«ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹԵԱՆ» ՎԵՐԱՀԱՍՏԱՏՈՒԹԻՒՆԻՑ ՅԵՏՈՅ
ՅՈՒԶՈՒՄԱՆԼԻՑ ՕՐԵՐ, ՊԱՐԻԶ. -Քաղաքական աշխարհը ընդհանուր իրարանցումի մէջ է. զանազան ազգերի պետական պատասանատու անձնաւորութիւնների տեսակցութիւնները ալեկոծումի են մատնել ամբողջ աշխարհը: Երեւում է որ այդ բոլորի ծանրութեան կէտը Արեւելյան Խնդիրն է:
Գարնան առաջին օրերն են՝ 1908ի:
Պետերբուրգի Զինուորական ճեմարանի մէջ գտնուող գնդապետ Փ.-ը մեզ ընթացիկ տեղեկութիւններ էր տալիս քաղաքական ու զինուորական անց ու դարձի մասին:
Նոյն ժամանակները ռուս կառավարութիւնը իր մասնաւոր վստահութիւնը վայելող Մ.-ի միջոցով պաշտօնապէս հարց էր դրել եւ ցանկացել էր իմանալ՝ թէ մեր Կուսակցութեան դիրքը ի՞նչ կը լինէր, եթէ ռուս-թրքական պատերազմը ծագէր:
Ամէն անգամ, մեր պատասխանը եղաւ, որ Ս. Դ. Հնչակեան Կուսակցութիւնը յառաջապահ կը լինի, որպէս մարտական ուժ, հրապարակ կը գայ իր ամբողջութեամբ, իր տրամադրելի բոլոր միջոցներով.- եթէ ռուս կառավարութիւնը՝ նախապէս ի լուր աշխարհի, հանդիսապէս կը յայտարարէր՝ թէ այդ պատերազմը մղւում է ե՛ւ Հայերի ազատագրութեան համար ու կը խոստացուէր, յաղթութիւնից յետոյ Հայաստանի տալ Քաղաքական Ինքաւարութիւն:
Ընկեր Մուրատի հետ Կովկաս մեկնելու վրայ էինք, կուսակցական տակտիկական որոշումները գործադրելու՝ ինչ որ վերաբերում էր Արեւելա-հիւսիսային Հայաստանին:
Տեղի էր ունեցել Րէվալի պատմական տեսակցութիւնը:
Արեւելյան Հարցը եւ Թիւրքիայի բաղկացուցիչ ազգերի խնդիրները որոշեալ ձեւ ու գունաւորում առնելու վրայ էին:
Քաղաքական հորիզոնը մթագնել էր. ամպրոպները՝ կուտակուել:
Այդ հոգեբանական վայրկեանին էր, որ կատարուեցաւ թրքական զինուորական ապստամբութիւնը եւ վերահաստատուեցաւ կախակայեալ «Սահմանադրութիւն»ը:
Որ այդ զինուորական հարուածի մէջ ուղղակի մատ ունէին ո՛չ միայն բարձրաստիճան զինուորական պաշտօնատարնէր, այլ եւ պալատականներ ու կառավարչական ազդեցիկ անձնաւորութիւններ,- այդ մասին եթէ առաջ կասկած կար, բայց յետագայ դէպքերը եկան հաստատելու, որ դա իրողութիւն էր:
Նեղ դրութիւնից դուրս գալու ելքն էր թելադրած այդ միջոցը:
Վերակրկնուեց 1876ը:
Եթէ բոլորի համար դա պարզ չէր եւ վիճելի, գէթ մեր Կուսակցութեան համար կասկածելի ոչինչ կար այդ տեղ: Մենք սկզբից ի վեր երկմտեցանք եւ աշխատեցինք կուլ չերթալ այդ նորագոյն խաղին:
Առաջնորդուելով նորագոյն պատմութեան այն ընդհանուր երեւոյթից, որ ազգերը՝ ինքնորոշման սկզբունքի կիրարկութեամբ, բացի բացարձակ անկախութեան դիմելուց, իրենց մօտաւոր եւ հեռաւոր շահերի տեսակէտից՝ պետական համախմբումներ եւ միութիւններ են կատարում նաե՛ւ Քաղաքական Ինքնավարական ձեւերի գործադրութեամբ.- մենք մեր հիմնական սկզբունքներին հետեւողական մնալով՝ առաջին օրից յայտարարեցինք, որ ճշմարիտ Սահմանադրական Թիւրքիայի հանդէպ՝ ունինք Քաղաքական Ինքնավար Հայաստան:
Այն քաղաքագէտները, պատմաբանները, հրապարակախօսները, որոնք թէզ ունէին Արեւելյան Խնդրի վճռուելը Թիւրքիայի արմատական վերանորոգութեամբ եւ նրա բաղկացուցիչ ազգերի ինքնաւարութեամբ, մի րոպէ՝ ամէնք էլ ընդհանուր հրճուանքի մէջ մտան:
Թէեւ Գոչակով չկար, որ 1876ի ժպիտը արձակէր. բայց նրա ոգին կրող շատերը, որոնք գիտէին եւ փորձառութեամբ տեսած, ուսումասիրած էին թրքական «պատմական յեղափոխութիւնների», շարժումների, դիւանագիտական գլուխգործոց խարդաւանքների արժէքը,- նրանք, դարձեալ վարանոտ ընթացք բռնեցին:
Նորից դրուեց կոպալագլուխ հարցական նշանը:
Կովկաս անցնելու միտքը յետաձգելով՝ պատրաստուեցանք անցնել Տաճկաստան:
1908, Յուլիսի վերջին եօթնեակին՝ մեր Կեդրոնավայրը եկան Պարիզի թրքաց ընդհանուր հիւպատոսը եւ Ահմէդ Րիզան: Ցնծութեան մէջ էին: Մեզ հրաւիրեցին Տաճկաստան՝ վստահացնելով, ամէն երդում-պատռտումով, որ մենք ազատ կերպով կարող էինք մեր գաղափարները քարոզել եւ նոյնիսկ՝ ընդդիմադիր Կուսակցութիւն կազմել, եթէ ցանկանայիք:
Մենք արդէն պատրաստւում էինք մեկնելու:
Գնալուց մէկ շաբաթ առաջ ընկեր Մուրատի հետ փոխայցելութեան գնացինք «Երիտասարդ»ներին, իրենց Կեդրոնավայրը: Այնտեղ գտանք Անգլիայից, Բելգիայից եկած մի քանի թուրք եւ եւրոպացի հրապարակախօսներ: Սրանք այն անձնաւորութիւններն էին, որոնք Սուլթան Համիդի քաղաքականութիւնը պաշտպանելու եւ Հայկական ու Մակեդոնական Խնդիրների դէմ պայքարելու համար մասնաւոր միսիա էին ստանձնել: Մեզ տեսնելիս ուրախացան, խնդրեցին անցեալի մէջ իրենց աւել-պակաս գրածները մոռացութեան տալ, յայտնելով որ «Սահմանադրութիւնը» եկաւ եւ ամէնքին հաշտեցրեց:
Միւս այցելուները ցրուեցան. մենք մնացինք մենակ:
Հարց դրեցինք՝ թէ իրենք հաւատո՞ւմ էին, համոզուա՞ծ էին «Սահմանադրութեան» տեւականութեանը: Մատնանշեցինք պոռթկացող ընդհանուր ուրախութիւնը, մանաւանդ Կ. Պոլսոյ եւ Իզմիրի մէջ Հայերի եւ Թուրքերի միատեղ կատարած թափօրները, նաւարշաւները…:
Ահմէդ Րիզան պատասխանեց, որ «հաստատուն» դեռ ոչի՛նչ կարելի է ասել. եղած խրախճանքները աւելի մակերեւութային են, քան խորին գիտակցութեան արդիւնք. հէնց դրա համար էլ գրեցինք, որ Սալոնիկ անմիջապէս մի համագումար գումարեն, մեր Կուսակցութեան բոլոր մասնաճիւղներից, որպէսզի միջոցներ ձեռք առնեն «Սահմանադրութեան էութիւնը» լաւ հասկացնելու ժողովրդին»:
Մեր այն հարցին՝ թէ իրենց դիրքը ի՞նչ պիտի լինի դէպի Սուլթան Համիտը. հետեւեալ պատասխանն ստացանք:
«Ինչ բանի որ ձգտում էինք՝ հասանք. «Սահմանադրութիւնը» ձեռք բերեցինք: Սրանից յետոյ Սուլթան Համիտը մեզ շատ պէտք է. նա մեծ ծառայութիւններ կարող է մատուցանել՝ ներքին եւ արտաքին խնդիրների նկատմամբ. քանի որ ինքը անմրցելի քաղաքագէտ է եւ ահագին թուով անձնական բարեկամներ ունի Եւրոպայի բոլոր ղեկավար շրջաններում: Նրա ազդեցութիւնից եւ կարողութիւններից մենք պիտի օգտուենք. նա մեզ պէտք է»:
Վերջը մեզանից խնդրեցին այլեւս յարձակում չգործել նրա վրայ, որովհետեւ նա, սրանից յետոյ «իրենցն» էր եւ չէին ուզում փաթիշահութեան եւ խալիֆայութեան վարկը չափից աւելի նուաստացած տեսնել: Մեր առաջը դրեցին «Մէշվէրէթ»ի վերջին թուերը, որոնց մէջ ասուած էր՝ թէ Համիտը «Սուլթաններից ամենակորովամիտը, ամենաիմաստունն էր եղած…»:
Խնդրեցին նա՛եւ մեր ընկերներին գրել, որ փողոցային ցոյցեր չկազմակերպեն, որպէսզի մի՛ գուցէ կռիւներ պատահին եւ արտաքին պետութեանց կողմից միջամտութիւն լինի:
Գրեթէ մէկ օր յետոյ՝ եկաւ Ֆաղլին, Սապահէտտինի քարտուղարը. յայտնեց որ իշխանը անհանգիստ լինելուն պատճառով՝ անկարող եղաւ անձամբ գալ. եւ խնդրում է տեսակցութիւն մեր մեկնելուց առաջ. որովհետեւ շատ կարեւոր ասելիքներ ունի:
Նոյն հետայն՝ ընկեր Մուրատի հետ միատեղ Սապահէտտինին գնացինք:
Մեր տեսակցութեանը աւելի մտերմական բնաւորութիւն տալու համար՝ խնդրեց իրենից անբաժան՝ իր ֆրանսիացի բարեկամ Բարոնը Լը Նորմէին՝ բացակայել եւ մեզ բոլորովին առանձին, գլուխ գլխի թողնել:
Սեղանի վրայ դրեց Կ. Պոլսից ստացած վերջին հեռագրերը: Բովանդակութիւն էր. «Այսուհետեւ ապակենդրոնացման մասին խօսք չի կարող լինել. Թուրք ժողովուրդը ամբողջապէս դէպի նրանց է գնում. մեր շարքերը նօսրանում են. եթէ այսպէս երթայ՝ մենք եւ ո՛չ մի հետեւող պիտի ունենանք. ուստի քանի որ ուշ չէ, աճապարեցէք գալ»:
Ապա ձեռքը սրտի վրայ դնելով՝ խոստովանանքի ձեւով ասաց հետեւյալը, որ տալիս ենք նոյնութեամբ տառացի կերպով. «Ես արդէն ասացի, որ Կոնգրէսին ձեր չմասնակցելուն համար ուրախ էի: Հիմա էլ ձեզ աւելացնում եմ, անկեղծութեամբ, որ եթէ «Իտտիհատ»ը 8 ամիս կառավարութեան գլուխը մնայ եւ պետական գործերը ինքը վարէ, լաւ համոզուած եղէ՛ք, որ բաղկացուցիչ բոլոր ազգերի եւ մասնաւորապէս Հայերի ապագան ջաղջախուած, վերջացած է: Ես այս ասում եմ խղճիս թելադրութիւնից մղուած: Այդ մարդիկը ինձ հետ մտերմական խօսակցութիւններ են ունեցել, իրարու բացուել ենք որպէս թուրք: Նրանց արած որոշակի յայտարարութիւնից եւ խոստովանութիւնից՝ դա է երեւացել, պարզ եւ մեկին կերպով: Ուստի, օր առաջ, ձեր գլխի ճարը պիտի տեսնէք եւ ձեր անելիքը գիտենաք: Կրկնում եմ, որպէս գործից տեղեկութիւն ունեցող, 8 ամիս էլ՝ եւ ձեր ապագան, որպէս ազգ, այլեւս խորտակուած է՝ անվերականգնելի կերպով»:
Իշխանը խորը հոգւոց հանեց,- որպէս հոգեկան ծանր բեռից թեթեւցած, – մի քանի անգամ ա՜խ, վա՜խ արեց եւ ապա ծանր ակնարկներ, անէծքներ ուղղեց «Իտտիհատ»ի հասցէին:
-Ձեր առաջա՞րկը:
-«Ձեր ազգի սպառնացող այս վերահաս վտանգի առաջ՝ Դուք եւ Դաշնակցականները իրարու պիտի մօտենաք եւ մասնաւոր հասկացողութեան գաք: Պէտք է իրարու ձեռք տաք, մէկ գծի վրայ կանգնէք. վերջապէս հասկանաք թէ ձեր թշնամին ո՛վ է, ի՛նչ է խորհում ձեր մասին»:
Հարցրինք թէ՝ ինքը ո՞ր աստիճան վստահ է. ունի՞ որոշեալ տուիքներ, որ Դաշնակցականները՝ այսուհետեւ կարող են ձգել «Իտտիհատ»ին եւ նրանից հեռանալ:
Պատասխանեց որ ինքը այդ մասին նախապէս ոչի՛նչ կարող է ասել. բայց այդ հարցը ձեռք կ’առնի, այդ վստահացնէինք, որ այդպիսի մի համաձայնութեան մենք ցանկացող էինք:
Մեր պատասխանը եղաւ, որ մենք միշտ պատրաստ էինք դրական համաձայնութեան գալու ա՛յն բոլոր կուսակցութիւնների հետ, որոնք «Իտտիհատ»ի գաղափարաբանութեան դէմ էին: Իսկ ներկայ պարագային հաստատ խօսք ենք տալիս՝ պայմանով որ ամէն ինչ առնի հակաիտտիհատական գոյն եւ ուղղութիւն՝ նրա թուլացման եւ տապալման նպատակով:
-Իսկ ձ՞եր դիրքը ի՛նչ պիտի լինի, հարցրինք:
-«Անվերածելի հակառակութիւն: Իմ տեսակէտով՝ նրանք Թիւրքիայի գոյութեան համար՝ նոյնքան վտանգաւոր են, որքան Համիտի բռնակալութիւնը: Սուլթան Համիդին եւ նրանց միասին պէտք է կործանել.- առանց դրան՝ ո՛չ մի փոփոխութիւն պէտք չէ լինի. առ առաւելն՝ անձեր կ’երթան, անձեր կը գան, եւ իրերի դրութիւնը կը շարունակուի նոյնը մնալ, եթէ դեռ աւելի չվաթարանայ»:
-Ուրեմն ի՞նչ էք ուզում անել:
-«Ահա նամակները, յարեց. կարդացէ՛ք. սրանք գալիս են մեր այն բարձրաստիճան պաշտօնեաներից եւ մտաւորականներից, որոնք շատ մօտիկ են թագաժառանգին: Ընդհանուր բովանդակութիւնն այս է.- Թագաժառանգն ասում է որ ա՛յն օրը, երբ Սուլթան Համիդը գահընկէց կը լինի եւ ինքը գահ կը բարձրանայ, իր անմիջական եւ առաջին գործը կը լինի երկիրը օժտել Բելգիական տիպի Սահմանադրութեամբ. որով միահեծանութիւնը մի անգամից կ’անցնի ժողովրդներին եւ նրանցից է, որ ամէն իշխանութիւն եւ օրէնսդրութիւն կը բղխի: Ուրեմն Սուլթանը եւ գործադրական իշխանութիւնը պարզապէս պիտի լինի Թիւրքիայի մէջ պարփակուած ժողովրդների ժամանակաւոր ներկայացուցինչերը եւ կամակատարները: Նամակները այդ մասին կասկած չեն թողնում. եւ գրողները իմ ու թագաժառանգի ամենամտերիմ բարեկամներն են: Եթէ հարկ լինի, կարող եմ նոյնիսկ թագաժառանգի՝ իրեն ստորագրութեամբ՝ նամակ բերել այդ բովանդակութեամբ»:
-Ուրե՞մն:
-«Դուք ինձ պիտի աջակցէ՞ք: Ես արդէն այս օրուանից գործի պիտի սկսեմ»:
Մենք ասացինք, որ մի այդպիսի պատահականութիւն՝ մենք լապտերով էինք փնտռում. ուստի ո՛չ միայն կատարելապէս համաձայն ենք, այլ պատրաստ ենք ամէն տեսակի նիւթական, բարոյական եւ ֆիզիքական զոհողութիւններ անել այդպիսի մտքի իրագործման համար. հետեւաբար, մեր Կուսակցութեան խօսքն ունի. կարող է ամենայնիւ վստահել եւ գործի սկսել:
-«Որպէսզի գործը արագացնենք, աւելացրեց Սուլթան Մէջիդի թոռը, շուտով Կ. Պոլիս պիտի երթալ: Մի-երկու շաբաթից յետոյ ես անպատճառ պիտի մեկնեմ: Մեր առաջին գործը թող լինի վայելուչ շէնք վարձել, հրատարակել մի մեծ թերթ՝ թուրքերէն, ֆրանսերէն, հայերէն, ի հարկին՝ նոյնիսկ յունարէն լեզուներով: Դա պիտի լինի մի տեսակ «Թայմզ», – լուրջ, բազմակողմանի, կատարեալ. այնպէս որ ամէն կողմերից տեղեկութիւններ բովանդակէ եւ խմբագրուի ձեռնհաս, գրչի տէր, ծանօթ անձնաւորութիւնների կողմից: Նախ կը վերլուծենք «Միտհատեան Սահմանադրութիւն»ը, ցոյց կը տանք նրա անժամանակակից եւ անպէտք լինելը ու կ’առաջարկենք Բելգիական տիպի սահմանադրութեանը անհրաժեշտութիւնը: Երբ մտքերը այդ ուղղութեամբ կը պատրաստենք՝ այնուհետեւ ներկայացուած դրութիւնից օգտուելով՝ կ’աշխատենք թագաժառանգին բերել եւ մեր նպատակին հասնել: Գործը շատ դիւրին պիտի լինի, որովհետեւ այդ խնդրի մէջ մեզ պիտի օգնեն ո՛չ միայն բարձրաստիճան զինուորականներ, այլեւ շատերը Արքայական Տնից եւ ուրիշ ազդեցիկ գերդաստաններից. այդ մասին ամէն ապահովութիւն կարող ենք ունենալ»:
Մենք պատրաստակամութիւն յայտնեցինք՝ ո՛չ միայն թերթին գրական աշխատակցութիւն բերել մնայուն կերպով, այլեւ ամբողջ ծախքի 1/3-ը մեր վրայ առնել:
-Բայց սկզբունքային տեսակէտից՝ դուք վարչակա՞ն թէ՝ քաղաքական ապակեդրոնացման պիտի հետապնդէք:
-«Անպայման՝ քաղաքական. քանի որ համոզուած եմ, վարչական ապակեդրոնացում կը նշանակի «Միտհատեան Սահմանադրութեան» վարչական շարունակութիւնը. այսինքն անփոփոխութիւն, իրերի նախկին դրութիւն»:
-Մի քիչ էլ աւելի պարզենք: Ձեր ապակենդրոնացումը պիտի լինի ըստ վարչակա՞ն բաժանումների, նահանգների՞ թէ՝ ըստ ազգութեան, ըստ պատմական հայրենիքների:
-«Նայելով պայմաններին. երկուսն էլ կարող ենք ընդունել»:
-Հակասութիւն կայ. օրինակ՝ պէտք է ապակենդրոնացնել Հայաստանը, Ալբանիան. այդ պարագային՝ պիտի առաջնորդուինք նահանգների՞ բաժանման տեսութեամբ, թէ՞ հիմունք ունենալով ազգերի-անհատական գոյութեան եւ ինքնորոշման սկզբունքը:
-«Ձեր կարծքով ո՞րն է աւելի գործնականը եւ համապատասխան Թիւրքիոյ իրականութեանը»:
-Ապակենդրոնացում Ինքնաւարական դրութեամբ, ըստ պատմական հայրենիքների եւ ազգութեան. քանի որ օտարասեռ ազգերից բաղկացած բոլոր նորագոյն պետութիւնների մէջ, պատմութիւնը ա՛յդ հոսանքին է առել եւ խնդիրները, աւելի յառաջադէմ երկրների մէջ, բացառապէս ա՛յդ ուղղութեամբ են վճռուել: Դա է արմատականը. հակառակը կը լինի տեղական, քաղաքային վարչական փոփոխութիւնների թղթի վրայ. եւ գէթ մեզ՝ Հայերիս՝ ո՛չ մի բաւականութիւն կարող է տալ:
-«Ես պատրաստ եմ հէնց ա՛յդ ձեւն ընդունելու, ինչ որ բացատրեցինք. եթէ դա իմ ծրագրիս մէջը պարզ կերպով չեմ ասած, այլ միայն ապակեդրոնացում բառն եմ գործածած, դրա պատճառն այն է, որ խնդիրները դեռ խորապէս մշակած չէին եւ միւս կողմից էլ՝ ի նկատի ունէի տրիող մոլեռանդութիւնը»:
-Իսկ որպէս քաղաքական պայքարող Կուսակցութիւն, ձեր նշանաբա՞նը:
-«Վստահացէ՛ք, ասում եմ ազնուաբար, անընկրկելի, անտեղիտալի հակառակութիւն դէպի «Իտտիհատ»ը: Ես ո՛չ մի պայմանով նրանց հետ չպիտի կարողանամ համաձայնել, որովհետեւ գիտեմ թէ նրանց հոգին անկարելի է փոխել. եւ որ գլխաւորն է՝ կեղծ, խաբեբայ են»:
-Ո՞չ մի զիջողութիւն, ո՞չ մի յարմարում, ուրեմն: Այդ մասին մենք ամէն ապահովութիւն կարո՞ղ ենք ունենալ:
-«Ես ձեզ տալիս եմ Պատուոյ Խօսք»:
-Ուզում ենք ասել թէ՝ պիտի պայքարէ՞ք անդրդուելի կերպով:
-»Այո՛, այո՛, մինեւ վե՛րջ: Ես իմ քաղաքացիական պարտականութիւնս կատարած չեմ լինիլ, եթէ մի օր, նոյն իսկ ամենաթեթեւ խնդրի մէջ թերանամ եւ չգործեմ. միշտ իմ աչքիս առաջ չունենամ այն իրականութիւնը, որ երկիրը գնում է դէպի կործանում, դէպի քայքայում, դէպի վերջնական անկում: Ես չեմ կարող ձեռքերս ծալած՝ հանդիսատես մնալ հայրենիքիս անկման եւ կամ թոյլ տալ՝ որ իմ նախահայրերի երկիրը մի քանի չտեսների եւ ամբարտաւանների խաղալիքը, շահագործութեան առարկան լինէր: Դուք ձեր բաժին պարտականութիւնը, ես՝ իմս: Որեւէ երկմտութիւն չի կարող լինել»:
Այս բոլորից գոհ՝ Կեդրոնավայր դարձանք:
Անմիջապէս հեռագրեցինք զանազան շրջաններ, որ գործիչներ եւ պրոպագանդիստներ փութացնեն Հայաստան եւ Կ. Պոլիս:
Մեր Քիւրտ Բեդեր Բէյ Բեդերխանին, նոյն օրը ճանապարհ հանեցինք դէպի Սալոնիկ, իրեն յատուկ միսիա տալով՝ որ համաձայն մեր հարցարանի, մանրակրկիտ տեղեկութիւններ մեզ բերի Պոլիս, Սալոնիկի մէջ գումարուելիք «Իտտիհատ»ականների Առաջին Համագումարի մասին:
ՃԱՆԱՊԱՐՀԻՆ.- Օգոստոսի 15ին, ընկեր Մուրատի հետ միասին ճամապարհ ընկանք դէպի Կ. Պոլիս:
Սոֆիա, 3-4 օր, յաճախակի տեսակցութիւններ ունեցանք Մակեդոնացի Յեղափոխականների, լրագրողների եւ պետական անձնաւորութիւնների հետ: Մասնաւոր հետաքրքրութիւն ցոյց տուեցին գերմանական եւ աւստրիական թերթերի թղթակիցները: Բուլղարական, աւստրիական թերթերը բաւականին լայն էջեր էին բաց արել մեր տեսակցութիւններին: Դրանց ալիքը անցել էր մինչեւ Ռուսաստանի եւ Կովկասի ռուս եւ հայ թերթերը: Մեր կուսակցական՝ պաշտօնական դիրքը եղած էր, «Քաղաքական Ինքնավար Հայասատան՝ Սահամանադրական Թիւրքիայի հանդէպ»:
Մակեդոնական Յեղափոխականների, լրագրողների, ընկերների, համակիր հայ եւ բուլղար յոգնախուռն, բազմութեան՝ «Կեցցէ՜ Ինքնավար Հայաստան, կեցցէ՜ Ինքնաւար Մակեդոնիա, բարի յաջողութի՜ւն» աղաղակների ներքոյ՝ երկաթուղու գնացքը մեկնեց:
Սոֆիայի կայարանից հազիւ դուրս եկած՝ մեր սենյակաբաժնի մէջ գտանք Բելգրատի Թուրք քաղաքական գործակատարը, որ ինքն իրեն անուանում էր դեսպան:
Մեր աթոռակիցը նախ իր «անհուն մեծարանքները», «խորին յարգալից ողջոյնները» յայտնեց, երբ իմացաւ՝ որ «Հինչակները» Կ. Պոլիս են գնում. եւ այդ բոլորը մասնաւոր ձեւաբանութիւններով, երկար պարբերութիւններով: Ապա հասկացրեց, որ ինքը «Երիտասարդ Թուրք» է եւ «Հին րէժիմ»ի դէմ շատ կռուել. թէեւ ծածուկ, որ «Սահամանադրութեան» վերահաստատութեան երկրորդ օրը մեծ ճառախօսութիւններ էր արել, հացկերոյթներ էր տուել Բելգրադի կառավարական անձնաւորութիւններին, մամուլի ներկայացուչիցներին եւ փաստել, ջատագովել էր ընդհանուր միութեան գաղափարը:
Այդ բոլորը լսեցինք՝ կէս քուն, կէս արթուն:
Բայց, «ի յաւելուածոյ սրտի, խօսքի բերանն»:
Մեր ձանձրացուցիչ շաղակրատը ամենայն ոգեւորութեամբ շարունակեց.
«Սուլթան Համիտը պանդոյրին մէկն է. նրա երեսից է որ ա՜յնքան «խնդիրներ» կան կախուած մեր երկրի վրայ. ծօ մա՜րդ, ի՜նչ «խնդիր», ինչո՞ւ չլուծել, ինչո՞ւ չշարժուել, չգործել, չվերջացնել: Տե՛ս, Լեհական «խնդիր» կար. գերմանացիները բոլոր լեհերին դուրս քշեցին, նրանց հողերը գնեցին, նրանց երկիրը գերմանացի մուհաճիրներով լցրին, ու վերջացաւ, էլ Լեհական խնդիր չմնաց: Ա՜յ անխելք. բե՛ր միւսիւմաններ եւ լցրու Մակեդոնիա. թող մէկ քրիստոնեայի դիմաց 5-10 միւսլիման լինի. ցրուի՛ր քրիստոնեաներին, շրջանները այնպէս բաժանի՛ր, որ 4-5 միւսլիման գիւղերի մէջ՝ հազիւ մի քանի տուն ունեցող քրիստոնեայ գիւղեր լինին. եւ այն ժամանակ՝ տե՛ս թէ Մակեդոնական կը մնա՞յ…: Մի քանի ամիս էլ համբերի՛ր, ա՛նխելք, տե՛ս թէ նոր րէժիմը ի՛նչպէս այդ բոլորին լուծում պիտի տայ…»:
Վերջը ի՞նչ եզրակացնի՝ լա՜ւ:
«Մենք այս Բուլղարներին, Սերբերին, Յոյներին, Գարատաղցիներին պիտի ասենք թէ՝ եղբայրնե՛ր, մենք չէ՞ որ առաջ մեկ տան զաւակներ էինք, ինչո՞ւ բաժանուած մնաք մեզանից. հիմա էլ բռնապետութիւն չկայ, հիմա «Սահմանադրութիւն» կայ. եկէ՛ք, միանանք, եւ մէկ ընդարձակ Օսմանեան պետութիւն կազմենք…: Մենք ա՛յս պիտի քարոզենք, հասկացնենք նրանց…»:
Աւելացրեց, արեւելյան իմաստունի շեշտով, դիմագծերը, աչքերի շրջանակները ոլորելով, խաղցնելով.
«Մէկ թող այս անգամ միացնե՜նք, տեսնեմ թէ էլ ի՞նչպէս կարողանան բաժանուել»:
Շարունակեց. «Սալոնիկի մէջ արդէն վճռել ենք, շուտով ամբողջ իսլամական աշխարհը մեզի հետ պիտի միացնենք. տեսնեմ Ալժերիան, Թունիսը, Եգիպտոսը ի՞նչպէս պիտի մնան օտարների ձեռքը. մէկ՝ Պարսկաստանը եւ Աւղանիստանն էլ միացնենք… Հնդկաստանի միւսիլմաններին էլ իրենց իրաւունքները հասկացնե՜նք…»:
-Մի բան դուք մոռացել էք, Պրն. դեսպան, ասացինք, ա՛յն՝ որ չէք վճռել նախ Սեւ Ծովի հիւսիսային ափերից սկսել…:
Թուրքը չհասկացաւ պատմութեան հեգնութիւնը եւ յարեց. «Ռուսաստանը չենք մոռացել, ա՛յն էլ պիտի անենք, բայց դեռ նաւատորմիղ չունենք. երբ պատրաստ լինենք, Կովկասի Թաթարները արդէն մեզ են սպասում…: Աստուծով, մի օր, Ռուսներին մինչեւ իրենց երկրի խորերը կը քշենք…» :
Ապա, «դեսպանը» սկսեց ուռուցիկ ներբողականներ՝ «Սահամանադրութեան» հասցէին:
Մի յոյն ուսանող, որ քնից արթնացած՝ ճառախօսութեան այդ վերջին կտորը լսեց, ազգայնամոլի անհամբերութեամբ բացագանչեց.- «Դուք բնաշրջում չէք ունեցել, որ յեղափոխութիւն եւ սահամանադրութիւն ունենաք: Բնաշրջում եւ յեղափոխութիւն իրարու յաջորդութիւններ են. առաջ բնաշրջում՝ յետոյ յեղափոխութիւն: Քանի որ դուք առաջ յեղափոխութիւն էք արել, ասել է թէ՝ ձերը չպիտի քայլի, ձեր «Սահմանադրութիւնը» բանի պէտք չպիտի գայ…»:
«Դեսպանը» կատաղեց, պոռաց.- «Աւելի՛ լաւ, բնաշրջում պիտի անէինք, որ «Սահմանադրութեան» հասնէինք, քանի որ առանց դրան էլ հասանք մեր ուզածին, ի՞նչ գէշութիւն կայ այդտեղ. մենք ճանապարհը աւելի կարճ կտրեցինք: Հապա ի՞նչ կ’ուզէիք. կ’ուզէիք որ սպասէինք եւ մեր երկիրը բաժան բաժա՞ն լինէր…: Նրանցից յետոյ բնաշրջումը ի՞նչ պիտի անէինք…: Րէվալի տեսակցութիւնը մեզ ստիպեց, որ տասը տարուան գործը մի օրուան անենք: Խելօք չե՞նք եղել. խելքը միայն Յոյների՞ն է տրուել: Դուք կ’ուզէիք որ մենք չշարժուէինք, «Սահմանադրութիւն» չյայտարարէինք, որ պետութիւնները միջամտէին, դուք էլ գայիք ասէիք թէ՝ Այա-Սոֆիան էլ մեր բաժինն է. ձեր «մեծ գաղափարը» կարծէք թէ՝ չե՞նք հասկացել… Սուլթան Համիտը կոյր լինի, որ մեր զինուորներին կէս ճանապարհից ետ դարձրեց եւ չթողեց որ 1897ին Աթէնք մտնէինք…»:
Անցանք սահմանագիծը:
Ներս մտաւ անճոռնի կերպարանքով, հաստաբուն, վիզը խոհանոցի կատուի նման պարարտ, փոքրիկ՝ պճլտացող աչքերով, արտաքինով, գծագրութեամբ խիստ խորշելի մի Թուրք. եւ իր առաջին խօսքն արաւ, որ եկած է «Հինչակ Էֆէնտիներին» բարեւելու եւ իմանալու՝ թէ արդեօք հանգի՞ստ են, հրաման ունի՞ն անելիք…:
Շնորհակալութիւն յայտնեցինք մեր անկոչ հիւրամեծերին:
«Դեսպանը» մեր ականջին փսփսաց. «Այս շունը այս կողմերի լրտեսապետն է». եւ ապա դառնալով նորեկին՝ սիրազեղ, կարօտալից կերպով հարցրեց. «Ահմէդ Էֆէնտի, հայրենիքի արժանաւոր զաւակ, գործերը ի՞նչպէս կ’երթան… պաշտօնդ ի՞նչ է…»:
-«Աստուած ձեզի երկար կեանք տայ. արածս մեծ բան չէ, պարտականութիւն է. հիմա այս կողմերի ապահովութեան մեծ պաշտօնեան եմ» ասաց Ահմէդ Էֆէնտին, ծանր եւ յարգալիր կերպով:
Ու «դեսպանը» անկեղծ ձեւ առնելով՝ մի առանձին փութկոտութեամբ մեզ դառնալով՝ ասաց. «Հինչակ Էֆէնտիներ, այս մարդը մեր է՛ն սիրելի հայրենանուէր մարդն է. շատ մեծ ծառայութիւններ է մատուցել…»:
Թրքութի՜ւն…:
Ահմէտ Էֆէնտին խորին շնորհակալութիւն յայտնեց այդ մեծ «գնահատութեան» համար եւ սկսեց պատմել՝ թէ ինչպէս մի քանի շաբաթ առաջ, քնած տեղը, ձերբակալեց Պարիզ փաղչող Նէջիպ Մելհամէին, ու դրանով չբաւականանալով, մեզ յայտնեց, մասնաւոր հաճոյքով, որ ինքը բռնապետութեան շրջանին, շատ մեծ թուով «Հինչակներ» էր փաղցրել եւ նրանց ամէն դիւրութիւններ տուել էր, որ դրսից ներս, ներսից դուրս երթային…:
Թրքութի՜ւն…:
