ՀԱՅԻ ՃԱԿԱՏԱԳԻՐԸ ԹՈՒՐՔԻ ՀԵՏ ԿԱՊՈՒԱԾ.- Քանի որ մեր թափած արիւնը «հալալ» էր անւում, Հայ Յեղափոխութիւնն էլ վիժուած յայտարարւում, ասել է թէ Հայ Ազգը այլեւս առանձին գործունէութիւն չպիտի ունենար, նրա բախտը վերջնականապէս կապուած էր Թուրք պետութեան եւ «Թուրք տիրող ազգի» հետ: Սա ձեռնպահութեան աղիտաբեր քաղաքականութիւն էր, որ թելադրւում էր շատ ճարտար կերպով: Էլ ի՜նչ էր մնում. մի ազգ իր բախտը, ամէն տեսակէտով, պիտի կապէր տիրողի հետ, նրա գործունէութեան շրջանակի մէջը պարփակուէր. երթար այն ճանապարհներով, դէպի ուր նուաճողը, առաջնորդողն էր գնում: Մասնակի հաստատութիւններ, առանձնայատուկ պայմաններ բաղկացուցիչ ազգութիւնների համար՝ այլեւս պէտք չէին, ամէն ինչ պիտի շարժուէր, ընթանար ընդհանուրի համար գծուած շրջանակի ուղղութեամբ:
Պատմութիւնը մեզ ասում էր, եւ Ս. Դ. Հնչակեանութիւնը շատ տարիներ առաջ փաստել, ապացուցել էր, որ Օսմանեան պետութիւնը գահավիժօրէն ընթանում էր դէպի անամբողջացումն.- այժմս բացատրւում էր, որ ո՛չ, դա սխալ էր. թուրք պետութիւնը գնում էր դէպի ամբողջացումն, դէպի միութիւն եւ Հայերն ալ նրա աշխատող գործաւորներից մէկը պիտի լինէին: Դա մի հակաբնականութիւն էր, պատմութեան տուիքներին տրամագծօրէն հակառակ, բայց քարոզւում, ասւում, խօսւում էր ուժեղ կերպով, եւ ամէն շրջանների ու վայրերի մէջ:
Մի ժողովրդի, տարիներ շարունակ գետերի նման արիւն թափող մի ժողովրդի, երբ ասւում է՝ թէ նա այլեւս մասնակի ճիգ չունի թափելիք, այլ իր գոյութեան պայմանները ընդմիշտ կցուած են Թուրք պետութեան եւ ազգի հետ, – դա սրտաթափութիւն յառաջացնելուց բացի՝ է՛ն անբարոյացուցիչ ներշնչումը չէ՞ր միթէ, որ մի թշնամի կարող էր տալ: Մի՞թէ այդպիսի սպանիչ գաղափարներ անարձագանք էին մնում եւ չէին ազդում թուլամիտների, կեանքի խնջոյքից ա՛յլ բան, քան ազատութիւն, հաւասարութիւն, մարդկային, ազգային իրաւունքների գործադրութիւն ակնկալողների վրայ:
«Մենք վեց հարիւր տարուայ ազգ ենք. մեր պապերը մի քանի հարիւր վրաններից՝ լայնածաւալ մի պետութիւն ստեղծեցին…»: Սրանք մտքեր էին, որ թափւում էին «Օսմանեան Պարլամենտի» ամբիոնից, հայ երեսփոխանների, պատգամաւորների բերանով: Ու ժողովուրդը կարդում էր Գրիքոր Զօհրապի այդ հռետորական մտքի սլա՛ցքը, դեռ միւսների ասածը մի կողմ թողնենք:
Տարիներ տեւող խելայեղութեան օրերի մէջ, էլ ի՜նչ արտառոց մտքեր յառաջ չնետուեցան, որպէս համոզումներ, քաղաքական հաւատամքներ:
Ահա այդ քաոսի մէջն էր, որ Հայ Յեղափոխականը իր թէզը պիտի քալեցնէր, հակառակ ձայնանիշը բարձրացնէր եւ ազդարարութեան ղօղանջը հնչեցնէր: Եւ դա շատ էլ դիւրին չէր. որովհետեւ նրա դէմ բազմադիմի դժուարութիւններ կային. ժառանգութիւն անցեալի, դասակարգային, անձնական նեղ հաշիւների, միտումների:
Դատելու համար՝ պատմութիւնը չպիտի մոռանալ:
ԹՈՒՐՔԻՆ ՎԵՐ ԲԱՐՁՐԱՑՆԵԼՈՒ ԳԱՂԱՓԱՐԸ.-«Եթէ մենք ուզում ենք երջանիկ, ապահով ապրել այս երկրի մէջ, առանց ենթարկուելու թշնամանքի, պէտք է ջանանք թուրքերին վեր բարձրացնել, նրանց մտաւորական, կրթական, նիւթական վիճակը բարելաւել. Թիւրքիան եւրոպական պետութիւն դարձնել, թուրք ազգն էլ ֆրանսիական բարձրութեանը հասցնել: – Այն ժամանակն է, որ ամէն ինչ կարգով կանոնով կ’երթայ, առանց ընդհարումների եւ բոլոր օսմանցիները իրենց իրաւունքի տէրը կը դառնան: Մենք չափազանց յառաջ ենք գնում, մինչ թուրքերը՝ ետ մնում. մեր օգուտը կը պահանջի կա՛մ կանգ առնել եւ կա՛մ նրանց էլ մեր հետ քալեցնել: Բարձրացնել թուրքին,- ահա՛ իմ խորհուրդս, ահա՛ Հայի անմիջական եւ գլխաւոր անելիքը»:
Սա հեգնանք չէր, ո՛չ էլ ճոռոմախօսութիւն, այլ ներքին համոզումը՝ արտաքին գործոց մի հայ նախարարի, որ տաք կերպով պաշտպանում էր՝ մեզ հետ ունեցած իր վիճաբանութեան ժամանակ, երբ հարցն էր թէ ի՞նչ դիրք պէտք էր բռնել, ի՞նչ անել:
-«Այո՛, այդ կարելի է. բայց դրա համար, նախ, համոզեցէք այս երկրի պետական ղեկը իրենց ձեռքը ունեցող ուժերին, որ պետական բոլոր հաստատութիւնները, սուլթանականութեան եւ չէյխ-իւլ-իսլամութեան հետ միասին՝ տիրող Հայ Ազգին փոխանցեն. եւ այն ժամանակ, համոզուեցէ՛ք, շատ կարճ ժամանակի մէջ՝ Ձեր ասածը կը լինի»: Իրականութեան երգիծանքը ուրիշ պատասխան չունէր տալիք, քան մեր ասածը. եւ վիճաբանութիւնը փակուեց:
«Հայերը չափից աւելի վեր են բարձրացել, հարկաւոր է նրանց վայր քաշել». – ասում էին «Իտիհատ»ական պրոպագանդիստները: Ամասիայի մէջ նրանք մինչեւ անգամ օրինակներով հաստատեցին իրենց հետապնդած թէզը: -Դրանք գաղափարների զուգորդութիւն էին, տիրող տրամադրութեան արդիւնք:
Արդեօք դրա՞, Թուրքի բարձրացման այդ նպատակի համա՞ր էր, որ իրարու գլուխ էին կոտրում՝ թուրք պետականութեան մէջ պաշտօններ ձեռք բերելու ցանկութեամբ տոչորուողները, հոգին, էութիւնը, եռանդը, զգացումները «տիրող ազգին» վաճառողների բազմութիւնը: Դրա՞ համար էին «օսմանականութեան» հայ ռահվիրանների աղաղակները: Մեր Յեղափոխական գրականութեան կտրօնները, ճառախօսների ասածները՝ թուրք պետական սեղանների վրայ, բացատրութիւննեով միասին, դիզող հայ պաշտօնեաները դրա՞ համար էր, որ ամէն տեսակ ծանօթութիւններ էին տալիս: Եւ այս հոգիների թիւը անգոսնելի չէր, դժբախտաբար:
Հասկանալի է պահպանողական, հակայեղափոխական հոգին. բայց նա մեր մէջ ձգտում էր ո՛չ թէ պատմութեան ընթացքում ձեռք բերուածը պահել, այլ՝ ի հարկին՝ ամէն ինչ թողնել, զոհել, իր շուկայական ԵՍ-ի համար եւ հարուածել, սպանել այն՝ ինչ որ հակահարուածով իր կաշիին պիտի դիպչէր:
ԱՆԳՈՒՅՆ ՄԱՄՈՒԼԸ.- Անշուշտ, լրագրութիւնը մեծ դեր ունէր կատարելիք այդ օրէրի մէջ: Մեր խօսքը, հարկաւ, ոչ-յեղափոխական գրականութեան մասին է. բայց դրա համար մենագրութիւններ են պէտք, ինչ որ մեր նպատկից բոլորովին դուրս է: Իրողութիւն է, սակայն, որ հայ լրագրութիւնը, մանաւանդ պարբերական մամուլը, եղաւ անգոյն, անջիղ, առանց որոշ սկզբունքների ղեկաւարուող՝ տեղեկատու մի բերան: Նա չառաջնորդեց հայ ժողովրդին, հասարակական կարծիք կազմելուն, արտայայտելուն չնպաստեց.- ընդհակառակը՝ խառնափնթորութեան մի տարր էլ նա հանդիսացաւ: Նա հայելին էր բիւզանդական մտայնութեան, բարք ու վարքի: Առողջ, քայքայող, վերաշինող,ստեղծագործող լրագրութիւնը բացակայում էր:
Մեզ հետաքրքրող խնդիրների լուսաբանութեան տեսակէտով՝ գլխաւոր խմբագիրների ներքին աշխարհը արտացոլացնելու համար՝ տալիս ենք հետեւեալ ճշգրտապատում տեղեկութիւնները:
Մի շատ յայտնի խմբագիր խնդրում է մեզ լսել իր գրած խմբագրականը: Կարդում է. «…Մինչ այժմ այս սիւնակներիս մէջ գրուածը սուտ է եղած…»: Ու դառնալով մէզ՝ աւելացրեց. «Աս ալ սուտ է… դուք՝ Ս. Դ. Հնչակեաններդ աս լեզուէն չէք հասկնար…»:
-Բայց տարիներ շարունակ «սուտ» էք խօսել, հիմա էլ շարունակում էք «սուտ խօսել. չէ՞ք կարծում որ դա անբարոյացուցիչ ազդեցութիւն կ’ունենայ ժողովրդի վրան եւ ձեր «սուտը» ճշմարտութեան տեղ կ’ընդունի.- հարցնում ենք:
-«Ժողովուրդն ալ գիտէ, որ գրածնիս սուտ է. բայց եթէ կը հաւատայ, թող հաւատայ. ի՜նչ ընեմ, ստիպուած եմ. իմ լրագրական շահս այդպէս կը պահանջէ»:
-Ինչո՞ւ համար օրուան կառավարութեան, մասնաւորապէս «Իտտիհատ»ի դէմ ուղիղ, կտրուկ դիրք չբռնել, իրականութիւնը չասել, այդ մասին ունեցած ձեր գաղափարները չարտայայտել. մի՞թէ անհարժեշտութիւն չէ որոշեալ աշխարհայեացք ունենալ՝ ժամանակակից հրատապ խնդիրների մասին:
-«Մեր տեսակէտով՝ ո՛չ. ես անորոշ դիրք պիտի բռնեմ. թէեւ հոգւով, սրտով օրուան կառավարութեան, նամանաւանդ ազգայնամոլ «Իտտիհատ»ին դէմ եմ. բայց գործիս չի գար շիփ շիտակ հակառակ գրելը. պիտի լռեմ, սպասեմ, մինչեւ որ ժամանակը գայ: Եթէ Թիւրքիան կործանի կենդանութեանս ատեն, գիտեմ թէ ի՛նչ պէտք է գրեմ. իսկ եթէ ո՛չ, մեռնիմ, աչքովս չտեսնեմ,- յետնորդներիս պատուիրած եմ գալ, գերեզմանիս կափարիչը բարձրացնել, ականջիս պոռալ, որ երիսց անիծեալ թուրքի ոտքը այս երկրէն կտրուեցաւ եւ այս երկիրը անոնց պիղծ ձեռքէն ազատուեցաւ: Այն ժամանակ աճիւնացած ոսկորներս դամբարաններիս մէջ կը խայտան, հսգիս կը ցնծայ, յարութիւն կ’առնեմ…: Դուք չէք կրնար երեւակայել՝ թէ սիրտս ի՜նչքան այրուեր է այդ անօրէններու ձեռքէն. չէ՞ որ հայի թափած արիւնը, պատմական խոշոր անցքերը, հայ ազատագրութեան ճիգերը աչքովս տեսած եմ…: Ես թրքատեաց եմ բոլոր հոգւովս. եւ հայ լինիլ՝ թուրքին չատել անկարելի է. բայց այժմս ոչ մի խօսք՝ ո՛չ թուրքին, ո՛չ անոր կառավարութեան, ո՛չ ալ, մանաւանդ, «Իտտիհատ»ին. ուրիշ դիրք բռնել չեմ կրնար. կ’ատեմ ձենէ աւելի, բայց կը լռեմ, կողմնակի ճամբաներով կը քալեմ. ձեզ պէս չեմ պոռալ՝ մենք այսպէս ենք…»:
-Ընդունում ենք եւ կատարելապէս համաձայն, որ դուք համոզուած՝ թունդ հակա-իտտիհատական էք, բայց լաւ չէ՞ր լինիլ, աւելի մեծ ծառայութիւն մատուցած չէի՞ք լինիլ, եթէ ձեր այդ դիրքը մի կերպ ժողովրդին հասկացնէիք, քանի որ ընթերցողների ահագին բազմութիւն ունիք եւ նրանք կարող են ճիշդ հակառակ եզրակացութեան գալ, – այսինքն ձեր «սուտ»երին հաւատալ…»:
-«Ո՛չ, չեմ կրնար. արդէն խնդիրը, ճշմարտութիւնը, ձեռնհասութիւնը իմ դիրքս չճանչցնելուն մէջն է…»:
Եւ խմբագիրը շարունակում էր «սուտ» խօսիլ՝ խղճի ամենայն հանդարտութեամբ. իր զգացմունքներին, իր մտածմունքներին ճիշդ հակառակը գրել, որպէս անհրաժեշտութիւն:
Օրուան հրատապ խնդիրների վիճաբանութեան, լուսաբանութեան ատեն՝ մեր առաջ այսպիսի խմբագիրներ կային, որոնք արտաքուստ մեզ հակառակ էին, բայց ներքուստ՝ մեզ հետ: Եւ սակայն, հեռուն կանգնող, դիտող, լսող, կարդացող ժողովուրդը այդ երկութիւնը ո՞ւր տեղից տեսնէր, ի՞նչպէս հասկանար. եւ ի՜նչ զարմանք, որ յաճախ նրա հոգւոյ խորշերի մէջը պինդ ծածկուած, երեւան չդրուած իրական զգացմունքներին:
Զա՛րկ, հարուածի՛ր, քննադատութեան մտրակդ շառաչեցրո՛ւ ուզածիդ չափ. բայց իրականութեան ազդակները անտես մի՛ արա, կողմնակցութեան գծի վրայ մի՛ կանգնիր:
Ուրիշ նմոյշ:
«Թիւրքիայի Պետական կազմը», «Ազգերի գոյութեան իրաւունքը եւ պայմանները», «Հայ Պատրիարքարանի առանձնաշնորհումները՝ որպէս ազգային իրաւունքներ», «Ս. Դ. Հնչակեան Կուսակցութեան դիրքը», – այս յօդուածները գրած, ձեռքիս՝ մի շատ յայտնի Թուրք լրագրի խմբագրատան սանդուխներից բարձրանում եմ: Խմբագրական սենեակի շէմքին՝ առաջս ելաւ դիմաւորելու՝ բոլորովին չսպասուած մի «հայ» խմբագիր, որին վաղուց ճանաչում էի ի լրոյ, բայց ո՛չ անձամբ. քանի որ միշտ խոյս էի տուել ծանօթանալուց:
Հասկացայ որ ծանօթ թուրք թերթի թէ՛ խմբագիրն է սա եւ թէ՛ ամէն ինչը.- «Թուրք առաջին հրապարակախօսը», ինչպէս որ ինքը իրեն որակեց: Յայտնում եմ այցելութեանս նպատակը. յօդուածները կարդում է ու ասում. «շատ լաւ, բայց մեր լրագրի մէջ զետեղելու համար չեն. մեր լրագրի մէջ գրելու համր պէտք է մտածել, զգալ, որպէս Թուրք»:
-Ուրեմն դուք միշտ խօսում, մտածում, գրում էք որպէս Թո՞ւրք:
-«Անշո՛ւշտ, այդ մասին տարակոյս անգամ չկայ: Բայց հարց. դուք ի՞նչ կը կարծէք, ես ի՞նչ եմ»:
-Դո՛ւք ի՞նչ ասեմ. ձեզ ճանաչել ե՛ւ կարելի է, ե՛ւ ո՛չ. դուք մէկն էք, որին, ինչպէս ասում են, Աստուած աթոռը նստել՝ անիծել է… դուք ամեն պատկեր, ամէն գոյն, հոգի ունիք. որոշ՝ ոչինչ: Դուք եղած էք յեղափոխական, հակայեղափոխական, Հայկական Դատի ջերմ պաշտպան, նրա պարսաւագրողը. մեր հալածիչը, լրտեսը… Դուք կապը կտրած մի մարդ էք. եւ հիմա էլ Թուրք առաջին հրապարակախօսը, Օսմանեան Պարլամենտի համար՝ «հայերի» ընտրելին…:
Խօսակիցս բնաւ չվիրավորուեց, եւ սառը կերպով աւելացրեց. «Ախպա՛ր, կը տեսնե՞ս սա մօրուքս.- Թուրքի չէ՞. երեսս,– Թուրքի չէ՞. մեզի ալ աս է պէտք, Թուրք ձեւանալ, Թուրք ըլլալ, Թուրք հոտիլ, մինչեւ որ Մոսկով Քեռին գայ՝ այս ափերը տիրէ. այն ատենն է, որ բոլորս ալ Հայ կ’ըլլանք, հայու պէս կը խորհինք, կը գրենք, կը գործենք. իսկ մինչ այդ՝ պէտք է կեղծաւորութիւն անել, շոյել, շողոքորթել, խաբել, ստել: Ս. Դ. Հնչակեանութիւնը խելօ՞ք բան կ’ընէ՝ շիտկէ շիտակ հակակառավարական ընթացք բռնելով, «Իտտիհատ»ին դէմ ելնելով՝ ի՞նչ պիտի շահիք. քիչ մը եթէ յարմարուելու քաղաքականութեան հետեւելիք, թէ՛ ձեր ազդեցութիւնը կ’աւելանայ, թէ՛ քանի մը երեսփոխաններ պարլամէնտ կ’ուղարկէք. ատիկա՞ շահաւէտ է, թէ՞ «Ենի Խանի» նկուղներու մէջ թառիլ ու խօսիլ, քննադատել, դաւադրել. ատով փո՞ր կը կշտանայ… Ժամանակին, պարագաներուն յարմարուելու է եւ մարդիկները ճանչնալու է…»:
Եւ մեր չյարմարուիլը Թուրք խմբագրին բոլորովին անհասկանալի էր մնում. մարդը անկարող էր լինում ըմբռնել թէ ի՛նչպէս մարդիկ կարող են կռուիլ գաղափարի համար՝ առանց դրանից անմիջական ու անձնական շահ, օգուտ ունենալու:
Եւ այս խմբագիրները ազդեցութեան տէր մարդիկ էին, ազգային շրջանակին մէջ դիրք գրաւողներ, հասարակական գործիչներ՝ մամուլի ասպարէզի մէջ: Սրանք դեռ մեծերն էին. իսկ փոքրերի մասին խօսք չպիտի անել. որովհետեւ յարմարուելու, շահեր ապահովելու. եւ այդ արարքի մէջ պախարակելի ոչինչ էին գտնում:
Ու քանի՜ քանի՜ հարցեր մէջտեղ դրուելիս՝ հրապարակ էին գլորւում «սուտերը», «կեղծիքները», եւ Հայ Յեղափոխականը դրանց դէմ պայքարելու կամ բնա՛ւ, կամ շատ սահմանափակ միջոց ունէր: Հասարակութիւնը, ուղղամտութիւնը, անկեղծութիւնը նրան այդ միջոցը զլացել էր:
«Իտտիհատ»ամիտ, անսկզբունք, ամէն ձեւ ու գոյն առնող խմբագիրներ, աշխատակիցներ, գրողներ, պարբերական թերթ հրատարակողներ.- դրանք ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՈՒՆԵՐԻ մէջ նուազ բաժին չունին:
Հարկաւ, սրանք բոլորը լճացած, անբարոյացած կեանքի արտայայտութիւններ էին. եւ այդ կեանք էր, ահա՛, որ տուել էր իր հերոսները: Ե՞րբ է որ, Կարլ Մարքսի ասածին պէս, «մեռելները չեն իշխել կենդանիներին»:
Եւ այդ ապականութիւնը մենք չէինք կարող մի անգամից շարժել, մաքրել, ինչքան էլ որ յեղափոխական հողմը սաստիկ փչած լինէր: Բայց չի կարելի ուրանալ, չխոստովանել, որ կուրծք չտուեցինք, մեր ուժերի սահմանների մէջ չաշխատեցինք:
Լոյսը, արդարեւ, բժոտ աչքերին վնասակար է. բայց երբ մարդիկ ուզում են ճշմարիտ լոյսին մօտենալ՝ պէտք է պատմական մեթոտին դիմեն, ներկայ խնդիրների լուսաբանութեան առթիւ. եւ ա՛յն ժամանակն է, ահա՛, որ դիւրութեամբ կը հասկցուի թէ՝ ինչո՛ւ մենք չունեցանք ընդդիմադիր այն ուժը, ինչ որ ցանկալի, սպասելի, եւ պէտք է որ լինէր:
Հայ Յեղափոխութիւնը անարդար կերպով դատափետելուց առաջ՝ հայ հակայեղափոխականութիւնն է նախ՝ որ դատի պիտի քաշել, իր բոլոր ջատագովներով միասին: Եւ աւելացնենք, անցողակի, ժամանակաւոր պղտորութիւններ առաջացնելուց յետոյ՝ ո՞ր ազգի մէջն է, ե՞րբ է որ հակայեղափոխականութիւնը ամօթահար չի եղել եւ Պատմութեան դատապարտութեան կնիքը չի ընդունել:
