ՀԱՅ ՊԱՏՈՒԻՐԱԿՈՒԻԹՒՆԸ.- Պէտք եղածին պէս ընդիմադրող, կռուող ուժ չկարողացանք հաւաքել, մեր բազուկը կարճ եղաւ: Այսօրուան իրականութեան հանդէպ՝ Հայ Պատուիրակութիւնն էլ պատասխանատութիւնն ունի՞ թէ՝ ո՛չ: – Անշո՛ւշտ:
Հայ Պատուիրակութեան առաջին սխալը այն եղաւ, որ նա կանխապէս մշակուած, բանաձեւուած ծրագրով երեւան չեկաւ: Յայտնի էր թէ՝ Արեւելյան Խնդրով շահագրգռուող իւրաքանչիւր պետութիւն եւ կամ խմբակցութիւն ի՛նչ էր ուզում. թուրքի պատմական, բացասական դիրքն էլ պարզ էր. բայց որոշ չէր, թէ հայ՝ Կաթողիկոսական Պատուիրակութիւնը՝ տնտեսական, քաղաքական, վարչական՝ ի՞նչ հաստատութիւններ էր ուզում: Իրողութիւնն այն է, որ նա գոյութիւն ունեցող հոսանքների հետ լողում էր, աշխատում էր յարմարուիլ. բայց տարբեր հոսանքների մէջ լողալու, հակամարտ խմբերի հետ յարմարուելու համար իսկ սեպհական թեւճակ, ծրագիր պէտք էր ունենալ.- դա պակասում էր: Եղածը շատ թոյլ, դիւրին, աղաչական, բայց սեպհական հողից եւ ուղղութիւնից զուրկ դիւանագիտական ձեռնարկներ էին, ուրիշ ոչինչ. դա հայկական հին մէթոտի աղերսարկուական ձեւն էր, որ վերանորոգուած՝ կաղն ի կաղ քայլում, գործում էր: Չէր կարելի մի տեղ թրքասէր, գերմանասէր երեւիլ, մի այլ տեղ՝ ռուսասէր, անգլիասէր, ֆրանսասէր. հարկաւոր էր որոշ գիծ, գոյն եւ անհատականութիւն ունենալ.- եւ դա չկար:
Ս. Դ. Հնչակեան Կուսակցութիւնը երեւան էր եկել որոշ ծրագրով եւ դրել էր Հայաստանի Քաղաքական Ինքնաւարութիւնը:
Պատուիրակութիւնը փաստում էր լոկ բարեկարգութիւն, ինչ որ շատ առանձգական հասկացողութիւն էր: Միայն այդ չէ. հայ պատուիրակութիւնը իր երկրորդ մեծ սխալը գործեց, երբ իր նախագահի գրչով եւ ստորագրութեամբ մեզ դէմ դիրք բռնեց եւ հրապարակաէս, էն էլ օտար կիասապաշտօնական եւ ազդեցիկ մամուլի մէջ, սկսեց փաստել, ապացուցանել, ա՛յն միտքը պաշտպանել, թէ Հայաստանը քաղաքական ինքնաւարութիւն չէր կարող ունենալ, յուսալ, ձեռք բերել. հէնց ա՛յն զօրաւոր պատճառով, որ Հայ ժողովուրդը Հայաստանի մէջ մեծամասնութիւն չունէր: – Դրանով, հարկաւ անգիտակցաբար եւ բարեմտօրէն, Պատուիրակութիւնը ո՛չ միայն մեզ էր փորում. կանգնում էր օդի մէջ, ճօճւում եւ կացինը տալիս՝ դողդողալով: Որովհետեւ բարենորոգման սկզբունքը, կիրառութեան ձեւը, տարողութիւնը, գաղափարը՝ թէ մեզ հակառակող պետութիւնները եւ թէ մանաւանդ, թուրք կառավարութիւնը՝ նո՛յնքան եւ աւելի՛ կատաղիօրէն, քաղաքագիտական հին բառամթերքից վեր առած փիլիսոփայութիւններով, անբաժան էին դարձնում, կապում միացնում էին մեծամասնութեան եւ փոքրամասնութեան խնդրի հետ: Արեւելյան Խնդրին ծանօթ ո՞ր քաղաքագէտին յայտնի չէր Լոնտոնի դեսպան՝ Ռուստէմ Փաշայի այն յայտարարութիւնը, թէ մասնակի բարեկարգութիւններ չէին կարող ներմուծուիլ, որովհետեւ, իրաւ է, աշխարհագրական մի հին Հայաստան կար, բայց հիմա՝ նրա մէջ Հայ չկար. որ այդ երկրի մէջ ջաղջախիչ մեծամասնութիւն կազմողը ոչ-հայերն էին, որոնք քաղաքական այդպիսի մի պահանջի պէտքը չէին զգում, որպէս տիրող տարր եւ իսլամներ: Հայ Պատուիրակութիւնը, ուրեմն, ինքն իրեն էր հարուածում, իր թշնամուն իրաւունք տալիս՝ վիճաբանութեան առարկայ եղող մի էական խնդրի մէջ:
Եւ «Իտտիհատ»ի է՛լ աւելի ճկուն դիւանագէտները դրանից օգտուեցան ու Պատուիրակութեան ստիպեցին լողանալու եւ յարմարուելու գործը շարունակել, մինչեւ ցնոր տնօրինութիւն: Անպատճառ, սրանք տեղի էին ունենում՝ անգիտակցաբար՝ Պատուիրակութեան կողմից. հարկաւ մեր դէմ եղած սրտմտութիւնից չէր, որ հրապարակային այդպիսի խոստովանութիւններ էր անել տալիս:
Բայց, անցողակի ասենք, դրան բնաւ հարկ չկար: Որովհետեւ, ինքնաւարութիւնը մեծամասնութեան եւ փոքրամասնութեան խնդրի հետ կապ չունի. դրա համար ուրիշ տուիքներ կան, աւելի զօրաւոր եւ վճռական, որ քաղաքական պատմութիւնը աչքի առաջ է ունեցել՝ այդպիսի խնդիրներ լուծելիս: Բացի դրանից՝ Հայի եւ ոչ-Հայի թուական յարաբերութեանց տուեալները ո՞վ եւ ո՞ր վաւերական աղբիւրն էր արձանագրել, որ Պատուիրակաութիւնը ա՜յդքան փութկոտ կերպով նախընտրութիւն էր տալիս այն թէզին, որ թուրք կառավարութիւնը պաշտպանել էր երկար տարիներից ի վեր, իր բոլոր պաշտօնական հաստատութիւնների եւ պետական ներկայացուցիչների բերանով, ամէն անգամ՝ երբ խնդիրը եկել էր Հայկական Բարենորոգումների հասկացողութեանը եւ գործադրութեան ձեւին:
Պատուիրակութեան այդ երկրորդ էական սխալը աւելի քան ակնառու է:
Մենք եւ մեզ հետ՝ Թուրքին, «Իտտիհատ»ին, Թիւրքական լաւ ճանաչող շատ հրապարակախօսներ, քաղաքագէտներ՝ ամեն ազգերից՝ փաստում, ասում էինք, որ «Իտտիհատ»ին վարկ պէտք չէր տալ, նրա խօսքերին ո՛չ մի հաւատ պէտք էր ընծայել, եւ շատ մեծ սխալ կը լինէր՝ 8 միլիոն ոսկու փոխառութեան դէմ հակապրոպագանտան չանել եւ չջանալ այդ փոխառութիւնը ջուրը ձգել, որքան որ դա մեր ուժերից կախումն ունէր:
Նոյն հակապրոպագանտան էին մղում, ուժեղ կերպով, նոյնիսկ, թուրք բոլոր ընդդիմադիրները. ի թիւս որոց եւ՝ Իշխան Սապահէտտինը, Շէրիֆ Փաշան, Րէշիդ Բէյը, ու բոլոր «Իթիլաֆականները». ասելով՝ որ այդ փոխառութեամբ «Իտտիհատ»ը պիտի ուժեղանար եւ կործանարար ուժ հանդիսանար՝ բոլորի համար: Նրանք էլ դրամական աշխարհին քարոզում, ասում էին՝ «Երիտասարդ Թիւրք»երին վարկ չտալ, որ այդ դրամով ո՛չ թէ «Իտտիհատ»ը երկրի այրող կարիքներին օգնութեան պիտի հանսէր,- ո՛չ. այլ միջոց ձեռք բերած պիտի լինէր իր փայփայած, անխոստովանելի, մթին նպատակներին հետապնդելու եւ վնասակար դառնալու թէ՛ փոխատու ազգին եւ թէ՛ Թիւրքիայի մէջ եղող ազգութիւններին:
Հայ պատուիրակութիւնը եւրոպական եւ մասնաւորապէս Ֆրանսիական հասարակական կարծիքի առաջ փաստեց, որ ինքը այդ փոխառութեան դէմ խօսք չէր ունենալ. ընդհակառակը կը ցանկանար նրա յաջողութիւնները. պայմանով միայն, որ նախ Հայկական Բարենորոգման սկզբունքը ընդունուէր Թուրք Կառավարութեան կողմից. որովհետեւ այդ գումարից օգտուողները Հայերն էլ պիտի լինէին:
Սակայն Պատուիրակութիւնը մոռանում էր պատմութեան էջերը թերթելու,- այնտեղ, այդպիսի՝ սկզբունքով ընդունուած՝ բարեկարգութիւնները շատ էին եղած եւ միշտ էլ անգործադրելի մնացած. «Կապերը լուալուց, ջրից հանելուց յետոյ»: Ուժեղ Թիւրքիան, Թուրք Կառավարութիւնը չէ, որ բարեկարգութիւն է ներմուծուել՝ հարկադրուած.- ո՛չ այլ թոյլ, տկար, ջաղջախուած, դրամական սուր տագնապների մէջ գտնուածը:
Պատուիրակութիւնը իր այդ լաւատեսական, նպաստաւորող յարաբերութիւնը անելիս, որեւէ փոքրիկ երաշխաւորութիւն ունէ՞ր իր ձեռքին, որ «Իտտիհատ»ը Հայկական Բարենորոգումները սկզբունքով պիտի ընդունէր եւ Ընդունելուց յետոյ էլ՝ գործադրէր.- եւ ո՛չ մի. բայց ինչո՞ւ էր անում: – Անպայման, ոչ-լաւ դիւանագիտութիւնից մղուած: Պատուիրակութիւնը կարծում էր՝ թէ դրանով «Իտտիհատ»ի սիրտը կը փափկացնէր, նրա մէջ բարեացկամ զգացմունքներ կը զարթեցնէր եւ յաջողութեան մի գրաւական էլ աւելի կ’ունենար: Եւ սակայն, ո՞վ եղաւ խաբուող դիւանագէտը: Թուրք պետական անձերի յատկութիւնները վաղուց ի վեր ծանօթ չէի՞ն միթէ:
Մօտիկից տեղեակ ենք, գիտենք թէ Պարիզի Հայ շրջանից՝ դրամական աշխարհի մէջ ծանօթ ի՞նչ «Հայ Դէմքեր» ամենաուժեղ օգնութիւնը տուեցին Ջավիտ Բէյին: Վերջինս՝ նրանց ցուցմունքներով, նրանց ընկերակցութեամբ յաճախ՝ մօտեցաւ յայտնի դրամատէրերին եւ կապեր հաստատեց: Ընդհանուր տոկոսից Ջավիտ Բէյը, ինչ ասել կ’ուզի, իր այդ «Հայ» բարեկամներին էլ բաժին էր հանել: Այո՛, «Հայերը», իրենց մտերիմ բարեկամ Հրեաների հետ, այդ մեծ ծառայութիւնը մատուցին Թուրքին:
Բայց Հայ Պատուիրակութիւնը այդտեղ ասելիք խօսք ունէր. նա կարող էր բարոյական ճնշում գործ դնել այդ «Հայերի» վրան, զգացնելով նրանց, թէ բարոյական ի՜նչ ծանր պատասխանատութեան տակ էին ընկնում իրենք:
Երեւի Ջավիտ Բէյը զգացել էր, որ մի այդպիսի բան կարող էր պատահիլ, դրա համար էլ մի քանի անգամ այցելութիւն էր տուած Պատուիրակութեան նախագահին, ինչպէս որ էն հաւաստի աղբիւրից մեզ տեղեկացրին, նրան միամիտացնելով, որ եթէ փոխառութիւնը յաջողուէր՝ իրենք «անպայման» բարենորոգումները պիտի գործադրէին:
Դրամը ստանալուց յետոյ՝ կռնակ չդարձրի՞ն:
Այո՛, այս կէտի մէջ էլ ծանր սխալ տեղի ունեցաւ, եւ «Հայ դիւանագիտութիւնը» շատ հեռատես կերպով չգործեց:
Ուրիշ խնդիր:
Մեր Կուսակցութիւնը՝ թէ եւրոպական եւ թէ Հայ հասարակական կարծիքին ասում էր, որ «Իտտիհատ»ական կառավարութեան վրայ ո՛չ մի յոյս պէտք էր դնել, նրան ո՛չ մի վարկ տալ, նրա ասած-խօսածներին ո՛չ մի հաւատ ընծայել, որ նա ո՛չ միայն բարենորոգումները չէր գործադրիլ, որքան որ իրենց կախումն ունէր, առաջնորդուելով իր գաղափարային, սկզբունքային հասկացողութեան տեսակէտից, այլ նա ամէն յարմար առիթից եւ պատրուակից օգտուելով՝ պիտի ջանար հայութիւնը բնաջնջել, ոչնչացնել եւ զուտ թրքական, իսլամական միատարր Պետութիւն ստեղծել: Մենք բերում էինք պատմական փաստեր, թէ ինչպէս «Երիտասարդ Թուրքերը» մեղադրել են իրենց նախահայրերին, որ ժամանակին՝ Իսպանիայի բռնապետ Փիլիպոս Բ. ի պէս՝ չեն մտածել այլատարրերին մէջտեղից վերցնելու եւ միանմանութիւն յառաջ բերելու: Այս բոլորը, բնագրի խօսքերը չակերտների մէջ գրած, մենք մի առ մի ներկայացրել էինք եւ նորից վերակրկնում էինք ու եզրակացնում, յորդրում, թելադրում էինք՝ ներքին, յեղափոխական ուժ հաւաքել, զինուիլ, պատրաստուիլ, յոյսը իր սեպհական բազկի վրայ դնել եւ ամէն ինչ նրանից յուսալ: Մենք աղաղակում էինք, այդ օրերում, որ Հայութիւնը ուրիշ ուղի չունէր հետեւելիք, ուրիշ ազդու միջոց չունէր իր գոյութիւնը ապահովելիք, եթէ ոչ ա՛յն նորագոյն ուղին, Յեղափոխական ա՛յն ճանապարհը, որ Պատմութիւնը մեր առաջը գծել, դրել էր, որպէս անհրաժեշտութիւն.- Արթնութիւն, զէնք, ռազմամթերք, յեղափոխական, ընդդիմադրական ուժի զօրացում, անխուսափելի կռուի պատրաստութիւն,- ահա՝ ազդանշանները, որ մենք պաշտպանում էինք պարզ, յստակ, որոշ կերպով՝ մեր թէ հրատարակութիւնների եւ թէ դասախօսութիւնների մէջ, ուր որ Ս. Դ. Հնչակեան ձայնը գնում էր, բարբառը՝ հնչւում. եւ դա ամէն տեղ, Հայութեան բոլոր շրջանների, բոլոր խաւերի մէջ՝ անխտիր:
Հայ Պատուիրակութիւնը այդ խնդրի մէջ էլ մեզ անհամակարծիք գտնուեց: Նա Հայ Ազգին քարոզեց, ասաց, յայտարարեց, թերթերի մէջ պաշտպանեց այն թէզը՝ թէ թուրք կառավարութիւնը՝ իր իսկ պետական շահի տեսակէտով՝ ստիպուած էր Հայկական բարեկարգութիւնները գործադրել, չէ՞ որ դրանից անմիջապէս եւ մեծապէս օգտուողը թուրք պետութիւնը ինքը պիտի լինէր. – Հայաստանի բարեկարգութեամբ, նրա անդորութեամբ, թուրք պետութիւնը իր մի կողմը ապահովութեան մէջ տեսած պիտի լինէր, զերծ ներքին խռովութիւններից եւ դժուարութիւններից:
Դիւանագիտութի՞ւն,- անշուշտ: Եթէ այդ թէզը պաշտպանողը ինքն իր խօսքերին հաւատում էր, – դա լաւ դիւանագիտութիւն չէր՝ Հայկական շահերի տեսակէտից. իսկ եթէ դիւանագիտութիւն էր միայն լոկ ասելը, խօսելը, – դա էլ լաւ չէր, որովհետեւ դեռ շատ հայեր կային, դժբախտաբար, «Հայ դիւանագիտութեան» հաւատացողներ, նրա վրայ յոյս դնողներ, որոնք այդպիսի «պաշտօնական» մի յայտարարութեան էին սպասում, նորից քնարբութեան մէջ ընկերանալու եւ մերկ իրականութեան առաջ աչք գոցելու՝ իրենց պապերի նման: – Այդպէս էլ եղաւ:
«Իտտիհատ»ը չէր, որ այդ խօսքերից պիտի խաբուէր. նա իր հայերի հարազատ զաւակն էր, եւ նրանց շաւղին էլ հաւատարիմ մնացած: Նա թուրք պետութեան գոյութեան, ապահովութեան շահը այլպէս էր ըմբռնել, իր պապերի նման, քան Հայ Պատուիրակութեան դիւանագիտութիւնը:
Ի՞նչ եղաւ Հայ Պատուիրակութեան այդ շատ ձախողակ, յուսադրիչ, քնացնող յայտարարութեան արդիւնքը: – Ահա՛ թէ ինչ:
Հայ առաջին Պատուիրակութիւնը, Եւրոպայից դառնալուց յետոյ, երջանկայիշատակ Խրիմեան Հայրիկի բերանով խօսեց, հաշիւ տուեց, դիրք բռնեց: Հայրիկի մեծութիւնը, նրա պատմական արժէքը հէնց դրա մէջն է: Այդ մեծ հոգեւորականը իսկութիւնը չպահեց, եղածը չքօղարկեց, դիւանագիտութիւն չհամարեց՝ զգալ ա՛յլ, խօսել ա՛յլ.- ո՛չ: Նա ասաց ա՛յն, ինչ որ կար, ինչ որ իրականութիւն էր: Հարիսայի եւ Շերեփի այլաբանութիւնը՝ մեր նորագոյն պատմութեան մէջ՝ մի դարագլուխ է կազմում. դա պաշտօնական նուիրագործումն էր, Եկեղեցու բեմից, Յեղափոխական մտքի, Յեղափոխական Շարժումի:
Հայրիկը եղաւ Յեղափոխական Գաղափարի առաջին պաշտօնական, հոգեւորական առաքեալը: Նա Հային մատնանշեց ազատութեան միակ եւ էական միջոցը.- Երկաթի Շերեփը: Այո՛, ո՞ր ազգի պատմութիւնը չէր ասել, որ «Հարիսան» ուտելու համար՝ մեր օրերում քաղաքակրթութեան ներկայ շրջանի մէջ, Երկաթէ Շերեփ է պէտք:
Յեղափոխական այդ ճիչը ո՛չ միայն ժամանակի իրականութեան էր համապատասխանում, այլ նա անշեղ արդիւնք էր Հայ ազգի իր ծոցի մէջ, դարերի ընթացքում, սնուցած ընդդիմադրական գաղափարի, վառ իդէալի կենդանի, անազատ մնալուն: Դա յորձանուտ կեանքի մէջ թաւալող՝ ազատութեան բաղձացող, նրա համար արեան գետեր հոսեցնող հայ պատմութեան արդիւնարարն էր, որ ցայտուն կերպով հրապարակ եկաւ, ձեւ, մարմին առաւ՝ ժողովրդական բարբառով, հասկնալի ոճով, մի վճռական եւ պատասխանատու րոպէի մէջ: Հպատակութիւնը Հայի հոգին չէր սպանել, նա գիտէր զէնքի գինը, նրա կատարած դերը ժողովրդների, ազգերի մէջ, գիտէր ապստամբութեան, յեղափոխութեան գործը, արդիւնքը՝ իր սեպհական պատմութիւնից.- դա մի միտք էր, որ մխուել էր իր հոգու խորշերի մէջ եւ նրա մարմնի, էութեան անբաժան մասն էր կազմել: Ինչ որ նրա համար էր,- բնականութիւն, իրերի ուղիղ բացատրութիւն էր:
Եւ Հայրիկը մնաց Մե՜ծ, Բա՜րձր, Հայ ազատագրութեան երկնակամարի ճաճանչավառ մի աստղը՝ միշտ անթառամ պսակով լուսազարդուած:
Ի՞նչ ասաց, սակայն, այսօրուան՝ Կաթողիկոսական Պատուիրակութիւնը եւ նրա նախագահը: Նա դիւանագիտօրէն ծածկե՞ց, թէ՞ ուղիղ կերպով գնահատել չկարողացաւ ճշմարիտ իրականութիւնը: Ինչ էլ որ լինի, իրողութիւն է, որ նա, իր վերադարձին, երբ ամէն ինչ դեռ մէկից խառնաշփոթութեան մէջ էր, վերջնական, որոշ՝ ոչինչ. երբ մէկից աւելի զօրաւոր նախանշաններ կային «Իտտիհատ»ական կառավարութեան չարանենգ հոգին քօղամերկող,- նա ասաց, խօսեց դրական ձայնով, յաղթական շեշտով, եւ քարոզեց պահպանողականութիւն, հաւատք դէպի թուրք կառավարութիւնը: Եւ այդ էլ եղաւ հրապարակապէս, մամուլի էջերի մէջ, ստորագրուած յօդուածների եւ սարքուած տեսակցութիւնների հրատարակումներով: Ընդունելութեան գնացող, դիմաւորող՝ հաւաստի, վավերական բերանից լուր ակնկալող ժողովրդին, այս անգամ, Երկաթի Շերեփից չէր խօսւում, այլախօսութեան, նմանաբանութեան պէտքը չէր տեսնւում, այլ պարզ, որոշ կերպով ասւում էր թէ ամէն բան կարգադրուած, վերջացած է, մնացածը պէտք է յուսալ դիւանագիտութիւնից եւ թուրք կառավարութիւնից: Հայրիկի բերանի մէջ դիւանագիտութիւնը «մարդազէլ» էր դառնում, իսկ թուրք կառավարութիւնը՝ անվստահելի. – հիմա, այս անագամ, առաջինը նկատվում էր հոգածու, իսկ երկրորդը՝ վստահելի: -Դա Նուրեանների, Տատեանների, Աշըգեանների, Վեհապետների, հայ «Հին դիւանագիտութիւնն» էր, որ մեղրածորան բառերով վերակրկնւում էր մեր վերջին քառորդ դարու պատմութիւնը: Չէ՞ որ հայ նորագոյն կեանքից, նրա անհուն ցաւերից, քաղաքական անշէջ ձգտումներից բխող Յեղափոխական առաջնորդութեամբ եւ ղեկավարութեամբ, այդ «հինաւուրց դիւանագիտութեան» ամբարտակները արդէն խորտակել, փշրել էր եւ Յեղափոխական Ալիքը դարձել անկանգնելի, անընդիմադրելի: Մեր այդ կեանքն էր մոռացւում, ահա, անխոհեմաբար: Եւ նորից Յեղափոխական ու Հակայեղափոխական թէզերը իրարու էին բաղխում. հին ու նոր կեանքը՝ իրենց փաստաբաններով ու զէնքերով դէմ դիմաց կանգնում: Կեանքը իր օրէնքը գործադրեց, անհրաժեշտութիւնը իրենը առաւ,- Պայքարը շարունակեց:
Պատուիրակութեանը թէզը որոշ հետեւանք ունեցա՞ւ,- անշուշտ, նա աւելի մեծ չափով նախասիրութիւն պիտի վայելէր, այս անգամ էլ, քանի որ հայ տիրող, պահպանողական դասակարգիցն էր գալիս եւ աւելի էր համապատասխանում նրանց շահերին, որնք թուրք պետական պահպանութեան թէզն ունէին բերաններին եւ կռուի, յեղափոխական շարժման, անջատողականութեան հակառակ էին: Այո՛, չի ուրացւում, նա ունեցաւ իր ազդեցութիւնը: Չէ՞ որ գաղջ մտքերի ահագին լէգէոններ էլ ունէինք, որոնք պատրուակ էին փնտռում՝ նորից օրինականութեան փէշերից բռնելու՝ թրքասէրներ անուղղայ շերտերի հետ միասին: Ներդաշնակութիւնը է՛լ աւելի կատարեալ եղաւ, երբ հայ ազգային իշխանութիւնները, մասնաւորապէս Պատրիարքական Հաստատութիւնները եւս՝ նոյն տրամադրութեանց թարգմանը հանդիսացան՝ իրենց տիտղոսաւոր ներկայացուցիչների բերանով:
Ազգային իշխանութիւն, Պատուիրակութիւն քաջութիւն, հոգւոյ արիութիւ չունեցան Հայ Ազգին, պատմական մի վճռական րոպէի մէջ, ասելու թէ ձեռնպահ կեցի՛ր, Պարլամենտական ընտրութիւնների մի՛ մասնակցիր, մինչեւ որ «խոստացուած բարենորոգումների» փշրանքները, գէթ, իրականացած տեսնես, – ո՛չ: Նրանք Երկաթի Շերեփից չխօսեցին, Հայրիկի շունչը, հոգին, կրակը չունեցան. նրանք աւելի «մեծ դիւանագէտներ» դարձան, ասացին որ ընտրութիւններին մասնակցի՛ր եւ թուրք պետութեան հանդէպ օրինական դիրքի մէջ մտի՛ր, յուսա՛, վստահի՛ր, եւ ոչ թէ բողոքողի, պայքարողի կեցուածք բռնիր:
Իսկ դրա՞ հետեւանքը.- խուռներամ հռետորները, ատենախօսները յառաջ նետուեցան, իրարու գերել, անցնել փորձեցին՝ դէպի օսմանեան պետութիւնը ունեցած՝ իրենց հաւատարմութեան, ուխտապահութեան մէջ: Խանդավառութիւնը ընդհանուր էր, հաղորդիչ, ամէքն էլ սրարշաւ առաջ էին գնում եւ Խորենացու ասածին պէս՝ «Այր զարամբ ելանէին տիրել» Օտտօմանեան Պարլամէնտին, որպէսզի առատ բաժիններ ապահովեն իրենց բարեկամների ու դրկիցների համար: Մարդիկ այն աստիճան բոցավառ գործի սկսեցին եւ ամրապինդ եղան իերնց հաւատքի մէջ, որ «Ընտրական Պայքարի» մէջ մտնելով, էլ վարկաբեկում չմնաց, որ մրցակից մրցակցի, հակառակորդ հակադակորդի վրայ չթափէր: Եւ ամենքին էլ փաստում էին հրապարակապէս, մամուլով, որ իր իսկ շահի տեսակէտով՝ «Իտտիհատ»ական կառավարութիւնը պիտի գործադրէր «Բարեկարգութիւնները» – էլ ի՜նչ էր պակաս, «երկու մարզպանները» արդէն որոշուած, ճանապարհ էին ընկած եւ տեղ էլ հասնելու վրայ էին:
Հոգեզմայլութեան այդ թռիչքի մէջ, Հ. Յ. Դաշնակցութեան շարքերում՝ երկճղում իսկ յառաջացաւ, որի առաջը կարելի եղաւ առնել միայն «Երեսփոխանների» աւելի մեծ թիւ ստանալով:
Եւ այդպէս, ՀԻՆԱՒՈՒՐՑ ՀՈՍԱՆՔԻ մեր վրայ տարած յաղթութիւնը կատարեալ եղաւ, երբ «Յեղափոխականներն» էլ իրարու հետ մրցել սկսեցին օրինապահական կեցուածքի եւ արտայատութիւնների մէջ, – դա մի նողկալի անբարոյացումն էր, որի պատկերը միշտ կը մնայ յուզիչ, փսխունք յառաջացնող՝ ապագայի առաջ:
Այսօրը փնտռելու համար՝ մեղադրական նստարանի վրայ դնելու է ա՛յն բոլոր ազդակներին, որոնք հայ ժողովրդին մղեցին, դրդեցին մասնակցիլ 1913-1914-ի՝ Օտտօմանեան Պարլամէնտի վերջին ընտրութիւններին եւ «Օրէնսդրական ժողով»ին:
Ո՞վ է մեղաւոր, երբ հայ ժողովրդի մի ստուար մասը հաւատաց, լսեց, վստահեց «Հինաւուրց Ուժերին» եւ «Յեղյեղուկ Յեղափոխականներին» ու զէնքի, կռուի, մարտական կազմակերպութեան պատրաստութիւն չտեսաւ: Եւ երբ հիասթափութիւնը եկաւ, ծանր կերպով իր խաբուած լինելը զգաց, տեսաւ այլեւս ուշ էր զէնքի վազել, մարտական ուժ մթերել, որովհետեւ ժամանակը անցել էր, ճանապարհները փակուել էին, թշնամին կանխել, կազմ ու պատրաստ՝ գործի սկսած էր:
Քնողները այնքան պատասխանատու չեն, որքան քնացնողները:
Պատասխանատունե՞ր,- ահա՝ նրանք:
