ՀԱՅ ԱԶԳԱՅԻՆ ԵՐԵՍՓՈԽԱՆԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԻ ԱՆԴԱՄՆԵՐ.- Խնդիրը, այդ ուղղութեամբ, աւելի ցայտուն դիրք կը ստանայ. գաղափարի մարմնացումը է՛լ աւելի կարկառուն ձեւ, դէմք, գունաւորում կ՛առնէ, երբ աչքի առաջ բերուի այն տխուր իրականութիւնը, որ Հայ Ազգային Երեսփոխանական Ժողովի անդամների մէջ՝ ահագին թիւ էին կազմում, յայտնի եւ ծածուկ, երդուեալ «Իտտիհատ»ականները: Նրանք՝ Աւետարանով եւ ատրճանակով, այդ Կուսակցութեան ծիսակատարութեան համեմատ, կանխորոշ բանաձեւերով, հաւատարմութեան երդում էին տուել: Ու բնաւ զարմանալի չէ՛, որ նրանք «Նուրը Օսմանիէ Կլիւբ»ից ստացած հրահանգների եւ ուղղութիւնների համաձայն էին մօտենում հայ Ազգին վերաբերեալ ամենակենսական հարցերին. այդպիսով նրանք իրենց կուսակցական պարտականութիւնն էին կատարում:
Ո՞ր շրջանին, ե՞րբ՝ Քաղաքական Ժողովի մէջ՝ հայ «Իտտիհատ»ականները վճռական ձայն չեն ունեցել:
Հիմա է՛լ աւելի հասկանալի կը լինի զաւեշտա-ողբերգական այն արարքը, երբ «Ազգային Ժողովը» յաճախ դռնփակ նիստեր էր գումարում՝ օրուան հրատապ խնդիրների մասին՝ գաղտնի խորհրդակցութիւններ կատարելու եւ որոշումներ տալու, պատրաստելու:
Ս. Դ. ՀՆՉԱԿԵԱՆՈՒԹԻՒՆԸ ՄԷՆ ՄԻՆԱԿ՝ ԹՇՆԱՄՈՒ ԱՌԱՋ.- Ու երբ Հնչակեանը, կեանքից փրցրած իր վաւերաթղթերը ձեռքին բռնած, բանականութեան տուիքներով զինուած, ճարտարախօսութեան լարերին էր զարկում, պարզում, վերլուծում, ներկայացնում էր «Իտտիհատ»ի փլիլիսոփայութիւնը, նրա էութիւնը, ոգին, ներքին աշխարհի խաղացքը, յայտնի եւ ծածուկ միտումները,- այդ ժամանակ հայ էֆէնդին, վաճառականը, թափթփուկ մտաւորականը, հայ Ազգային Ժողովի այլասեռուած անդամը, եկեղեցու անարժան պաշտօնեան շա՜տ շա՜տ տեղերում՝ մեր դէմ հակառակ ձայնանիշ էին բարձրացնում եւ ի նպաստ, յօգուտ «Իտտիհատ»ի էին ճառում: Անմոռանալի՜, սրտաճմլի՜կ, դա՜ռն օրեր:
Պատմութեան եւ իրերի մնայուն բնաւորութեան վրէժի առաջ՝ արդեօք, այսօր, իրենց սիրելիների ածխացած դիակների հանդէպ՝ չե՞ն սարսռում, չե՞ն զգում, որ հէնց իրենք բաժին ունին, լինի շատ հեռաւոր, այդ ողբերգութեան մէջ:
Ովքե՞ր են պատասխանատու՝ «Իտտիհատ»ին լաւ չճանաչելուն, չուզել ճանաչելուն համար:
Եւ սակայն մեր ազգային գործերի օգուտը կը պահանջէր՝ աշխատել նրա իսկականը ճանաչել, արժէքը գնահատել:
Եւ սակայն մեր՝ մարդկային, ազգային շահը անհրաժեշտ պահանջ էր դարձնում, այդ օրերի մէջ, ընդգրկել Ս. Դ. Հնչակեան Կուսակցութեան քաղաքականութիւնը, նրա տակտիկան, գործելակերպը եւ հետապնդած մօտաւոր նպատակը:
Չլսեցին, չհետեւեցին ու չարաչար տուժեցին, իրենք իրենց ձեռքով՝ իրենց տունը քանդեցին. բայց ինչո՞ւ այդպէս լինէր:
Ու Ս. Դ. Հնչակեանութիւնը մնաց իր բարձրութեան վրայ, գլուխը բարձր՝ անցեալ, ներկայ եւ ապագայ պատմութեան առաջ. միշտ մէկ ձեռքին լուսոյ ջահը, միւսին՝ ազատարար դրօշը: Նա մնաց թշնամու առաջ մէն մինակ, բայց առանց վհատելու, առանց պայքարից դադարելու:
ԽԱԲՈՒՈՂ, ԴԻՐՔ ԲՌՆԻՐ.- Բայց այդ անցաւ, պայմանով՝ որ անցուկը մոռցուկ չլինի, ինչ որ վերաբերում է «Իտտիհատ»ին:
Հայ ազգի եւ «Իտտիհատ»ի անխուսափելի կռիւը սկսուած է. դա անխնայ է. նա երկուստեք պիտի լինի անողոք: Դա մեր դիրքն է եղած եւ է՛, ու պիտի լինի մինչեւ վերջ:
Մեծ հարուածը պիտի գայ, եւ երէկուայ խաբուած հայ վաճառականը, մտաւորականը, առեւտրականը, էֆէնդին միշտ յարատեւ պիտի լինե՞ն, հանդիսական հարուածի օրը մեր կողքին պիտի կանգնե՞ն, մեզ ուժ պիտի տա՞ն.- իրենց վրէժի բոցերի, ատելութեան, մախանքի թոյնը մերինի հետ պիտի խառնե՞ն գետեր, ծովեր կազմելու եւ «Իտտիհատ»ականութեան գլուխը յաւիտենականապէս թաղելու: Տղամարդը, ազնուասիրտը, աներկիւղը, մեծահոգին, հասարակական շահերի համար նուիրողը մեզ հետ պիտի լինի, մեզ ձեռք պիտի տայ՝ հրամայական պարտականութիւն կատարելու համար:
Տղամարդը, ազնուասիրտը, աներկիւղը, մեծահոգին, հասարակական շահերի համար նուիրուողը մեզ հետ պիտի լինի, մեզ ձեռք պիտի տայ՝ հրամայական պարտականութիւն կատարելու համար:
Մենք էլ հէնց այդ ենք սպասում, ուրիշ ոչի՛նչ: Այս տողերը դրա համար են, ա՛յլ նպատակ չունինք, քան հասարակական, ժողովրդական, ազգային բարիքը:
