ԼՐՏԵՍՈՒԹԵԱՆ, ԱՆՎՍՏԱՀՈՒԹԵԱՆ ՉԱՐԻՔԸ.- Մի բազմամարդ, միշտ վտանգի ենթակայ, հայ քաղաքի մէջ ենք՝ 1911-ին: Հրաւիրուած են, ընտրովի, բոլոր «երեւելիները», «աղաները», «պէտքականները»: Իրենց ցանկութեան եւ պահանջին համեմատ՝ քահանան երդուեցնում է, գաղտնապահութեան յորդորում:
Զէ՜նք, ինքնապաշտպանութի՜ւն, կազմակերպութի՜ւն, կանխապատրաստութի՜ւն,- յառաջ է գլորւում թէզը, իր համոզիչ բոլոր բացատրութիւններով:
Հողը բաւականին պատրաստուած էր. ընդիմախօսութիւն, գրեթէ չեղաւ: Ոսկիները թափուեցան առատութեամբ:
Ընտրեցէ՛ք գանձապահ.- ասւում է:
Հարիւրի միջից եւ ո՛չ մէկը տեղից շարժուեց. ո՛չ ոք ուզեց գանձապահութիւնը ընդունել՝ գէթ շաբաթուան մի քանի օրուան համար, մինչեւ որ գործը գլուխ գար: – Ինչո՞ւ:
– Որովհետեւ հարեւան՝ հարեւանի, բարեկամ՝ բարեկամի, քաղաքացի՝ քաղաքացու, երդմնակից՝ երդմնակցի վրայ վստահութիւն չունէր:
– Վաղը եւեթ կառավարութիւնը ամէն բան կը գիտնայ, մեր գաղտնիքը կը հասկանայ.- ասում են մի քանիսը:
– Բայց ինչպէ՞ս, ո՞ւմ կողմից, չէ՞ որ բոլորդ էլ համակարծիք էք եւ սիրայօժար մասակցում էք, ո՞վ է այդ այլասերուածը, որի՞ վրայ կասկած ունիք, մատնանշեցէ՛ք…
Տիրեց լռութիւն. ո՛չ մէկը ուզեց գանձապահ լինել:
-Բայց սա անտանելի է. մի՞թէ ձեր մէջ, այս քաղաքի մէջ ա՞յդ աստիճան ընկածութիւն կայ, խօսեցէ՛ք, ցո՛յց տուէք:
Յառաջ անցաւ Կ.-աղան, որ ամենից համարձակախօսն էր, եւ հատիկ հատիկ, կէս քմծիծաղով ասաց.
«Մենք բոլորս էլ կասկածելի ենք, մեզնից ո՛չ մէկը միւսի վրայ վստահութիւն ունի. չգիտեմ հիմա, բայց առաջ՝ Սուլթան Համիտի օրօք՝ մենք բոլորս էլ լրտեսներ էինք, եթէ մէկը ասէ՝ թէ ինքը լրտես չէ եղել, նա ճշմարտութիւնը ասած չի լինիլ. իւրաքանչիւր ոք մէկի լրտեսն էր. որը՝ պալատի, որը՝ այս ու այն աղայի, բէկի, փաշայի, նախարարի. որը՝ կուսակալի, միւթէսէրըֆի, գայմագամի… վերջապէս լրտես էինք… Ու մեր գոյութիւնը այդպէս էինք կարողանում պահել, ապրելու ուրիշ միջոց չկար. լրտես չեղողը կասկածելի էր, բանտերի դռները, աքսորավայրերի ճանապարհները միշտ նրա առաջ էին: Մեր հոգին, սիրտը, ուղեղը, ուղն ու ծուծը, հոգեբանութիւնը այդպէս է կազմուել. սա 30 տարուայ կեանք է: Հիմա թէեւ «Սահմանադրութիւն» կայ, բայց մեր հոգին, ջիղերը փոխուած չեն, դարձեալ՝ առաջուան նման՝ իրարու վրայ կասկածում ենք, մէկ մէկու վրայ վստահութիւն չունինք, վախենում ենք որ գաղտնիքը դուրս կը գայ, եւ վերջը աւելի գէշ կը լինի, աւելի կը վնասուինք… Փորձով գիտենք: Եթէ միւսիները մի կերպ յաջողին իրենց գլուխը ազատել պատասխանատութիւնից, գանձապահը երբեք չպիտի կարողանայ… Գաղտնիքը երեւան կը գայ»:
Ժողովականներն էլ գլխի շարժումներով՝ իրենց համակարծիք լինելն էին յայտնում՝ Կ.-աղայի ասածներին:
Այսքա՜ն արիւններից, ահաբեկչական գործողութիւններից յետոյ, դեռ լրտեսական որդը, ճիճուն մեր միջից չէր մաքրուել, նա տակաւին կրծում էր մեր սիրտը:
Ահաւասիկ մեր թուլութիւնը, անպատրաստութիւնը, անզօրութիւնը բացատրող մի չափազանց կսկծալի երեւոյթ էլ: Լրտեսական իրականութիւնը ամէն շրջանի մէջ թագաւորել է եւ ջլատումի պատճառներից մէկը դարձել:
Ուրիշ պատկեր:
«Ո՞ւր ես, Սուլթան Համիտ, ո՞ւր, էլ ո՛չ մեծ մնաց, ո՛չ՝ փոքր. այլեւս մեզ ճանաչող, մարդու տեղ դնող չկայ: Թաղական Խորհուրդ, եկեղեցի, դպրոց, ազգային, տեղական գործեր՝ բոլորն էլ իրենց ձեռքն առան երէկուան տղաքները, բոբիկ ոտքերով պտտող, սրա-նրա ձեռքին նայող՝ հինգ փարանոց մարդիկը: Առան՝ ի՞նչ արին.- ժողովուրդը ճշմարտութեան, հաւատարմութեան ճանապարհից շեղեցրին, ըմբոստութեան, անհնազանդութեան մղեցին: Յեղափոխականին կը կախե՞ն, թէ՞ ժողովրդական թափօրով գիւղ կը մտցնեն. այս լինելիք, տեսնելի՞ք բան էր: Հիմա էլ այս ոչինչները, այս անպիտանները ելեր զէնք, ինքնապաշտպանութիւն կը քարոզին. եկեղեցու դրամներն էլ դրան կը տան: Որի՞ դէմ պիտի կռուենք, մեր դրացիների՞, կառավարութեա՞ն: Սրանք մեր գլխին փորձանք պիտի բերեն, մեր արեանը պատճառ պիտի դառնան: Ուզեցինք սրանց գիւղից աքսորել, հեռացնել, բայց մեր անմիտ ժողովուրդը չուզեց մեզ լսել: Հազար անգամ ասացի, մի քանի Հայ աւելի, մի քանիսը պակաս, դրանից ի՞նչ կը լինի. բայց չլսեցին: Թող մեր ունեցածը յափշտակեն, տանին,- կառավարութեան կը գանգատենք, ասացի: Ես շա՜տ բան ասացի, խրատեցի, ո՛չ միայն չլսեցին, այլ ինձ խայտառակեցին, վրաս ձեռք բարձրացրին, հետեւողներէս մի քանիսին ծեծեցին, գլուխները պատռեցին: Միւթէսէրըֆ էֆէնդի, պարտականութիւնդ կատարի՛ր, դա՛տ արա, չէ՞ որ այսքա՜ն տարի տէրութեան հաւատարիմ ծառան եմ եղել եւ ինձ տրուած հրահանգից դուրս չեմ եկել: Եթէ հիմակուանից առաջը չառնես, վաղը այլեըս ուշ կը լինի»:
Եթէ ոչ բոլորովին այս բառերով, գէթ այս իմաստով, այս ձեւով եւ բովանդակութեամբ էր, որ գանգատվում էր Յակոբ աղան, Կեսարիոյ շրջանի մի հայաշատ գիւղի՝ Թոմարզայի մէջ՝ երբեմն ամէն ինչ եղողը, 1911-ին, Էվէրէկ-Ֆէնէսէի միւթէսէրըֆին:
Ու դեռ տեսնելու էր, թէ փրփրոտած Յակոբ աղան, ի՜նչ լուտանքներ, ի՜նչ սպառնալիքներ էր թափում այն Հնչակեանների գլխին, որոնք իր քթին էին ծիծաղում եւ յանդգնութիւն էլ ունեցել էին հրապարակապէս ասելու, փաստելու, նոյն այդ միւթէսէրըֆի առաջ, որ ինքնապաշտպանութիւնը մի ժողովրդի անձեռնմխելի իրաւունքն էր, եթէ Թիւրքիայի մէջ իրօք «Սահմանադրութիւն» կար:
«Յակոբ աղաներ», դրանք ո՞ր շրջանի մէջ չեն վխտացել եւ իրենց թրքամոլական, լրտեսական, մատնիչական շունչով հայկական պայծառ օդը, մթնոլորտը չեն ապականել եւ Գործի դէմ արգելքներ յարուցել:
Չարիք ստեղծողները, «Իտտիհատ»ի գործիք, պրոպագանդիստ եղողները բոլորն էլ խնայուեցա՞ն, իրենք էլ չզոհուեցա՞ն: Այդպիսիները ի՞նչ են ասում, հիմա զէնք փնտռո՞ւմ են, ինքնապաշտպանութեան արժէքը հասկանո՞ւմ են: Աղօթք, օրհնութիւն մրմնջո՞ւմ են, երէկուայ ամբաստանուող Հնչակեանների արեւշատութիւն մաղթո՞ւմ են: Ու երբ, նոյնիսկ «Յակոբ աղաների» համար կռուող, մեռնող Յեղափոխականի գնդակը վերջանում է, հրացանը խորտակւում եւ տեղը նորը չկայ, իրենք, հիմա գէթ, խղճահարութիւն զգո՞ւմ են, թէ ինչո՞ւ էին ժամանակին շինովի ամբաստանութիւններ յերիւրում եւ թուրք կառավարութեան դիւանատան դռները մաշում՝ ի վնաս իրենց: Այսօր՝ որոշ եղա՞ւ այդ:
Արի՛ եւ ընդդիմադրութեան անբաւականութիւնը մատնանշիր. բայց հեռաւոր արգելիչ պատճառները մտահան անելու չէ՛, որովհետեւ դեռ կեանք կայ եւ անցեալի տխուր, դառն դասերից պէտք է օգտուիլ:
ՓԱՂՉԵԼՈՒ, ԽՈՒՅՍ ՏԱԼՈՒ ՓԱՍՏԸ.- «Մեզ՝ ինքնապաշտպանութիւն, զէնք, ընդդիմադրութիւն պէտք չէ, վնաս է. մենք ծովեզերեայ քաղաքի մէջ ենք, ի հարկին նաւ կը նստենք՝ կը փաղչենք: Ուրիշների մասին չենք կարող հոգալ, մենք հազիւ կարող ենք մեզ բաւականալ: Քարոզեցէ՛ք, որ բոլոր Հայերը «Անատոլուիի խորերէն» ծովափնյա քաղաքները իջնեն, այն տեղերը բնակութիւն հաստատեն, որ վտանգի պարագային՝ դիւրութեամբ խոյս տան. այդպիսով միայն ապահովութեան հարցը կը լուծուի»: -Օ. Էֆէնդու այս փաստաբանութիւնը՝ բաւականին ընդարձակ շրջանի մէջ՝ համակրողների մեծ թիւ ունէր, շատ խելօք եւ ազգօգուտ տեսութիւն էր համարւում, ո՛չ միայն հասարակ աղաների, այլ տղա-մտաւորականների կողմից էլ:
Եւ սրանք գաղափարներ, արտայայտութիւններ էին, որ մեր ճակատին կրկնւում, վերակրկնւում էին բազմաթիւ խիկար իմաստունների, ղեկավարիչ ազդեցիկների կողմից՝ մի քանի շրջաններում: Եւ այս մտքերը ազդել, ուղղութիւն են տուել, հոսանք են յառաջացրել՝ որոշ վայրերում, ստեղծել են չարիքներ, որոնց դէմ, գուցէ, բողոքում են այժմս հէնց իրենք՝ առաջին զոհերը. բայց ուշ չէ՞:
Փոխանակ ներքին ուժ հաւաքելու, կազմակերպուելու, ընդդիմադրելու տեսութիւնից կառչելու, այսպիսի մտքերի արտայայտիչները էլ ի՜նչ անդամալուծող դեր չեն խաղում, վճռական րոպէներին:- Պատասխանատուներ կան այստեղ. խնդիրն այն է, որ վաղուան համար, գոնէ, օգտուին իրենց ստացած, կրած այսօրուան առարկայական դասերից:
ԱՐՏԱԳԱՂԹԻ ՏԵՍՈՒԹԻՒՆԸ.- Մօտենանք ուրիշ կարգի պատասխանատու հակա-յեղափոխականների: Սրանք ասացին. «Քանի որ «Սահմանադրութիւն»ից օգուտ չկայ եւ «Իտտիհատ»ը Սուլթան Համիտի շարունակութիւնն է, ուրիշ ճար չկայ. կազմելու ազգային մի մարմին, բոլորս էլ կ’օգնենք, որ Հայերին գաղթեցնէ Աֆրիկա՝ անգլիական թեւարկութեան տակ, կամ Ամերիկա. մեր խնդիրը այդպէս կարող է վճռուել եւ ո՛չ թէ զէնքով, ինքնապաշտպանութեամբ, կռիւով, ապստամբութեամբ»:
Զարմանալ, ցաւիլ կարելի է, բայց աչքից չպիտի փախցնել այն հանգամանքը, որ այդ մտքերը մեր տունը քանդող տարրերից մէկն է եղել: Քանի՜ քանի՜ պնդագլուխներ, որպէս անվիճելի ճշմարտութիւն գտնողներ, այս անհեթեթութիւնը իրենց մղիչ գաղափարն անելով՝ ուժեղ արգելք են եղել մեր զինման, կազմակերպական, ապստամբական գործերին: Սրանք մտքեր են, որ իրենց տիրապետութեան շրջանը, վայրերն են ունեցել, եւ մեզ թուլացրել, վնասել՝ ուժ հաւաքելու մեր գործի մէջ:
ԿՐՕՆԱՓՈԽՈՒԹԵԱՆ ՏԵՍՈՒԹԻՒՆԸ:- «Զէ՜նք, ինքնապաշտպանութի՜ւն. դրանք մեզ ի՞նչ արեցին անցեալի մէջ, որ ի՛նչ անեն հիմա: Այդ բաներն են, որ մեր տունը քանդեցին, մեզ կործանման դուռը հասցրին: Ազդու ճարը, դրական, կարճ միջոցը բողոքականութիւն, կաթոլիկութիւն, ուղղափառութիւն ընդունելն է: Ազգը թող ժողով անէ եւ մէկն ու մէկի համար որոշում տայ: Դրա համար դրամ կը տանք, եթէ պէտք լինի»: – Սա բաւականին ընդհանրացած, միշտ յեղեղուող թէզ է եղած:
Եւ գիտէ՞ք թէ այս կարգի շատ ազդեցիկ աշխարհական ու կրօնական ուղեղները ի՛նչ ստուարաթիւ զանգուածներ իրենց ետեւից քաշել, տարել են՝ նրանց հակադրելով մեզ: Կրօնափոխական տեսութիւնը թէ ինչքան է ջլատել մեր յեղափոխական թափը, դա մասնաւոր ուսումնասիրութեան է կարօտ: Բացի անմիջական նիւթական օգնութիւնից, այդ տեղ առաջ են քշուել դիւանագիտական միջամտութեան ուրուականները, որպէս ստուգութիւն: Եւրոպական կրօնակրթական բոլոր հաստատութիւնները այդ գաղափարի զօրեղ ազդակը, ուժեղ պրոպագանդիստն են եղած, եւ ամէն պատեհ առթիւ, մանաւանդ ժողովրդական աղէտների ժամանակ:
Նրանք շարունակ աշխատել են կրօնական համայնքներ ստեղծել, մէկը միւսին հակադրելով, եւ բոլորը միասին՝ Հայ Յեղափոխութեան:
Մեր փնտռածը, սակայն, այժմս, այն է, թէ մեր այսօրուայ տկար կողմերը այդպիսով են առաջ եկել: Ահա թէ ո՞ւր է պատասխանատութեան բաժինը:
