունները շարունակ թուրքերի կողմից հանդիպում էին այն առարկության, թե բոլոր պետություններն էլ իրենց կյանքը սկսել են փոքր հողամասով և փոքր ժողովրդով: Որպես օրինակ բերում էին Հունաստանը, որ իր սկբնավորության օրերին ունեցել էր միայն 400 հազար բնակիչ: Մատնանշում էին Բելգիան, որը ընդամենը 30 հազար քառակուսի կիլոմետրի վրա կարողացել էր վեց միլիոն ժողովուրդ ապրեցնել: Այս ուղղությամբ թուրքերի առարկությունները ջրելու և մեր տեսակետները ավելի համոզիչ կերպով ներկայացնելու համար մեզ պետք էին վիճակագրական տեղեկություններ և փաստական տվյալներ: Այդ պատճառով, մեր առաջին գործը եղավ պատրաստել մի զեկույց, որով ցույց տայինք, թե որքան հող է պետք հայ ժողովրդի գոյության համար, ինչպես նաև՝ համեմատական թվեր էինք տալիս կովկասյան երեք ազգերի բնակչության և հողի մասին: Այս աշխատանքը կատարվեց զինվորական մասնագետ, զորավար Ղորղանյանի, տնտեսական գիտությունների պրոֆեսոր Բունյաթյանի և Կովկասի ազգությունների հարցում հմուտ եղբորս՝ Գևորգ Խատիսյանի ղեկավարությամբ: Մեր նպատակն էր ցույց տալ մեր անվիճելի իրավունքները Ախալքալաքի, Լոռիի, Զանգեզուրի, Ղարաբաղի և Նախիջևանի վրա, որոնց նկատմամբ հավակնություններ ունեին մեր կովկասյան հարևանները:
Թուրքերը շատ լավ ծանոթ էին մեր ծրագրերին և ձգտումներին, բայց չէին ուզում, որ գոյություն ունենա կենսունակ Հայաստան: Նրանք դեմ էին, որ Ղարաբաղն ու Զանգեզուրը կցվեն Հայաստանին, որովհետև ուզում էին բաց պահել իրենց ճանապարհը դեպի Բաքու: Դեմ էին նույնպես, որ Ախալքալաքն ու Լոռին մեզ տրվեն , որովհետև ուզում էին ազատ պահել ճանապարհը դեպի Ղազախ և Գանձակ: Մենք շարունակ վիճում էինք՝ միմյանցից թաքցնեով ճշմարտությունը՝ խուսափելով բացել մեր բոլոր քարտերը միմյանց առաջ: Երբ վերջապես գծված սահմաններով մեր քարտեզը ներկայացրեցինք թուրքերին, տեսանք, որ ադրբեջանցիներն ու վրացիներն էլ մի շարք հայկական հողամասեր մտցրել են իրենց սահմանների մեջ: Հրապարակ էր գալիս ներքին վտանգավոր մի հակամարտություն, որ հետո արտահայտվեց հայ-վրացական և հայ-ադրբեջանական ընդհարումների միջոցով, որ այսօր ժամանակավոր կերպով զսպված է և որ վաղը հավանաբար կրկին հրապարակ կգա այս կամ այն եղանակով:
Յուրաքանչյուր սուրհանդակ, որ գալիս էր Կովկասից, մեզ բերում էր սարսափելի լուրեր Հայաստանի ժողովրդի վիճակի մասին: Թուրքերը մեր երկրից դուրս էին տանում կենսամթերքը, և զանգվածը մատնվում էր սովի ու համաճարակի:
Դիտել նաև՝
https://www.aniarc.am/2015/01/04/towards-independece-1918-tatul-hakobyan-documentary/
