«Ազգ և Հայրենիք». վերջը

Ներկայացնում ենք Հովհաննես Քաջազնունու «Ազգ և Հայրենիք» կոթողային աշխատության վերջին մասը:

Ազգերը, ինչպէս եւ անհատ քաղաքացիները, սկսել են հասկանալ իրենց կարիքները, հետեւապէս եւ իրաւունքները, որովհետեւ իրաւունքը ուրիշ բան չէ, քան գիտակցած կարիքի ձեւակերպումը: Ազգերը ուզում են ապրել ազգայնօրէն եւ գիտեն կամ գիտենալու վրայ են, որ դրա համար պէտք է ունենան Հայրենիք՝ մի տուն, մի անկիւն, ուր կարողանան կենտրոնացնել իրենց ստեղծագործական կարողութիւնը եւ ազատօրէն կարագւորել հաւաքական կեանքը, ուրիշ խօսքով՝ պէտք է կազմեն Ազգային Պետութիւն:

Պէտք է կազմեն պետութիւն, որովհետեւ ներկայ պատմական շրջանում ուրիշ ոչ մի կազմակերպութիւն չի կարող ապահովել ազգային կեանքի իսկապէս ազատ, իսկապէս անկաշկանդ զարգացումը: Ազգայնօրէն ապրելու ու զարգանալու համար ազգը պէտք է շնչի ազգային մթնոլորտի մէջ: Դպրոց, լեզու, առօրեայ ու պետական կեանքի մէջ, ու գիտական հաստատութիւններ, պատմական ու հնագիտական ուսումնասիրութիւններ, գրադարաններ ու թանգարաններ, թատրոն ու լսարան, գրականութիւն ու մամուլ, արուեստ ու գեղարուեստական արդիւնաբերութիւն՝ սրանք են, որ սնունդ են տալիս հոգեկան մշակոյթին, այսինքն՝ սրանք են, որ ապրեցնում են Ազգը: Իսկ այս ամէնը ունենալու համար հարկաւոր են այնպիսի միջոցներ՝ նիւթական ու ոչ-նիւթական, որ մատչելի են միմիայն պետութիւններին:

Եթէ ազգը չի կազմում պետութիւն, եթէ չունի իր տրամադրութեան տակ պետական միջոցներ, անյաղթելի դժուարութիւնների է հանդիպում յառաջդիմութեան ճամբի վրայ: Եւ ուրիշ ոչ մի կազմակերպութիւն չի կարող փոխարինել պետութիւնը, որովհետեւ ուրիշ ոչ մի կազմակերպութիւնն չի կարող ունենալ պետութեան իրաւասութիւնն ու կարողութիւնը:

«Հպատակ» ազգը օտար պետութեան մէջ, նոյնիսկ ամենից աւելի ազատամիտ ու լայնախոհ պետութեան մէջ, անխուսափելիօրէն մնալու է զրկուած սնունդից: Եւ սրա համար անհարժեշտ չէ, որ իշխող ազգը՝ պետութեան տէրը, անպատճառ անբարեացկամ լինի իշխուածի հանդէպ. զրկանքը առաջանալու է ինքնըստինքեան, իբրեւ բնական հետեւանք քաղաքական աննպաստ կացութեան: Իշխող ազգը շատ բնականօրէն, նոյնիսկ ակամայից, պիտի ձգտի հաստատուելու իր սեփական ազգային դէմքն ու ծաւալուելու ազգայնօրէն: Բնազդի պահանջ է սա: Ապա պիտի ձգտի ազգայնացնելու իր պետութիւնը, որովհետեւ կեանքը ամէն օր նոր ապացոյցներ է տալիս, թէ որքան օտար տարրերի գոյութիւնը պետութեան ներսում բարդացնում ու դժուարացնում է պետական մեքանիզմի աշխատանքը, որքան թուլացնում է մեքանիզմը: Բնազդն ու կարիքը՝ լրացնելով միմիեանց ու յենուած ոյժի վրայ, կաշկանդելու են իշխուած ազգերի զարգացումը յօգուտ իշխողի: Սա անխուսափելի է: Ու կը մնայ անխուսափելի, քանի գոյութիւն ունեն ազգայնօրէն բարդ պետութիւններ:

Պետութիւնը շատ զօրեղ գործօն է՝ իշխող ազգի անհատականութիւնը հաստատելու համար: Եւ նոյնքան զօրեղ գործօն է՝ իշխուած ազգերը ապազգայնացնելու կամ, առնուազն, նրանց բնական զարգացումը նեղ ու խեղդիչ շրջանակների մէջ սահմանափակելու համար:

Ահա մի պարզ, շատ պարզ, բայց եւ շատ կարեւոր խնդիր՝ լեզուի խնդիրը:

Ահա մի պետութիւն ունի իր պետական լեզուն, որով օրէնսդրում է, դատում, կարգադրում, վարում պետական բազմաթիւ ու բազմազան գործերը: Քաղաքացին ամէն օր ու ամէն մի քայլափոխին շփւում է այդ լեզուի հետ, որովհետեւ ամէն օր ու ամէն մի քայլափոխին շփւում է պետութեան հետ, գործ է ունենում պետական հաստատութիւնների մէջ, հարկադրուած է լինում դիմելու պետութեան գործակալններին կամ նրանց հրամանները լսելու, կարդալու: Եւ որքան աւելի զարգացած է պետական կեանքը, այնքան աւելի մեծ է պետական լեզուի շրջանառութիւնը, հետեւապէս եւ՝ ազդեցութիւնը: Կարելի է ասել առանց չափազանցութեան, որ քաղաքակիրթ երկրներում քաղաքացին շարունակ ապրում է ու շնչում պետական լեզուի մթնոլորտի մէջ:

Արդ, պետական լեզուն իշխող ազգի լեզուն է:

Սա շատ բնական է: Բայց այս մի հատիկ հանգամանքը արդէն ինքնըստինքեան՝ նոյնիսկ անկախ պետութեան ցանկութիւնից ու դիտաւորութիւններից, բացառիկօրէն արտօնեալ դրութեան մէջ է դնում իշխող ազգութիւնը ի հաշիւ իշխուածների, նրա լեզուին տրւում է գործադրութեան մի շատ կարեւոր ասպարէզ, որից միւս լեզուները մնում են զուրկ: Իսկ գործադրելու անհրաժեշտուիթւնը բնականօրէն տանում է դէպի զարգացում, ինչպէս եւ անգործադրութիւնը կամ սահմանափակ գործադրութիւնը տանում է դէպի անկում, որովհետեւ կարիքը ամէն մի ստեղծագործութեան հիմնական պայմանն է՝ նրա գլխաւոր խթանը:

Հայաստանի Հանրապետութեան հաստատման օրից, շատ կարճ ժամանակամիջոցում, հայ լեզուն մտաւ զարգացման այնպիսի մի շրջանի մէջ, որը դարեր շարունակ մնում էր փակ իր առջեւ: Հայաստանցի հայը հարկադրուած է մշակելու իր լեզուն, որովհետեւ այդ լեզուով պէտք է վարէր իր պետական կեանքը: Օրէնքներ սահմանագրէր, մեղադրէր ու պաշտպանէր դատական ատեաններում, բանախօսէր պետական խնդիրների վրայ, տեսակէտներ ձեւակերպէր ու զեկուցումներ կազմէր, հրամայեր ու կարգադրէր, հաշիւ պահէր ու հաշիւ տար:

Մինչեւ երէկուայ օրը այս բոլորը  կատարւում էր կամ ռուսերէն կամ թուրքերէն լեզուով, հայերէնը մնում էր պետական շրջառութիւնից դուրս եւ այս իսկ պատճառով, չէր զարգանում ռուսերէնի կամ թուրքերէնի հետ հաւասար թափով: Հակառակը՝ տեղի էր տալիս, տկարանում էր ու նոյնիսկ մոռացւում: Չեմ ուզում ասել, հարկաւ, թէ պետական կեանքից դուրս՝ սնուելու ուրիշ աղբիւր չունի լեզուն: Եթէ այդպէս լինէր, շատ լեզուներ, սրանց թւում նաեւ հայերէնը, շատոնց արդէն անհետացած պիտի լինէին: Ո՛չ, ուզում եմ ասել միայն, որ լեզուի զարգացման համար պետական կեանքը խիստ կարեւոր գործօն է, ամենակարեւորներից մէկը: Առանց սրան լեզուն չի կարող զարգանալ հարկաւոր թափով ու մանաւանդ չի կարող գտնել իր լրիւ, ամբողջական արտայայտութիւնը: Միշտ մնալու է մի բաց, մի խոշոր պակաս, որը չի լրացուի ուրիշ ճանապարհներով, որովհետեւ ընկերային կեանքի տարրերը տարբեր պահանջներ են դնում լեզուին, հետեւապէս եւ տարբեր ուղղութիւններով են մղում նրա զարգացումը: Պետական խօսքը՝ ուրոյն բնոյթի խօսքը, պահանջում է լեզուից այնպիսի յատկութիւններ եւ այնպիսի կարողութիւններ, որ չունի ո՛չ ընտանիքում կամ շուկայում գործադրուող առօրեայ խօսակցութիւնը, ո՛չ լրագրական, ո՛չ գեղարուեստական եւ ոչ իսկ գիտական լեզուն: Սրանց բառարանը, ոճը, նոյնիսկ քերականութիւնը, որքան էլ զագացած լինեն, բաւական չեն պետական գործերը վարելու եւ պետութեան ասելիքը ձեւակերպելու համար: Բառարանը պէտք է լրացուի նոր կամ մոռացուած բառերով, ոճը պէտք է ազատուի անճշդութիւնից ու անորոշութիւնից, կտրուկ ու աներկբայելի շեշտ առնի, քերականութիւնը պէտք է շրջանառութեան մէջ դնի յատուկ ձեւեր…

Համեմատեցէք ուշադրութեամբ որեւէ պետական դրութիւն՝ մի օրինագիծ, կառավարական մի յայտարարութիւն, մի զեկուցագիր, դատական մի որոշում, վարչական մի հրաման կամ կարգադրութիւն, ուրիշ կարգի գրութիւնների հետ, օրինակ՝ լրագրական յօդուածի, վիպական պատմուածքի, բարեկամական նամակի կամ քարոզների ժողովածուի հետ եւ կը տեսնէք, թէ որքան տարբեր են սրանց լեզուները:

Լեզուի այս ուրոյն կողմը չի կարող մշակուել պետական կեանքից դուրս, հետեւապէս՝ ոչ-պետական լեզուները դատապարտուած են մնալու առնուազն կիսատ ու պակասաւոր:

Արդէն այս մի հատիկ հանգամանքը՝ կրկնում եմ խօսքս, արտօնեալ դրութեան մէջ է դնում իշխող լեզուն՝ ի հաշիւ իշխուածների:

Բայց սրանով դեռ չի սահմանափակւում անհաւասար դրութիւնից բխող ամբողջ վտանգը. կան եւ ուրիշ վտանգներ, աւելի սպառնալի, աւելի մահաբեր: Պետութեան մէջ ոչ միայն օրէնսդրական, դատական ու վարչական գործառութիւնները, այլ եւ ընկերային կեանքի բոլոր արտայայտութիւնները ընդհանրապէս կրում են իրենց վրայ, աւելի կամ պակաս մեծ չափով, աւելի կամ պակաս ստիպողականութեամբ, պետական լեզուի ազդեցութիւնը: Դպրոցը, մամուլը, գրականութիւնը, թատրոնը, արդիւնաբերութիւնը, առեւտուրը եւ նոյնիսկ ընտանեկան կեանքը՝ սրանք բոլորը կապուած են հազար ու մի կապերով պետական կեանքի հետ, հետեւապէս՝ բոլորն էլ ենթակայ են պետական լեզուի գերիշխանութեան: Քաղաքացին հարկադրուած է գիտենալ ու գործադրել պետական լեզուն ոչ միայն պետական հիմնարկութիւնների մէջ, այլ եւ սրանից դուրս, իր առօրեայ կեանքի ամէն մի քայլափոխին: Պարզ է, որ այսպիսի պարագաներում ազգային լեզուն՝ պետականի հետ համեմատած, նսեմանում է, ետ է մղվում մի անկիւն, նկատւում է անկարեւոր ու փոքրարժէք եւ այդ իսկ պատճառով՝ արհամարհելի: Անգործադրութեան հետեւանքով կամ սահմանափակ գործադրութեան հետեւանքով նա չի զարգանում, ետ է մնում կեանքից, մոռացւում է աստիճանաբար կամ վերյիշում է միայն «ազգասիրաբար»… Իսկ վերացական ազգասիրութիւնը, նոյնիսկ եթէ անկեղծ է ու լուրջ, բայց չունի ամուր յենարաններ կեանքի մէջ, այն ոյժը չէ, որ կարողանայ փրկել լեզուն:

Իսկ լեզուն ազգային կեանքի ամենից էականը, ամենից անհարժեշտ տարրն է: Առանց լեզուի չկայ ազգային կեանք: Միւս կողմից, առանց պետական կազմակերպութեան լեզուն վտանգուած է մեծապէս: Եթէ նոյնիսկ գոյութիւն չունենային ուրիշ կարգի մտահոգութիւններ ու կարիքներ, այս մէկն արդէն բաւական է պետութեան նշանակութիւնը ըմբռնելու համար:

Եւ հասկանալի է, թէ ինչու գիտակցութեան եկած, բայց սեփական պետութիւնից զուրկ ազգերը այդքան բուռն թափով ձգտում են պետականօրէն կազամակերպուելու, ուրիշ խօսքով ազգային Հայրենիքներ հաստատելու:

Պետութեան ու Հայրենիքի այն հասկացողութիւնը, որ փորձ արի պարզել այստեղ, համեմատաբար նոր է պատմութեան մէջ: Անցեալներում Պետութիւնը նկատուել է նուաճողների եւ իշխողների սեփականութիւն, մի որոշ խմբակցութեան՝ մի դասի, մի տոհմի, նոյնիսկ մի ընտանիքի կալուածք. յիշեցէք, որ հին ժամանակներում Հայաստանի պետութիւնը անուանելու է յաճախ թագաւորական տների անունով «Արշակունիների հարստութիւն», «Բագրատունիների հարստութիւն»…: Ժողովուրդը կամ ազգը չեն նկատուել պետութեան տէր, ուստի եւ նրանց կամքն ու ցանկութիւնը հաշուի չեն առնուել՝ պետութեան սահմանները գծելու, նոր պետութիւններ կազմելու կամ հիները կազմալուծելու ժամանակ: «Հպատակները»՝ այսինքն պետութիւն կազմող մարդկանց իննսուն իննը առ հարիւրը, նկատուել են իբրեւ իր, որ կարող է անցնել ձեռքից ձեռք այնպէս, ինչպէս անցնում է սարը, հովիտը, լիճը, անտառը, լճում ապրող ձուկը եւ անտառում թափառող կենդանին:

Ժողովուրդների ու ազգերի «ինքնորոշման» իրաւունքը, հետեւապէս եւ անջատուելու, սեփական պետութիւն կազմելու իրաւունքը նոր գաղափար է, որ հրապարակ է եկել ու մասամբ իրականացել միայն ԺԹ. դարում եւ ուժգնօրէն շեշտուել միայն մեր ապրած օրերում: Բայց այս այսպէս լինելով հանդերձ՝ սխալ կը լինէր կարծել, թէ գաղափարը բոլորովին անծանօթ է եղել հին աշխարհին: Ոչ, մեզանից դարեր առաջ, դեռ վերածնունդի շրջանում որոշակի արտայայտութիւն է գտել այն միտքը, թէ մարդկային հաւաքականութիւնները ինչ որ իրաւունքներ ունեն, որ պիտի հաշուի առնուեն ու յարգուեն պետութիւններ կազմելիս:

Ահա մի օրինակ.

ԺԵ. դարի երկրորդ կիսում լեհական թագաւոր Կազիմիր Դ. պահանջ է դրել՝ կցել Լեհաստանի Պոմերանիա նահանգը, որ այդ ժամանակ գտնուելիս է եղել Տեւտոնական Ուխտի՝ ապագայ Պրուսիայի գերիշխանութեան տակ: Պահանջը հիմնաւորել է այսպէս.

ա. Պոմերանիան բնակեցրել ու շէնացրել են Լեհաստանի հիմնադիր Լեհ թագաւոր ու իր յաջորդները եւ հետագայում, երկար ժամանակ, տիրապետել են երկրի վրայ լեհ վեհապետները: Այս արգումենտը այսօր մենք կ’անուանէինք պատմական:

բ. Պոմերանիայի աշխարհագրական դիրքն ու կազմը ցոյց են տալիս, որ նա Լեհաստանի բնական շարունակութիւնն է ու անբաժանելի մասը: Սա աշխարհագրական արգումենտ է՝ «բնական սահմանների» պահանջ: Եթէ լեհ քաղաքագէտները աւելացնէին սրա վրայ նաեւ այն, որ Պոմերանիայի ազգաբնակութիւնը՝ շնորհիւ երկրի աշխարհագրական դիրքին, տնտեսապէս սերտօրէն կապուած է Լեհաստանի հետ, սա կը լինէր տնտեսական արգումենտ:

գ. Պոմերանիայում ապրող ժողովուրդը ազգայնօրէն լեհ է ու միշտ լեհ է եղել, ապացոյց՝ լեռների, գետերի, քաղաքների ու գիւղերի անունները, որ ամբողջովին լեհական են: Սա ազգային արգումենտ է՝ յենուած լեզուային տւեալների վրայ:

դ. «Պոմերանիայի ազնուականութիւնը, քաղքենիութիւնը եւ բոլոր կարգի հպատակները չեն ուզում տանել օտար տիրապետութիւն եւ ուզում են միանալ Լեհաստանի հետ՝ համաձայն աստուածային ու մարդկային օրէնքների»: Ահա ինքնորոշման իրաւունք, յստակօրէն ձեւակերպուած եւ որակուած իբրեւ աստուածային ու մարդկային օրէնք:

Նոյն կարգի մի ուրիշ օրինակ՝ աւելի եւս բնորոշ.

ԺԶ. դարի առաջին կիսում վէճ է ծագել Ֆրանսայի ու Սպանիայի միջեւ՝ Բուրգունդիայի վերաբերմամբ: Ֆրանսական թագաւոր Ֆրանսուա Ա. նեղին դրուած՝ կնքել է Մադրիդում սպանական թագաւոր Կարլոս Ե.ի հետ մի դաշնագրութիւն, որով հրաժարուել է Բուրգունդական դքսութիւրնից յօգուտ Սպանիայի: Կարլոսը դրել է իր պահանջը ու Ֆրանսուան տեղի է տուել այն հիման վրայ, որ Կարլոսը մօր կողմից բուրգունդական վերջին դուքս Շարլ Յանդուգնի թոռն է, մինչդեռ Ֆրանսուայի ազգակցական կապերը նոյն իշխանական տան հետ աւելի հեռաւոր են եղել: Այսինքն, դաշնագրութիւնը հիմնաւորուել է ընտանեկան կապակցութեան ու ժառանգելու իրաւունքի վրայ:

Ֆրանսիական իրաւագէտները, անշուշտ Ֆրանսուայի թելադրութեամբ, ապօրինի են յայտարարել Մադրիդի դաշնագրութիւնը: Ինչո՞ւ: Որովհետեւ, բացատրել են Սորբոնի գիտուն վարդապետները, չի կարելի բաժանել մի նահանգ այսինչ պետութիւնից ու կցել այնինչ պետութեան առանց հարցնելու ազգաբնակութեան կամքը: Ուրիշ խօսքով՝ իրենք բուրգունդացիներն են եւ ոչ թագաւորները, որ պիտի որոշեն, թէ Բուրգունդիան ո՞ր պետութեան է պատկանելու՝ Ֆրանսիայի՞ն թէ Սպանիային: Աւատական ժառանգելու իրաւունքին հակադրւում է խիզախօրէն ժողովուրդների ինքնորոշման իրաւունքը:

Յանուն այս իրավունքի եւ վէճը արդարօրէն լուծուելու համար, գումարւում է Դիժոն քաղաքում բուրգունդական Etatների ժողովը, այսինքն՝ առաջին երեք դասակարգերի՝ հոգեւորականութեան, ազնուականութեան եւ քաղքենիութեան ներկայացուցիչների ժողովը, որ այն ժամանակ համարւում էր ամբողջ ազգաբնակութեան ներկայացուցչութիւն, քանի որ այդ արտօնեալ դասակարգերից դուրս գտնուող զանգուածները մարդու տեղ չէին դրւում: Etatները արտայայտուեցին Ֆրանսիայի օգտին եւ Մադրիդի դաշնագրութիւնը այդպիսով բեկուանեց:

Նման մի գործողութիւն այսօր մենք Պլեբիսցիտ (հանրաքուէ) կ’անուանենք:

Մեզ հետ հետաքրքրող խնդիրի տեսակէտից կարեւոր չէ, թէ Etatները ո՞ր աստճանի էին ներկայացնում Բուրգունդիայի ազգաբանակութիւնը եւ թէ ո՞ր աստիճանի ազատ ու անկեղծ է եղել Դիժոնի համագումարը:

Շատ հաւանական է, որ Բուրգունդացիների ահագին մեծամասնութիւնը իսկի տեղեկութիւն էլ չի ունեցել վէճի ձայնատուութեան մասին եւ եթէ իրեն հարցնելու լինէին, թերեւս մեծ տարբերութիւն չդնէր Սպանիայի ու Ֆրանսիայի միջեւ. անգիտակից ու իրաւազուրկ հպատակի, մի պարզ ճորտի համար ի՞նչ տարբերութիւն, թէ ո՞ւմ է վճարում հարկը եւ ումի՞ց է ուտում ծեծը՝ բարեպաշտ ու խնամատար Ֆրանսուա թագաւորի՞ց, թէ՞ բարեպաշտ ու խնամատար Կարլոս թագաւորից: Շատ հավանական է նաեւ, որ Ֆրանսուա թագաւորի գործակալները ազատ չեն ձգել Etatները, նախապատրաստել են ընտրութիւնը, բարդ ինտրիգների, սպառնալիքների, խոստումների ու կաշառքի ճանապարհով…

Բայց, ասում եմ, սա չէ կարեւորը: Կարեւորն այն է, որ արդէն ԺԶ. դարում ձեւակերպուել է ազգաբնակութեան ինքնորոշուելու իրաւունքը եւ հակադրուել՝ երկրներ ժառանգելու, նուաճելու, ծախելու, նուիրելու ու փոխանակելու վաղեմի իրաւունքներին:

Կազիմիր Դ.ի ու Ֆրանսուա Ա.ի իրաւական հիմնաւրումները Պոմերանիայի ու Բուրգունդիայի շուրջ ծագած վէճերի մէջ բացառիկ երեւոյթ է այն ժամանակների համար, ամրացած ու ընդհանրացած հասկացողութիւնների կատարեալ յեղաշրջում: Հետագայ դարերում ու մասնաւորապէս ֆրանսիական մեծ յեղափոխութիւնից յետոյ, որ ապշեցուցիչ թափով խորտակեց հին աշխարհը, հին կարգերն ու հասկացողութիւնները եւ խիզախօրէն հռչակեց «մարդու ու քաղաքացիի իրաւունքները», գաղափարը աստիճանաբար ամրացաւ, ոյժ առաւ, ծորեց վերին շերտերից ժողովրդական լայն զանգուածների խորքերը, քաղաքական ընդհանուր պահանջ դարձաւ ու խոշոր չափերով իրականացաւ:

Այլեւս ոչ ոք չի հերքում ինքնորոշուելու իրաւունքը իբրեւ իրաւունք. տարբեր բան է գործադրութիւնը, գործադրելու եղանակը, չափն ու ձեւը: Ժամանակակից քաղաքագէտները ԺԹ. դարից սկսած, ամէն մի փոփոխութիւն պետական սահմանների, ինչ էլ լինի իսկական շարժառիթը, աշխատում են քողարկել այս քողի տակ, հիմնաւորել ու արդարացնել ժողովուրդների կամքով, իսկական կամ կեղծ:

ԺԹ. դարի շէմքին ռուսական ցար Ալեքսանդր Ա.ն, միացնելով Վրաստանը իր կայսրութեան, հանդիսաւոր հրովարտակով յայտարարեց, որ անում է այդ ոչ թէ նոր երկրների տիրապետելու եւ իր իշխանութիւնը տարածելու համար, այլ միմիայն զիջանելով վրաց թագաւորի ու ազգի ջերմագին աղերսանքներին:

Բալկանեան ազգերի անջատումը Թուրքիայից ու սեփական պետութիւններ կազմելը, Բելգիայի անջատումը Նեդերլանդներից, հիւսիսային Իտալիայի ազատագրումը աւստրիական լուծից ու ապա ամբողջ Իտալիայի հաւաքումը համազգային մի պետութեան շրջանակի մէջ, Կուբայի անջատումը Սպանիայից, Նորվեգիայի անջատումը Սուէտիայից, Իսլանդիայի անջատումը Դանեմարքայից՝ սրանք բոլորը կատարուեցին ազգերի ինքնորոշման դրօշակի տակ:

Պրուսիան, խլելով Ֆրանսիայից 1871 թուականին Էլզաս-Լոտարինգիան, պատճառաբանեց, թէ այդպիսով նա իրականացնում է ազգաբնակութեան կամքը, վերահաստատում է արդարութիւնը ու պաշտպան կանգնում իրաւունքի, որովհետեւ գերմանական այդ երկիրը՝ իր գերման ազգաբնակութիւնով՝ տառապում էր դառնօրէն օտար լուծի տակ եւ օր-գիշեր երազում էր, թէ ե՞րբ պիտի միանայ մայր Պրուսիայի հետ: Ֆրանսիան, վերագրավելով 1918 թուականին նոյն Էլզաս-Լոտարինգիան, ասաց, որ այդ նահանգների անունը Էլզաս-Լոտարինգիա չէ, այլ Ալզաս-Լորէն, որ դա Գերմանիա չէ, այլ Մերձ-Հռենոսեան Ֆրանսիա, որի ազգաբնակութիւնը արդէն վաղուց դադարել է գերման լինելուց, ֆրանսիական է հոգով եւ իմպերիալիստական ու միլիտարիստական Պրուսիայի երկաթէ բռունցքն էր միայն, որ կարողացել էր այսքան տարի խեղդել ընդհանուր բողոքի ձայնը…

Մեծ պատերազմի ու հետագայ դաշնագրի հետեւանքով կազմուեցին կամ վերակազմուեցին մի շարք ազգային պետութիւններ՝ նախկին Ռուսական, Աւստրօ-Հունգարական ու Օսմանեան մեծ կայսրութիւնների բեկորներից: Եւ նորակազմ այս բոլոր պետութիւնների իրաւական հիմքը ինքնորոշուելու սկզբունքն է:

Այսօր ոչ ոք չի փորձում հերքել ազգերի ինքնորոշման իրաւունքը եւ ամէն ոք աշխատում է իր օգտին ծառայեցնել քաղաքական այս նոր զէնքը:

1918 թուականի գարնան Թուրքիան՝ այն իսկ Օսմանեան Թուրքիան, որի պետական նշանաբանը մինչեւ երէկ եղել էր «սրով եմ նուաճել, սուրին միայն կը տամ», պահանջեց Անդրկովկասեան Դաշնակցային Հանրապետութիւնից Բաթումի, Արդահանի ու Կարսի շրջանները, պատճառաբանելով, որ դա ազգաբնակութեան ցանկութիւնն է: Եւ ստուգելու համար առաջարկեց նոյն իսկ հանրաքուէ կատարել. հարկաւ, իր յաղթական զօրքերի ներկայութեամբ ու զինուորական վարչութեան հսկողութեան տակ:

Այսօր նոյն Թուրքիան պահանջում է Անգլիայից դատարկել Մուսուլի շրջանը, որովհետեւ, ասում է, տեղական քուրդ ազգաբնակութիւնը ուզում է Թուրքիայի հպատակ լինել եւ ոչ Իրաքի-Միջագետքի, որ ազգայնօրէն արաբ է: Անգլիան պատասխանում է, թէ քուրդերը ճիշդ հակառակն են ցանկանում եւ դրա համար է, որ ինքը մնում է Մուսուլում:

Ռումանիան ու Ռուսաստանը վէճի մէջ են, թէ ո՞ւմ պէտք է պատկանի Բեսարաբիան: Ռուսները ասում են, թէ Ռումանիան հակառակ ազգաբնակութեան կամքին՝ զէնքի ուժով գրաւել է երկիրը ու զէնքի ուժով հաստատուել է այնտեղ: Ռումինները պատասխանում են, թէ Բեսարաբիան ինքը, իր ազատ կամքով ու առանց որեւէ ճնշման, միացել է մայր-երկրին, այսինքն՝ Ռումանիային եւ ուզում է, որ այնտեղ մնան ռումանական զօրքերը՝ ռուսական ոտնձգութիւնների առաջն առնելու համար: Ազգաբնակութեան իրւունքը յարգելու եւ ցանկութիւնը իմանալու համար ռուսները առաջարկում են հանրաքուէ: Ռումինները չեն հերքում բեսարաբցիների ինքնորոշուելու իրաւունքը, բայց հանրաքուեից հրաժարւում են, որովհետեւ, ասում են, այսինչ ու այնինչ գործողութիւններով բեսարաբացիները աներկբայօրէն արտայայտել են արդէն իրենց կամքը եւ նոր ստուգման կարիք չկայ… Ու ապա՝ յարձակողականի դիմելով ասում են ռուսներին. դուք, որ այդքան սիրահար էք ինքնորոշումների, ինչո՞ւ չէք անում հանրաքուէ ձեր տիրապետութեան տակ գտնուող երկիրներում, օրինակ՝ Վրաստանում, որ գրաւել էք պատերազմով ու կցել Ռուսաստանին՝ հակառակ վրաց ազգի կամքին: Ռուսները պատասխանում են, թէ ոչ ոք չի գրաւել Վրաստանը, թէ Վրաստանը այսօր էլ մնում է Վրացական ու փոխուել է միայն պետական վարչաձեւը`մի բան, որ ամէն մի պետութեան կատարեալ իրաւունքն է: Վրաստանի աշխատաւորական զանգուածները, բանուորութիւնն ու ընչազուրկ գիւղացիութիւնը, այսինքն՝ ազգաբանկութեան ճնշող մեծամասնութիւնը, ըմբոստացել է մանր բուրժուական վարչաձեւի դէմ, տապալել է մենշեւիկների լուծը, հաստատել է բանուորա-գիւղացիական իշխանութիւն ու ապա կապուել է դաշնակցական կապերով խորհրդային միւս պետութիւնների հետ… Սա ինքնորոշման սկզբունքին հակառակ բան չէ, այլ փայլուն ու լրիւ իրագործումը:

Չվիճենք ռուսների ու ռումինների հետ, դա բեսարաբցիների ու վրացիների գործն է, այլ արձանագրենք մի անգամ եւս, որ վիճող կողմերը՝ երկուսն էլ աշխատում են յենուել երկրների ազատ կամքի վրայ, որ երկուսն էլ յայտարարում են անբռնաբարելի:

Այսպէս ուրեմն, սկզբունքի վերաբերմամբ վէճ չկայ այլեւս: Ժողովուրդների, ազգերի ու ազգային հատուծների ինքնորոշման իրաւունքը՝ հետեւապէս եւ սեփական պետութիւններ կազմելու իրաւունքը, ճանաչուած է, յայտարարուած ու ընդունուած: Միջազգային ու միջպետական կնճռոտ վէճերը փաստաբանւում են այսօր, պաշտպանւում ու հերքւում այդ իրաւունքի անունով:

Արդեօք անկեղ՞ծ են ազգերը, պետութիւններն ու կառավարութիւնները, արդեօք իսկապէ՞ս դաւանում են նրանք այդ սկզբունքը, իսկապէ՞ս ցանկանում են նրա իրագործումը,եւ ոչ այլ բան, եւ չունե՞ն արդեօք յետին միտքերը, երբ պահանջում են կամ կատարում քաղաքական նոր բաժանումներ ու նոր միութիւններ:

Դժուար չէ տեսնել, որ յաճախ, նոյնիսկ շատ յաճախ, ինքնորոշման պահանջի յետեւ թագնուած են ուրիշ կարգի ակնկալութիւններ: Բայց այս հանգամանքը չի կարող նսեմացնել իսկական արժէքը այն ահագին յեղաշրջման, որ կատարուել է արդէն մտքերի մէջ եւ չի կարող չանրադառնալ, գէթ մասամբ, իրականութեան վրայ: Գաղափարներն ու իրաւահասկացողութիւնները, մանաւանդ, երբ ընդհանրացած են, լայնօրէն տարածուած ժողովրդական մեծ զանգուածների մէջ՝ մի ոյժ են, որը այսինչ ու այնինչ պայմանների մէջ կարող է հարկաւ խեղդւել, խեղաթիւրուել, կեղծուել կամ շահագործուել, բայց որը, ի վերջոյ, գտնելու է իր ուղիղ ճամբան եւ արտայայտուելու է իբրեւ կենսական մի նոր ու զօրեղ գործօն:

Եւ այսօր մենք ականատես վկաներ ենք խնդրի նիւթ գաղափարի յաղթանակին:

Անշուշտ, քաղաքական բաժանումներն ու պետական միութիւնների կազմը դեռ այսօր էլ, 1924 թուականին, չեն համապատասխանում զանգուածների ինքնորոշման պահանջին, լրիւ ու կատարեալ չեն, դեռ շատ հեռու են լրիւ ու կատարեալ լինելուց: Մնում են բազմաթիւ վէճեր ու խնդիրներ, որ տակաւին չեն լուծուած, կամ լուծուած են անբաւարար, կէս-կատար ձեւով՝ նոյնիսկ ակներեւօրէն հակառակ ինքնորոշման իրաւունքին: Բայց եւ այնպէս, դրութիւնը այսօր անհամեմատ աւելի բաւարար է, քան էր տասը տարի առաջ, 1914 թուականին, եւ 1914ին շատ աւելի բաւարար էր, քան հարիւր տարի առաջ, ԺԹ. դարի սկզբում:

Գաղափարը ամրանում է ու մարմնանում արագօրէն աճող թափով:

Եւ ապագան ապահովուած է, որովհետեւ այն նոր իրաւակարգը որ գալիս է ու մասամբ արդէն եկել է, հիմնովին յեղաշրջելու կապիտալիստական աշխարհը, վաղուան սոցիալիստական իրաւակարգը, նոր ոյժ է տալու սկսուած պրոցեսին: Նոր ոյժ է տալու, որովհետեւ ազգերի քաղաքական եւ դասակարգերի տնտեսական ազատագրումը միմիեանցից անբաժան խնդիր է, նոյն կարգի պահանջներ, երկուսն էլ հիմնուած մարդու եւ քաղաքացիի իրաւունքների վրայ եւ ապա երկուսն էլ ունեն թիկունքում նոյն յենարանը՝ զանգուածների աճող գիտակցութիւնը ու պայքարի համար կազմակերպուելու կորովը:

Ազգերը կարիք ունեն ազգային պետութիւններ կազմելու, գիտակցել են կարիքը, պահանջներ են դրել, մասամբ բաւարարուել եւ շարունակում են պայքարը՝ լրիւ բաւարարուելու համար:

Մինչեւ ո՞ւր կարելի է տարածել ինքնորոշման այս անժխտելի իրաւունքը, արդեօք ամէ՞ն մի ազգ կամ ամէն մի ազգային հատուած՝ ինչ էլ լինի կարողութիւնների չափը, պիտի օգտւի՞ այս իրաւունքից՝ մինչեւ սեփական պետութիւն կազմելու աստիճանը:

Տեսականօրէն, իբրեւ սկզբունք, ոչ մի սահմանափակում, ոչ մի արգելք պիտի չդրուի ոչ ոքի կամքի վրայ: Տեսականօրէն, ամէն մի գաւառակ, ամէն մի գիւղական համայնք իրաւունքը պիտի ունենայ ազատօրէն ինքնորոշուելու եւ ինքնորոշման ճանապարհով գնալու այնքան հեռու, որքան կը ցանկանայ, մինչեւ պետական առանձին միութիւն կազմելը:

Ակներեւ է, սակայն, որ գործադրութեան ժամանակ այս զուտ տեսական իրւունքը հանդիպելու է յաճախ անյաղթելի արգելքների: Բաւական չէ ցանկալը ու իրաւունք ունենալը. պէտք է եւ կարողանալ: Կայուն ու կենսունակ լինելու համար պետութիւնը պէտք է ունենայ ներքին կարողութիւններ եւ ապա արտաքին պայմանների բարեյաջող դասաւրում՝ գէթ նուազագոյն չափով: Հակառակ պարագաներում պետութիւն չի կարող կազմուել: Իսկ եթէ պատահաբար կազմւեց՝ հետեւեալ օրն եւեթ պիտի խորտակուի կամ, բարիքի փոխարէն, մի մեծ աղէտ պիտի դառնայ ազատագրուած քաղաքացիների գլխին:

Բայց ինչպէ՞ս որոշել, թէ ո՞րն է կարողութեան անհրաժեշտ նուազագոյնը:

Եւ առաջին հերթինէ որչա՞փ հող ու որքա՞ն մարդ է հարկաւոր կենսունակ մի պետութիւն կազմելու համար:

Պատմութիւնն ու քաղաքական արդի կացութիւնը որոշակի պատասխան չեն տալիս հարցին: Աւելի ճիշդը՝ պատասխանում են այն մտքով, թէ պետութիւններ կարող են լինել շատ տարբեր չափերի, ամէն մի չափի:

Չինաստանը՝ բուն Չինաստանը, առանց Մանչուրիայի ու հպատակ միւս երկրների, ունի 370 միլիոն ազգաբանակութիւն՝ մարդկային մի անծայրածիր բազմութիւն, որ եթէ ձեռք ձեռքի տար, կը կազմէր մի շղթայ, որը տասնհինգ անգամ կը շղթայէր երկրագնդի շուրջը՝ բեւեռից բեւեռ անցնելով: Այդպէս է Չինաստանը, իսկ Լիւքսեմբուրգի դքսութեան սահմաններում ապրում է ընդհամէնը 200 հազար մարդ՝ հազիւ մի միջակ քաղաքի բնակչութիւն: Նոյնը եւ տարածութեան վերաբերմամբ. ցարական Ռուսաստանը բռնել էր ամբողջ երկրացամաքի մի վեցերորդ մասը, Բալթեան ծովից մինչեւ Խաղաղ ովկիանը ու Թիան-Շանի փէշերից մինչեւ բեւեռային մշտական սառույցները, մինչդեռ Մոնակոյի իշխանութիւնը այնքան փոքր է, որ եթէ մէկ ծայրում փռշտաս մի քիչ բարձր, ձայնդ միւս ծայրը կը հասնի…

Ահա թէ որքան անեզր են կարելիութեան սահմանները:

Կարելի է առարկել, թէ Լիւքսեմբուրգի դքսութիւնը ու Մոնակոյի իշխանութիւնը օպերետային պետութիւններ են, քաղաքական թիւրիմացութիւն կամ զաւեշտ, զուրկ որեւէ իրական արժէքից… Թերեւս: Բայց ո՞րը հաշուել իրական պետութիւն, որտեղի՞ց սկսել եւ ո՞ւր կանգ առնել: Չէ՞ որ միւս բոլոր պետութիւնները, որ պետութիւն ենք համարում ու չենք կարող չհամարել, դասաւորւում են այս երկու ծայրերի՝ Չինաստանի ու Մոնակոյի միջեւ՝ սկսած Գերմանիայից  իր 63 միլիոն ազգաբնակութիւով  ու աստիճանաբար իջնելով մինչեւ Ալբանիա,  որի ազգաբնակութիւնը մի միլիոնի էլ չի հասնում:

Ահաւասիկ մի քանի թուեր:

Մեծն Բրիտանիան (Անգլիա) ունի 45 միլիոն ազգաբնակութիւն, Ֆրանսիան՝ 39 միլիոն, Իտալիան՝ 33 միլիոն, Սպանիան՝ 20 միլիոն, Լեհաստանը՝ 15 միլիոն, Հունգարիան՝ 12 միլիոն, Աւստրիան՝ 8 միլիոն, Բելգիան՝ 7 ու կէս միլիոն, Հոլանդիան՝ 6 միլիոն, Սուէդիան՝ 5 ու կէս միլիոն, Բոլգարիան՝ 5 միլիոնից պակաս, Յունաստանը՝ 4 միլիոն, Դանեմարքը՝ 3 միլիոնից պակաս, Նորվեգիան՝ 3 միլիոնից պակաս: Լաթւիան՝ մօտ 2 միլիոն, Ալբանիան՝ մի միլիոնից պակաս: Կենտրոնական Ամերիկայում Գուատեմալա ու Սալվատոր ունեն մէկ ու կէսից մինչեւ երկու միլիոն ազգաբնակութիւն, Նիկարագուա, Հոնտուրաս ու Պանամա մօտ կէս միլիոն ամէն մէկը…

Արդ՝ ո՞րն է թուային անհրաժեշտ նուազագոյնը, ո՞րն է կարելին եւ ո՞րը՝ անկարելին:

Սահմաններ չկան:

Իրականութիւնն այն է, որ պետութիւն կազմում են եւ չորս հարիւր միլիոն մարդը Չինաստանը եւ քսան հազար մարդը՝ Մոնակօ, եւ քսաներկու միլիոն քառակուսի կիլոմետր տարածութեան վրայ ՝ նախկին Ռուսաստան, եւ երկու կիլոմետրի վրայ՝ Մոնակօ:

Պարզ է, որ մարդկանց թիւը ու հողի տարածութիւնը չեն կամ միայն սրանք չեն, որ որոշում են պետականօրէն կազմակերպուելու կարելիութիւնը կամ անկարելիութիւնը: Կան եւ ուրիշ պայմաններ՝ ներքին եւ արտաքին, որոնք, թերեւս, աւելի կարեւոր են, քան թուաբանական չափերը: Տեսէ՛ք, երեք հարիւր միլիոն հնդիկները չեն կարողանում ազատագրուել անգլիական գերիշխանութիւնից, մինչդեռ ութ հարիւր հազար ալբանացիներին յաջողուեց սեփական պետութիւն կազմել:

Պարզ է նոյնպէս, որ մեծութիւնը, ինքնըստինքեան, չի որոշում պետութեան արժանիքը, նրա «լաւ տեսակի» կամ «վատ տեսակի» լինելը: Փոքրիկ Նորվեգիան, իբրեւ պետական մեքանիզմ աւելի վատ չի կազմակերպուած, պակաս ձեռնահաս չէ իր ներսում ինքնուրոյն պետական կեանք վարելու, քան հսկայական Չինաստանը: Եւ փոքրիկ Դանեմարքում քաղաքացին իր երկրի մէջ բաւարարուած է ոչ պակաս, քան ռուսը հսկայական Ռուսաստանում:

Քաղաքակրթական աստիճանների տարբերութիւնը չէ միայն, որ այս համեմատութեան մէջ առաւելութիւնը տալիս է Նորվեգիային ու Դանեմարքին: Ահա Ֆրանսիան ու Բելգիան, երկու հարեւան պետութիւններ, որ կանգնած են քաղաքակրթական նոյն աստիճանի վրայ: Այստեղ եւս կարելի է ասել, թէ քառասուն միլիոնանոց Ֆրանսիան իր ներսում ու անկախ արտաքին գործօններից, աւելի լաւ չի կազմակերպուած, աւելի լաւ չի կառաւարւում ու աւելի լրիւ չի բաւարարում իր քաղաքացիներին, քան ութը միլիոնանոց Բելգիան:

Պետութեան մեծութիւնը անպայման ու բացարձակ առաւելութիւն չէ: Նոյնիսկ թերութիւն է ու արգելք՝ պետական կյանքը կանոնաւորելու համար: Եւ եթէ պետութիւնները ապահոված լինէին արտաքին վտանգներից ու ճնշումներից, նրանց մեծութիւնը կը դառնար մի աւելորդ բեռ կամ առնուազն մի անարժէք հանգամանք:

Զգուշաբար ու վերապահումներով եմ գրում, որովհետեւ մտածողութեան այս ուղին կարող է խոշոր սխալմունքների մէջ ձգել:

Իմ գրութեան նիւթը ազգն է: Բնական է, որ ուշադրութիւնս մնում է շարունակ կենտրոնացած յատկապէս այդ մէկ նիւթի վրայ եւ որ պետական խնդրին էլ մօտենում եմ ազգային կարիքների տեսակետից, որոնում եմ պետութեան ամենից առաջ ազգային Հայրենիքը… Բայց պետութիւնը միմիայն ու սոսկ ազգային կազմակերպութիւն չէ, այլ նաեւ, ու շատ խոշոր չափերով՝ տնտեսական, քաղաքական ու ռազմական կազմակերպութիւն է:

Եւ այս հնագամանքը խիստ բարդացնում է խնդիրը:

Քանի դեռ միջպետական փոխյարաբերութիւնները կը մնան այնպէս, ինչպէս են այսօր, իսկ սրանց արմատական փոփոխումը, որքան էլ հասունացած լինի, վաղը չէ, որ պիտի կատարուի, քանի դեռ գոյութիւն կ’ունենան սահմանային արգելքները, մաքսային գծերը, տնտեսական ճնշումները, իրար խեղդելու ու թալանելու սիստեմը, քաղաքական ինտրիգները, այդ ինտրիգները սերմանող դիւանագիտական մարմինները ու սրանց քամակում կանգնած բանակները, քանի գոյութիւն ունի այս ամէնը, պետութեան ծաւալը, նրա ֆիզիքական կշիռը է ու կը մնայ եթէ ոչ բացարձակօրէն վճռական, յամենայն դէպս՝ խիստ կարեւոր գործօն:

Հասկանալի է, թէ ինչո՛ւ:

Պետութիւնները անընդհատ պայքարի մէջ են իրար հետ եւ պայքարը, քանի դեռ չկայ միջպետական ոչ մի սանձահարող ոյժ, յանգում է վերջին հաշուին պատերազմի, լուծւում է զէնքով, յօգուտ աւելի լաւ զինուածի: Իր խօսքը լսելի անելու, իր շահերը պաշտպանելու եւ զորութիւնը ապահովելու համար, պետութիւնը պէտք է պատկառանք ներշնչի հարեւաններին, պէտք է միշտ պատրաստ լինի կասեցնելու ամէն մի ոտնձգութիւն, յետ մղելու ամէն մի յարձակում, ապա նաեւ պէտք է ընդունակ լինի ինքն եւս սպառնալու:

Պաշտպանուելու ու սպառնալու, իր կամքը արժեցնելու ու իրաւունքները յարգել տալու համար, պետութիւնն ունի իր տրամադրութեան տակ բազմազան ձեւեր ու միջոցներ: Սրանց մէջ ամենից տարրականը, ամենից բիրտը, բայց եւ ամենից ազդուն ու յաճախ անփոխարինելին ռազմական կարողութիւնն է, զօրեղ բանակը: Պետութիւնը պէտք է զինուած լինի, այլ կերպ չի կարող ապրել: Զինական ոյժը, բանակը՝ ի՛նչ անուն էլ կրի ու ի՛նչ սիստեմով էլ կազմուած լինի,  մի չարիք է, որից չի կարող ազատ մնալ ոչ մի պետութիւն, նոյնիսկ այն պետութիւնները, որոնք դաշնագրերով չէզոք են յայտարարուած: Բանակը պահանջում է ամենից առաջ մարդ ու նիւթական միջոցներ: Եւ որքան մէծ է մի պետութիւն, այնքան աւելի ընդունակ է մատակարարելու մարդկային ու նիւթական ոյժ՝ զօրաւոր բանակ կազմելու համար:

Ահա մի հանգամանք, որ արդէն ինքը մենակ ու անկախ ուրիշ հանգամանքներից շատ կարեւոր առաւելութիւն է տալիս մեծ պետութիւններին՝ հանդէպ փոքրերի:

Հարկաւ, մարդու ու նիւթի հում քանակը դեռ չի բնորոշում բանակների կարողութեան չափը: Պէտք են, հարկաւ, եւ ուրիշ կարողութիւններ. կազմակերպուելու ընդունակութիւն, ռազմական դաստիրակութիւն, պարտաճանաչութիւն ու խիստ կարգապահութիւն, հոգեկան կորով, գիտութիւն, տեքնիկա, կատարելագործուած զէնք… Բայց եւ այնպէս, քանակի արժեքը մնում է ակներեւ, անժխտելի:

Եթէ վարպետօրէն կազմակերպուած, դարերով մարզուած, շատ հարուստ ու տեքնիկական բոլոր միջոցներով զինուած Անգլիան կարողանում է պահել իր բռունցքի մէջ ահագին Հնդկաստանը՝ պատճառը քաղաքակրթական աստիճանների անչափ մեծ տարբերութիւնն է: Քանի անգլիացու դէմ կանգնած է անկազմակերպ, աղքատ, մերկ ու տգէտ հնդիկը՝ որակը կարող է գերակշռել քանակը: Բայց եթէ պետութիւնների քաղաքակրթական աստիճանը մօտաւրորապէս նոյնն է՝ ինչպէս է, օրինակ, ամբողջ Արեւմտեան Եւրոպայում՝ ծաւալը, մեքանիքական զանգուածը դառնում է անփոխարինելի ոյժ, իրական ու շատ արժէքաւոր առաւելութիւն:

Փոքր պետութիւնները՝ աւելի կամ պակաս չափով, բայց միշտ ու անխուսափելիօրէն, կախում ունեն մեծերից, հարկադրուած են յարմարուելու մեծերի ցանկութիւններին կամ ուղղակի կատարելու նրանց պահանջները: Մշտական սպառնալիքի տակ են փոքրերը, մշտական վտանգի մէջ:

Այս անապահով դրութիւնը անդրադառնում է, հարկաւ, պետական կեանքի վրայ, դժուարացնում է այն, կաշկանդում է ազատ զարգացումը, զրկանքների ու նեղութիւնների է ենթարկում քաղաքացիներին: Մեծն Բրիտանիայի քաղաքացին, առանց որեւէ անհատական արժանիքների ու միմիայն այն պատճառով, որ մեծ պետութեան քաղաքացի է, ունի բաւարարուելու այնպիսի կարելիութիւններ ու միջոցներ, որոնցից զուրկ է ոչ միայն յետամնաց պարսիկը, այլեւ լաւ քաղաքակրթուած ու ընդունակութիւններով օժտուած Նորվեգիացին, Ֆինն ու Չեխը: Պետութիւնը իր ամբողջ թափով կանգնած է քաղաքացու թիկունքում եւ հազարապատկում է նրա անձնական կարողութիւնները: Բրիտանական քաղաքացի լինելը այնպիսի մի առաւելութիւն է, որին Նորվեգիացին, Ֆիննը կամ Չեխը չունեն ոչինչ հակադրելու:

Եւ ահա խնդիր է ծագում:

Քանի որ պետութեան մեծութիւնը զօրութիւն է, և քանի որ պետութեան զօրութիւնը քաղաքացու զօրութիւնն է և հակառակը՝ պետութեան տկարութիւնը քաղաքացու տկարութիւնն է, իմաստութիւնն  չէ՞ր լինի արդեօք, որ փոքր ու տկար ազգերը հրաժարուէին սեփական ազգային պետութիւն կազմելու պահանջից ու մնային թէեւ օտար, բայց հզօր պետութիւնների մէջ, նրանց հովանիի տակ:

Պետութիւնները կազմող մարդիկ՝ պետութեան հպատակները կամ քաղաքացիները, իրենց ազգային պահանջների ու կարիքների հետ միասին ունեն նաեւ ուրիշ կարգի, ոչ-ազգային կարիքներ, օրինակ՝ տնտեսական: Եթէ առաջին կարգի կարիքները լայնօրէն բաւարարելու համար պետութիւնը պէտք է ազգային լինի, երկրորդ կարգի կարիքները պահանջու եմ, որ նա լինի մեծ ու հզօր: Լաւ է, եթէ պետութիւնը միեւնոյն ժամանակ ե՛ւ ազգային է եւ մեծ. Ռուսաստան՝ ռուսների համար, Գերմանիա՝ գերմանների համար, Անգլիա՝ անգլիացիների համար, Ճափոնիա՝ ճափոնների համար: Բայց եթէ ազգը այնքան փոքր է, որ չի կարող ազգային մեծ պետութիւն կազմել՝ նորվեգացին, սուէտը, դանեմարկցին, հոլանդացին, պորտուգալցին, յոյնը, բոլգարը, ֆիննը, էստոնը, լատիշը, լիթուինը, վրացին, հայը եւ հարկադրուած է՝ կամ մնալ  փոքր ու անզօր, ճնշուած ու զրկուած կամ հրաժարուել պետականօրէն ապրելու իրաւունքից.  այդպիսի մի ազգ, ո՞րը պիտի գերադասէ, ո՞րը ընտրէ եւ ո՞րից հրաժարուի:

Հարցը կը լինէր շատ վտանգաւոր փոքր ազգերի պետական ձգտումների համար, եթէ իրականութեան մէջ դրուէր այդպիսի մերկ պարզութեամբ, այդքան սխեմայօրէն:

Բայց իրականութեան մէջ, բարեբախտաբար, այդպէս չէ: Պետութիւնների կեանքն ու փոխադարձ յարաբերութիւնները շատ աւելի բարդ են, պայմանաւորված են բազմազան հանգամանքներով, որոնք յաճախ կաշկանդում են մեծերի ոտնձգութիւնները եւ հնարաւորութիւն են տալիս փոքրերին ապրելու:

Փոքր պետութիւնները այնքան էլ անզօր ու անպաշտպան չեն մեծերի հանդէպ:

Եւ եթէ իրօք անզօր ու անպաշտպան լինէին, ի՞նչպէս կարող էին ապրել Դանեմարքն ու Հոլլանդիան՝ Գերմանիայի կողքին, Բելգիան՝ Ֆրանսիայի կողքին, Ռումանիան ու Բոլգարիան՝ Ռուսաստանի կողքին, Զուիցերիան չորս հզօր պետութիւնների՝ Գերմանիայի, Ֆրանսիայի, Իտալիայի ու Աւստրօ-Հունգարիայի արանքում սեղմուած:

Պարզ է, որ կան ինչ որ հանգամանքներ, որոնք արգելում են, անհնարին են անում կամ շատ դժուարացնում մեծերի աշխարհակալ ձգտումները:

Հարիւր տարուայ ընթացքում Ռուսաստանը երեք անգամ մտաւ Էրզրում եւ երեք անգամ, առանց ռազմական պարտութեան, հարկադրուած եղաւ դուրս գալու այնտեղից: Կանգնեց Պոլսոյ շէմքի վրայ՝ Սան Ստեֆանօ, ու ապա յետ քաշեց իր յաղթական բանակը: Հաստատեց Բոլգարիայում իր փաստական իշխանութիւնը ու իսկոյն տեղի տուեց… Ուժասպառ, «հիւանդ» Թուրքիան ու նորածին Բոլգարիան այնքան անզօր էին թւում հսկայական Մոսկովի հանդէպ, որ կարծես թէ Ռուսաստանը ամենայն հեշտութեամբ պիտի հաստատուէր Էրզրումում, Պոլսում ու Դանուբի վրայ: Բայց չկարողացաւ: Ի՞նչու: Որուհետեւ արգիլեցին ուրիշ մեծ պետութիւնները, հրապարակ բերին այսպէս անուանուած «քաղաքական հաւասարակշռութիւնը» չխախտելու պահանջը: Մեծերի մշտական մրցումը ու փոխադարձ անվստահութիւնը, երկիւղը, նախանձը հակադրութեան՝ ահա մի կարեւոր հանգամանք, որ որոշ չափերով ապահովագրում է փոքրերի գոյութիւնը:

Ուրիշ կարգի մի օրինակ:

Մեծ պատերազմի սկզբին, երեք շաբաթուայ ընթացքում, Գերմանիան զէնքով նուաճեց, տիրացաւ ամբողջ Բելգիային, իսկ չորս տարի անցած, պատերազմի վերջին, հարկադրուած եղաւ ոչ միայն դատարկել երկիրը, այլեւ ենթարկուեց առասպելական տուգանքի՝ բելգիացիների աւերուած տնտեսութիւնը վերաշինելու անուան տակ: Փոքրիկ Բելգիան յաղթեց պատերազմի դաշտում ահարկու Գերմանիային եւ աւելի օգտուեց յաղթողի բոլոր հնարաւորութիւններից: Ինչպէ՞ս պատահեց այս հրաշքը, ինչո՞ւ Գերմանիան՝ ամենազօր Գերմանիան, տուեց իր օձիքը անզօր հարեւանի ձեռքը, որ այսօր խեղդում է իրեն, թալանում ու ցեխին հաւասարեցնում: Որովհետեւ Բելգիայի հետ էին ու մասամբ են Ֆրանսիան, Անգլիան, Իտալիան, Հիւսիսային Ամերիկան, ճափոնիան… Այս է իր ոյժի գաղտնիքը: Եւ սա բացառիկ դէպք չէ, այլ շատ ընդհանրացած երեւոյթ. իրականութեան մէջ փոքր պետութիւնները չեն մնում մեկուսացած, աշխարհից կտրուած ու միմիայն սեփական կարողութեան ապաւինած: Քաղաքական շատ բարդ ու կնճռոտ combinaisonների մէջ նրանք կապուած են լինում, աւելի կամ պակաս տեւողական կապերով, ուրիշ պետութիւնների կամ պետական խմբակցութիւնների հետ՝ ընդհանուր շահերը ընդհանուր ոյժերով պաշտպանելու համար: Այսինչ մեծերի ոտնձգութիւններին փոքրերը հակադրում են այնինչ մեծերի պաշտպանութիւնը ու այսպիսով ապահովում են իրենց դրութիւնը՝ գէթ մասամբ:

Կայ եւ մի երրորդ հանգամանք, հետեւեալը:

Հպատակեցնել կամ հպատակութեան մէջ պահել մի երկիր, երբ ազգաբնակութիւնը հակառակ է օտար իշխանութեան, այնքան էլ հեշտ բան չէ, նոյնիսկ շատ մեծերի համար՝ շատ փոքրերի հանդէպ: Եւ որքան աւելի զօրեղ է հակառակութիւնը, այնքան աւելի մեծ է հպատակեցնելու կամ հպատակութեան մէջ պահելու դժուարութիւնը: Այդպիսի մի գլխացաւանք յանձն առնելու համար մեծերը պէտք է ունենան իրական շահեր եւ այնքան լուրջ շահեր, որ արժենան գլխացաւանքին: Հարկաւ, պետութիւնները ձգտում են լայնացնելու իրենց սահմանները կամ պինդ պահելու արդէն ունեցածները: Բայց, միեւնոյն ժամանակ, նրանք խոյս են տալիս ներքին ու արտաքին բարդութիւններից, կառաւարելու դժվարութիւններից, ոյժերի ապարդիւն վատնումից՝ մի բան, որ անբաժանելիօրէն կապուած է ամէն կարգի բռնութեան հետ: Թերեւս Գերմանիան կարողանար զէնքի ոյժով կցել Հոլանդիան եւ, թերեւս, Անգլիան կարողանար արգիլել Իրլանդիայի անջատումը: Բայց ի՞նչ գնով ու ակնկալած արդիւնքը պիտի արժենա՞ր արդեօք այդ գինը: Այս հարցի պատասխանը յաճախ լինում է բացասական եւ յաճախ պարզ խոհեմութիւնը գալիս է սահման դնելու մեծերի աշխարհակալական ձգտումներին, հետեւապէս եւ յարգել տալու փոքրերի անկախութիւնը: Եւ որովհետեւ այսպիսի դէպքերում գլխաւոր գործօնը փոքրերի ընդդիմութիւնն է՝ ներգործական կամ կրաւորական, եւ քանի որ ժողովուրդների ու ազգերի ինքնակառաւարուելու պահանջը, հետեւապէս եւ դիմադրելու կարիքը աճում են օր օրի վրայ, օր օրի վրայ աճում են նաեւ նրանց հպատակեցնելու դժուարութիւնները: Այսօր շատ աւելի դժուար է, քան սրանից երկու դար առաջ՝ նուաճել մի երկիր կամ իրաւազուրկ դրութեան մէջ պահել մի ազգ:

Այս այսպէս է: Բայց եթէ փոքր ազգերը իրենց պետական կեանքը ապահովելու համար չունենային ուրիշ միջոցներ բացի յիշածներիցս, նրանց դրութիւնը կը լինէր շատ անստոյգ, շատ անկայուն, մշտապէս ենթակայ ամէն տեսակ պատահարների:

Զօրեղների փոխադարձ մրցումը, քաղաքական հաւսարակշռութիւնը պահպանելու կարիքը կամ ժամանակաւոր դաշինքներ կապելու հնարաւորութիւնը, սրանք այնպիսի բաներ են, այս կամ այդ դէպքում, որ կարող են տեղի չունենալ, կարող են չյաջողուել եւ կամ կարող են դասաւորուել փոքրերին աննպաստ ձեւով…

Մեծ պետութիւնները թոյլ չտուին Ռուսաստանին հաստատուելու Պոլսում ու նեղուցների վրայ, բայց Անգլիան իւրացրեց Կիպրոսն ու Եգիպտոսը, Աւստրիան գրաւեց Բոսնիա-Հերցոգովինան, իսկ դրանից հարիւր տարի առաջ՝ ԺԸ. դարի վերջերում, երեք մեծ պետութիւններ՝ Ռուսաստան,  Պրուսիա ու Աւստրիա, համաձայնութեան եկան ու բարեկամաբար բաժանեցին իրար մէջ Լեհաստանը: Բելգիան ունեցաւ այնպիսի հզօր դաշնակիցներ, որ ոչ միայն դուրս քշեց իր երկրից Գերմանիային, այլեւ ինքը նստել է այսօր Հռենոսի ափին, բայց 60 տարի առաջ Պրուսիան խլեց Դանեմարքից Շլեզուիգ-Հոլշտեյնը եւ ոչ ոք չբռնեց գիշատիչի ձեռքը, ոչ ոք չկանգնեց պաշտպան փոքրիկ Դանեմարքին…

Միւս կողմից, ժողովուրդների կամքը, ինքնահաստատուելու եւ ինքնակառավարուելու տենչը նոյնպէս բաւական չեն մեծերին ու իշխողներին զսպելու համար: Եգիպտոսն ու Իրլանդիան կարողացան ազատագրուել Անգլիայի գերիշխանութիւնից, բայց նոյն Անգլիան արեան ծովերի մէջ խեղդեց Հնդկաստանի ապստամբութիւնը եւ Թուրքիան ընդհանուր կոտորածով, ֆիզիքական բնաջնջումով պատասխանեց հայերի քաղաքական ձգտումներին:

Պատմութիւնն ու այսօրուայ իրականութիւնը ցոյց են տալիս, որ եթէ պետականօրէն արդէն կազմակերպուած կամ պետական կեանքի ձգտող փոքր ազգերը այնքան էլ անզօր ու անօգնական չեն մեծերի հանդէպ, որ եթէ նրանց յաջողվում է յաճախ օգտագործել միջազգային հակառակութիւնները, յենուել արտաքին ոյժերի վրա կամ նոյնիսկ ներքին դիմադրութեան կարողութիւններով դժուարացնել ու անշահեկան անել մեծերի ոտնձգութիւնները, այնուամենայնիւ նրանք մնում են մշտական սպառնալիքի տակ եւ ապագան ապահովելու համար պէտք է որոնեն ուրիշ միջոցներ, աւելի վստահելի, աւելի հաստատուն ու աւելի տեւողական:

Այդ միջոցներից մէկը՝ շատ զօրեղը, գտնուած է արդէն ու մասամբ իրականացած կեանքի մէջ. դա պետութիւնների դաշնակցութիւնն է, միացեալ պետութիւններ կազմելու սիստեմը:

Զուիցերիական կոնֆեդերացիան, գերմանական դաշնակցութիւնն ու Խորհրդային Հանրապետութիւնների Միութիւնը Եւրոպայում, ապա Կանադան, Հիւսիս-ամերիկեան Միացեալ Նահանգները, Մեքսիկան, Վենեցուելլան, Բրազիլիան ու Արգենտինան Ամերիկայում, ապա ամբողջ Աւստրալիան ու Հարաւ-աֆրիկեան միութիւնը դաշնակցային բարդ պետութիւններ են, որոնց մէջ անդամակցում ու ապահովութիւն են գտնում յաճախ շատ փոքր, շատ անզօր պետական միաւորներ:

Օլդենբուրգը գերմանական միութեան մէջ ունի ընդամենը չորս հարիւր հազար քաղաքացի, իսկ Մակլենբուրգ-Ստերլիցը հազիւ մի հարիւր հազար՝ Երեւան քաղաքի ազգաբնակութեան չափ: Արիզոնա նահանգը Հիւսիս-ամերիկեան միութեան մէջ ունի երկու հարիւր քառասուն հազար քաղաքացի, Նեւադան՝ ութսուն հազար՝ հայկական մի գաւառ: Զուիցերիական միութեան մէջ կան կանտոններ, որ բաղկացած են մի քանի գիւղական համայնքներից միայն. պատմական Շուիցը ընդգրկում է իր սահմանների մէջ մօտ յիսուն հազար մարդ, պատմական Ուրին՝ մօտ քսան հազար մարդ…

Ահա, ուրեմն, պետական մի սիստեմ, որի մէջ կարող են գտնել ու գտնում են ապահովութիւն ամենափոքրերն անգամ:

Օլդենբուրգը, Մակլենբուրգ-Ստերլիցը, Արիզոնան, Նեւադան, Շուիցն ու Ուրին եւ շատ ուրիշ մանր պետութիւններ, ամէն մէկն առանձին ու միմիայն սեփական ոյժերին ապաւինած, կամ պիտի չկարողանային ապրել, պիտի խորտակուէին առաջին իսկ հարուածի տակ կամ պիտի լինէին խաղալիք հարեւանների ձեռին՝ անխնայ շահագործման ու ստորացուցիչ անարգանքի առարկայ: Բայց իբրեւ անդամ Հիւսիս-ամերիկեան, գերմանական ու նոյնիսկ զուիցերիական միութիւնների, այս փոքրերը ներկայացնում են արդէն այնպիսի ոյժ, ունեն ապրելու ու յառաջադիմելու այնպիսի կարողութիւններ եւ իրենց իրաւունքները յարգել տալու այնպիսի ազդու միջոցներ, որ կարող են անվախ, համարձակօրէն նայել ամենից զօրեղների երեսին: Նրանք այլեւս փոքր չեն, նրանք մեծ են՝ մեծ հաւաքականութեան մէջ… Այսօր Թուրքիան չի կարող սպառնալ Հայաստանին, որովհետեւ Հայաստանի կողքին կանգնած է Խորհրդային Միութիւնը՝ քաղաքական իր ամբողջ կշիռով, նիւթական բոլոր կարողութիւններով ու ռազմական բոլոր ոյժերով:

Տեւական դաշնակցութիւններ կազմելու սիստեմը լաւագոյնն է մինչեւ հիմա գործադրուած բոլոր քաղաքական սիստեմների մէջ: Լաւագոյնն է, որովհետեւ բաւարարում է միաժամանակ երկու պահանջ. այն մի կողմից  հնարաւորութիւն է տալիս անհատ պետութիւններին մանրանալ անսահման, ուրիշ խօսքով՝ հնարաւորութիւն է տալիս ամենափոքր խմբաւորումների անգամ «ինքնորոշուել» պետականօրէն, ինքնամփոփուել ու ինքնակազմակերպուել համաձայն իրենց ազգային, պետական, աշխարհագրական, տնտեսական կամ որեւէ այլ պահանջի, միւս կողմից՝ կապելով իրար հետ մանրացրած պետական միաւորները ու կազմելով այդ հաւաքականութիւնից քաղաքական մեծ միութիւններ՝ բազմապատկում է պետական կարողութիւնները թէ՛ իր ներքին կեանքը կարգաւորելու ու զարգացնելու համար, եւ թէ՛ արտաքին վտանգներից ապահովելու համար:

Հարց է ծագում:

Դաշնակցութիւններին անդամակցող միաւորները կարո՞ղ են նկատուել իբրեւ պետութիւններ, քաղաքական «ազատ ու անկախ» մարմիններ: Դաշնակցային կազմի մէջ մտնելը չի՞ նշանակում արդեօք հրաժարուել պետական ինքնուրոյն կեանքից, զրկուել պետական ազատութիւնից ու անկախութիւնից: Պետութիւննե՞ր են արդեօք Նիւշատել Կանտոնը Զուիցերիական կոնֆեդերացիայի մէջ, Վիւրտեմբերգի նախկին թագաւորութիւնը Գերմանիայի մէջ, Կալիֆորնիա նահանգը Միացեալ Նահանգնների մէջ, Հայաստանի Հանրապետութիւնը Խորհրդային Միութեան մէջ… Ուրիշ խօսքով՝ մանր պետութիւնների փրկութիւնը մեծ դաշնակցութիւնների մէջ չի՞ նշանակում արդեօք մեռցնել այդ պետութիւնները:

Այս հարցին կարելի է տալ տարբեր պատասխան, նայելով, թէ ով է սահմանում պետութեան իմաստն ու արժէքը:

Պարզ է, որ Կալիֆորնիան ու Վիւրտենբերգը պետութիւններ չեն նոյն իմաստով, ինչ իմաստով պետութիւններ են Ֆրանսիան ու Իտալիան: Տարբեր ձեւի, քաղաքական տարբեր իրաւասութեան կազմակերպութիւններ են սրանք, թէեւ Վիւրտենբերգը մի քանի տարի առաջ կրում էր նոյն «թագաւորութիւն» անունը ինչ եւ Իտալիան, եւ Կալիֆորնիան կրում է նոյն «State», «Etat» անունը ինչ եւ Ֆրանսիան:

Կարո՞ղ է Կալիֆորնիան պատերազմ յայտարարել Ճափոնիային: Չի կարող: Կարո՞ղ է սեփական դեսպանատուն հիմնել Բերլինում: Չի կարող: Կարո՞ղ է դաշն կապել Մեքսիկայի հետ՝ Խաղաղ ովկիանոսի վրայ իր ազդեցութիւնը հաստատելու կամ ապահովելու համար: Չի կարող: Կարո՞ղ է Արիզոնայում արդիւնաբերուած ապրանքների վրայ իր ցանակացած մաքսային տուրքեր դնել, կարո՞ղ է Օրեգոնի քաղաքացիներին արգիլել իր երկիրը մտնել: Ոչ, չի կարող:

Ահա, ուրեմն, մի շարք պետական գործողութիւններ, որ Կալիֆորնիան չի կարող կատարել, իրաւսու չէ կատարելու, մինչդեռ Ֆրանսիան կամ Իտալիան կարող են անել այդ ամէնը, յամենայն դէպս իրաւունք ունեն անելու:

Բայց, միւս կողմից, Կալիֆորնիան ունի իր սեփական օրէնսդիր մարմինը, որ օրէնքներ է սահմանում երկրի համար. ունի դատարաններ, որ դատում ու պատժում են քաղաքացիներին ըստ այդ օրէնքների. ունի սեփական կառավարութիւնը, որ կառավարւում է երկիրը նոյն տեղական օրէնքների համաձայն. ունի ամէն կարգի պետական հասոյթներ ու սեփական բիւդջէ, որ գանձւում է երկրում ու ծախսւում տեղական կարիքները հոգալու համար… Յետոյ, Կալիֆորնիան ունի իր տեղն ու ձայնը կենտրոնական այն իշխանութիւնների մէջ, որոնք պատերազմ են յայտարարում ու խաղաղութիւն կնքում, դեսպանատներ հաստատում ու դաշնագրեր ստորագրում, մաքսային օրէնքներ մշակում ու արտաքին, միջպետական յարաբերութիւններ վարում:

Արդ, ինչպէ՞ս անուանել Կալիֆորնիան. պետութի՞ւն է այդ «State»ը, թէ պետութեան մի «նահանգ» միայն, ինչպէս թարգմանում ենք հայերէն անգլիական «State» բառը, երբ խօսքը վերաբերւում է Հիւսիս-ամերիկեան մեծ Միութեան: Եւ եթէ «նահանգ» անուանենք  Կալիֆորնիան, ապա ի՞նչ անուն տանք թուրքական «վիլայէթ»ին, ռուսական «գուբեռնիա»յին, ֆրանսիական «տէբարթման»ին, անգլիական «ունթի»ին, որոնք զուտ վարչական միաւորներ են՝  առանց պետական որեւէ իրաւասութեան:

Տերմինոլոգիայի խնդիր է սա, որ պէտք է ճշդուի հասկացողութեան գալու համար, որովհետեւ բառերը յաճախ փոխում են իրենց բովանդակութիւնը ու տարբեր պարագաների մէջ գործածւում են տարբեր իմաստով:

Ներկայ դէպքում ճիշդը կը լինէր այսպէս:

«Պետութիւնն է Կալիֆորնիան, թէեւ ոչ բացարձակապէս ազատ ու ոչ բացարձակապէս անկախ: Պետութիւն է, որովհետեւ ունի պետութեան ամենակարեւոր ադդրիպիւները, իրաւասութիւններն ու հաստատութիւնները՝ երկրամաս ու քաղաքացիներ, պետական սահմանադրութիւն ու վարչաձեւ, դատարան ու կառավարութիւն: Մինչեւ որոշ աստիճանի եւ որոշ սահմաններից դուրս նրա ազատութիւնը կաշկանդուած է իր հետ դաշնակցող միւս պետութիւնների իրաւասութիւններով: Կալիֆորնիան ունի պետական կեանք, բայց այդ կեանքը նա պէտք է յարամարեցնի, յաճախ նոյնիսկ ենթարկի Միութեան հաւաքական կեանքի պահանջներին: Պետութիւն է Կալիֆորնիան, բայց սահմանափակ իրաւասութիւններով»:

Այս կարգի պետութիւնը, ինչ անուն էլ կրի՝ State, ռոյոն, դքսութիւն, կանտոն, նահանգ… կարո՞ղ է բաւարարել մարդու այն յատուկ պահանջները, որ ծնունդ են տուել պետութիւններին, հարկադրել են մարդուն կազմակերպուել պետականօրէն:

Նկատեմ անցողակի, որ իրօք անկախ պետութիւններ գոյութիւն չունեն ու չեն կարող ունենալ, մանաւանդ պատմական ներկայ շրջանում, երբ միջպետական կեանքը շաղկապուած է այնքան սերտ կապերով: Եւ ապագայում էլ աւելի անկարելի պիտի լինի պետութիւնների իրական անկախութիւնը, որովհետեւ ապագայում է՛լ աւելի պիտի բարդանան, ամրանան ու հրամայական դառնան այդ փոխադարձ կապերը:

Ապագայի մասին կարելի է, հարկաւ, տարբեր կարծիքներ ունենալ, բայց չի կարելի չտեսնել, որ արդէն այսօր իսկ պետութիւնների անկախութիւնը աւելի վերացական իրաւունք է, քան իրական փաստ, իրական գրութիւն կամ կարողութիւն: Եւ սա ճիշդ է ոչ միայն փոքր, այլ նաեւ մեծ պետութիւնների վերաբերմամբ:

Անշուշտ, ազատ ու անկախ Ֆրանսիան իրաւունք ունի առանց մէկի կամքը հարցնելու, առանց մէկից թոյտութիւն առնելու, պատերազմ յայտարարել Գերմանիային՝ Վերսայլի դաշնագրով սահմանուած առնելիքները զէնքով ստանալու եւ իր վտանգուած ապագան ապահովելու համար: Բայց եթէ Անգլիան դէմ է այդ պատերազմին, Ֆրանսիան չի կարող կիրառել իր անժխտելի իրաւունքը:

1914 թուականին եթէ Գերմանիան հակառակ լինէր՝ Աւստրօ-Հունգարիան չէր յարձակուի Սերբիայի վրայ եւ Ռուսաստանը չէր խառնուի պատերազմի մէջ, եթէ կանխապէս չունենար Ֆրանսիայի համաձայնութիւնը: Ազատ ու անկախ պետութիւններ էին Աւստրօ-Հունգարիան, Գերմանիան, Ռուսաստանն ու Ֆրանսիան՝ պատերազմելու կամ չպատերազմելու լիակատար իրաւունքով, բայց փաստօրէն սրանցից եւ ոչ մէկը չէր կարող օգտուել այդ իրաւունքից, առանց սրա կամ նրա համաձայնութեան:

Շուէդիան իրաւունք ունի չճանաչել Խորհրդային Ռուսաստանը, անտեսել նրա գոյութիւնը, խզել ամէն կապակցութիւն ու յարաբերութիւն՝ դիւանագիտական, առեւտրական, նոյնիսկ՝ փոստ-հեռագրական… Իր իրաւունքն է այդ: Բայց իրաւունքի գործադրութիւնը կապուած է այնպիսի դժուարութիւնների, զրկանքների ու վտանգների հետ, որ փաստօրէն Շուէդիան հարկադրուած է ճանաչելու, չի կարող չճանաչել Ռուսաստանը:

Ռումանիան, ինչպէս եւ ամէն մի ուրիշ անկախ պետութիւն, իրաւունք ունի շահագործելու իր երկրի բնական հարստութիւնները այնպէս, ինչպէս ինքն է ցանկանում, օրինակ՝ իրաւունք ունի համապատասխան օրէնսդրութիւններով պաշտպանել իր նաւթը օտար կապիտալի ոտնձգութիւններից: Բայց տեսէք, որ գործի մէջ շահագրգռուած արտասահմանեան կապիտալը այնպիսի մի սպառնական դիրք է բռնում, որ ահաբեկուած պարլամենտը էական ուղղումներ է մտցնում իր օրէնսգծերի մէջ՝ դրսից թելադրուած պահանջներին բաւարարութիւն տալու համար:

Ռուսաստանը իրաւունք ունի դնել գերմանական մենքնաների վրայ այնքան մեծ մաքս, որքան ինքը կը ցանականայ, իրաւունք ունի նոյնիսկ ի սպառ փակել իր սահմանները Գերմանիայից եկած ապրանքների առջեւ: Բայց չի կարող գործադրել այդ իրաւունքը, որովհետեւ Գերմանիան էլ իր հերթին կը փակէ դռները Ռուսաստանի առջեւ եւ հացն ու կաշին, բամպակն ու բենզինը կ’երթայ որոնելու Արգենտինայում, Աւստրալիայում, Հիւսիսային Ամերիկայում…

Կարծում եմ, որ կարիք չկայ երկարացնելու այս ուղղութեամբ: Թէ «անկախ» անուանուած պետութիւնները իրօք անկախ չեն՝ բառի իսկական իմաստով, թէ նրանց տնտեսական իրաւասութիւնը սահմանափակուած է իրականութեան մէջ գործադրելու կարողութիւնով, «կախուած» է խոշոր չափերով ուրիշ պետութիւնների բարեհաճ կամքից ու ընդհանրապէս ենթակայ օտար ազդեցութիւնների՝ ակներեւ ճշմարտութիւն է սա: Եւ այնքան աւելի ակներեւ, որքան աւելի փոքր ու տկար է պետութիւնը:

Այսուհանդերձ, Ֆրանսիայի կախումը օտար պետութիւններից նոյնը չէ, ինչ է Կալիֆորնիայի կախումը Միացեալ Նահանգներց. տարբեր ձեւի ու տարբեր չափի կախումներ են սրանք: Հետեւապէս, վերեւում տրուած հարցը մնում է իր ոյժի մէջ, այսինքն. այն սահմանափակ ու պայմանական անկախութիւնը, որ դաշնակցային միութիւնների մէջ վայելում են Կալիֆորնիայի դրութիւնն ունեցող պետական միաւորները, այդ չափի ու այդ ձեւի անկախութիւնը կարո՞ղ է նկատուել գոհացուցիչ, կարո՞ղ է կալիֆորնիացին ասել, թէ բաւարարուած է պետականօրէն:

Իմ պատասխանը դրական է: Քանի դեռ գոյութիւն ունեն պետութիւնները իրենց ներկայ բնոյթով, դիւանագիտական ինտրիգներով ու սպառնական բանակներով, դաշնակցելու սիստեմը լաւագոյն քաղաքական սիստեմն է: Եւ որքան աւելի ընդհանրանայ սիստեմը, որքան աւելի ընդարձակուի Միութիւնների ծաւալը ու կրճատուի թիւը, այնքան աւելի լաւ: Հեռանկարում՝ հեռաւոր ապագայում, այս նոր ուղին աստիճանաբար գրաւելով նորանոր բարձունքներ, բերելու է մինչեւ մի հատիկ Համաշխարհային Միութիւն, որ ուրիշ բան չէ, հարկաւ, քան պետական անջատումների վերացում, պետութեան բացասում…

Բայց այս խնդիրները դուրս են ներկայ գրութեան սահմաններից: Այստեղ մեզ զբաղեցնողը յատկապէս ազգային պահանջներն են ու պետութեան էլ մօտենում ենք ազգային տեսակէտից, պետութեան մէջ մենք որոնում ենք եւ ուզում ենք գտնել ամենից առաջ Ազգի Հայրենիքը:

Արդ՝ կարո՞ղ են ազգերը գտնել դաշնակցային միութիւնների մէջ իրենց որոնածը՝ Ազգային Տուն, Հայրենիք:

Կարող են, անտարակոյս: Դաշնակցելու սիստեմը, որ հնարաւորութիւն է տալիս կիրառել «ինքնորոշման» սկզբունքը ամենալայն չափերով, ազգային կեանքը ապահովելու լաւագոյն միջոցն է, իսկ փոքր ու տկար ազգերի համար յաճախ նաեւ միակ կարելին:

Ահա Հայ Ազգը, որ ազգայնօրէն ապրելու, ինքնահաստատուելու ու զարգանալու համար հրամայական պահանջ ունի ազգային պետութիւն, Հայրենիք կազմելու:

Ինչպէ՞ս բաւարարի այդ պահանջը:

Հայութեան կէսը անջատուած է, պոկուած մայր երկրից, փոշիացած է, ցրուած աշխարհի չորս կողմը: Պետութեան համար սա, լաւագոյն դէպքում, օժանդակիչ կամ պահեստի ոյժ է միայն, ոչ աւելին: Իբրեւ պետական գործօն տարր մնում է երկրորդ մասը՝ մի միլիոն հայ մարդ, որ հայրենի հողի վրայ՝ Արարատեան դաշտում ու նրա շուրջը, պէտք է կառուցանի իր սեփական պետութեան շէնքը:

Փոքր է Հայաստանը, զուրկ հարստութիւնից, կտրուած հաղորդակցութեան մեծ ճանապարհից, սեղմուած ու փակուած իր խստաշունչ լեռնաստանի մէջ:

Փոքր է թուով հայաստանցի հայը, աղքատ է, տգէտ, միանգամայն անվարժ պետական կեանքի ու պետական շինարարութեան:

Կարո՞ղ է սեփական պետութիւն կազմել այդպիսի մի թոյլ ժողովուրդ, այդպիսի մի անհամբոյր երկրում:

Պէտք է կարողանայ, հարկադրուած է կարողանալու, եթէ ուզում է ապրել:

Եւ իրականութիւնն այն է, որ կանգնել է արդէն այդ ճամբի վրայ, դրել է պետութեան հիմնաքարը 1918 թ. Մայիս 28ին ու այսօր մենք ունենք Հայաստանի Խորհրդային Հանրապետութիւնը:

Բայց պետութի՞ւն է արդեօք այս հանրապետութիւնը:

Այո՛, պետութիւն է այն իմաստով, ինչ իմաստով պետութիւններ են Վիւրտենբերգի հանրապետութիւնը գերմանական Միութեան մէջ, Նեւշատէլ կանտոնը Զուիցերիական կոնֆեդերացիայի մէջ կամ Կալիֆորնիա ստէյտը Հիւսիս-ամերիկեան Միացեալ Նահանգների մէջ: Եւ աւելի ճիշդը՝ պետութիւն է այն իմաստով, ինչ իմաստով պետութիւններ են Վիկտորիան Աւստրալիական դաշնակցութեան մէջ, Օնտարիոն՝ կանադական ու Տրանսվալը՝ Հարաւ-աֆրիկեան դաշնակցութեան մէջ:

Ինչպէս Օնտարիոն կապուած է դաշնակցային կապերով կանադական միւս նահանգների հետ ու սրանց հետ միասին մտնում է Անգլիայի շուրջը խմբուած Միութեան մէջ, այնպէս էլ Հայաստանը կապուած է դաշնակցային սերտ կապերով անդրկովկասեան միւս հանրապետութիւնների՝ Վրաստանի ու Ադրբեջանի հետ, ու ապա՝ սրանց հետ միասին, մտնում է Ռուսաստանի շուրջը խմբուած Խորհրդային Միութեան մէջ:

Այս կէս-անկախ դրութիւնը կարո՞ղ է բաւարարել Հայաստանի պետականօրէն  կազմակերպելու պահանջը՝ այն հասունացած պահանջը, որ քաղաքական հրապարակ է նետել ու մեծամեծ փորձանքների ենթարկել հայաստանցի հային: Կամ՝ վերադառնալով դրուած հարցի նախորդ ձեւին, կարո՞ղ է Խորհրդային Հայաստանը նկատուել իբրեւ հայ մարդու Ազգային Տունը, Հայրենիքը:

Կարող է, անշուշտ, եթէ ոչ ամբողջովին՝ գէթ շատ խոշոր չափերով:

Եւ աւելին, պետականօրէն ապրելու համար քաղաքական այն կացութիւնը, որի մէջ դրուած է Խորհրդային Հայաստանը ոչ միայն բաւարար, այլ նաեւ՝ միակ հնարինն է:

Հայաստանի ծավալը՝ նրա մեքանիկական զանգուածը, աշխարհագրական դիրքը, քաղաքակրթական աստիճանը, ապա նաեւ պատմական անցեալն ու քաղաքական ներկայ վիճակը՝ այս հիմնական տուեալները այնքան աննպաստ են, որ թոյլ չեն տալիս կազմելու ինքնակալ պետութիւն, ինչպիսին է Ֆրանսիան, կամ համեստ Հոլանդիան, կամ շատ համեստ Նորվեգիան կամ նոյնիսկ նորածին, աւելի քան համեստ Ալբանիան: Հայաստանում գոյութիւն չունեն այն յատուկ պայմանները՝ ներքին ու արտաքին, որոնք հնարին են անում երկու ու կէս միլիոն ազգաբնակութիւն ունեցող Նորվեգիայի իրաւական, մասամբ էլ իրական ինքնակալութիւնը: Գոյութիւն չունեն նոյնիսկ այն պայմանները կամ մի քանիսը այն պայմաններից, որոնք հնարին են անում մի միլիոնից էլ պակաս ազգաբնակութիւն ունեցող, աղքատ ու կէս վայրենի Ալբանիայի՝ թէկուզ սոսկ անուանական անկախութիւնը:

Հայաստանը չի կարող ապրել միայն սեփական ոյժերով, նա պէտք է իրենից դուրս որոնի օժանդակ ոյժեր, հաստատուն ու վստահելի նեցուկներ: Այսինքն՝ պէտք է դաշնակցի ուրիշ պետութիւնների հետ, որովհետեւ միայն տեւական ու սերտ դաշնակցութիւնն է, որ կարող է նկատուել հաստատուն նեցուկ. պատահական կապերն ու ժամանակաւոր, մասնակի համաձայնութիւնները ապահովութիւն չեն ներքուստ թոյլ մի պետութեան համար:

Ո՞ւմ հետ պիտի դաշնակցի Հայաստանը:

Բնականօրէն, իր անմիջական դրացիների՝ Վրաստանի ու Ադրբեջանի հետ, քանի որ սրանց հետ արդէն կապուած է աշխարհագրական ու տնտեսական շատ զօրեղ կապերով, մասամբ իսկ՝ պատմական անցեալով:

Հայաստան, Վրաստան, Ադրբեջան ու մի շարք աւելի փոքր ազգային-քաղաքական միաւորներ՝ Աբխազիա, Աջարիա, Հարաւային Օսեթիա, Զաքաթալ, մասամբ իսկ՝ Դաղստան, բնական դաշնակիցներ են սրանք՝ պետական մի միութիւն կազմելու համար:

Այդպիսի մի միութիւն՝ Անդրկովկասեան Դաշնակցական Ռամկավար Հանրապետութեան անուան տակ, կազմուեց 1918 թ. սկզբներում, ռուսական Մեծ Յեղափոխութեան առաջին շրջանում: Կազմուեց, իսկոյն լուծուեց եւ, երեք տարի անցած, վերակազմուեց՝ արդէն բոլշեւիկեան դրօշակի տակ:

1918 թուականին միութիւնը քանդուեց, որովհետեւ կային ներքին անհամաձայնութիւններ ու կային դրսում շահագրգռուած ոյժեր, որոնք խրախուսեցին, բորբոքեցին ու շահագործեցին այդ անհամաձայնութիւնները:

Դաշնակցութիւնը կազմող երեք պետութիւնների մէջ կային սահմանային շատ կնճռոտ վէճեր, կար հնուց սնուած հակառակութիւն, փոխադարձ անվստահութիւն, կասկած ու երկիւղ եւ ապա՝ արմատական տարբերութիւն արտաքին քաղաքականութեան վերաբերմամբ:

Եթէ Անդրկովկասի ժողովրդները լինէին քաղաքականապէս մի քիչ աւելի հասունացած, եթէ մի փոքր փորձառութիւն ունենային պետական կեանքի, թերեւս գտնէին մի ելք՝ ներքին վէճերը խաղաղութեամբ ու սեփական ոյժերով լուծելու համար:

Բայց այդ հասունութիւնն ու փորձառութիւնը չունէին նրանք, ու դաշնակցութիւնը քանդուեց, որպէսզի հետագայում վերաշինուի արտաքին ոյժի ճնշման տակ:

Իրականութիւնն այն է, որ Հայաստանը, Վրաստանն ու Ադրբեջանը ոչ միայն ամէն մէկը առանձին վերցրած, այլեւ իրար հետ դաշնակցած ի վիճակի չեն, գէթ ներկայում, ինքնակալ պետական կեանքով ապրելու: Սրանց միութիւնը եւս, իր հերթին, անհրաժեշտ կարիք ունի մի յենարան գտնելու իրենից դուրս, այսինքն՝ դաշնակցելու մի ուրիշ պետութեան կամ պետական խմբակցութեան հետ:

Ո՞ւմ հետ կարող է դաշնակցել Անդրկովկասը իբրեւ քաղաքական ամբողջութիւն:

Թուրքիայի կամ Ռուսաստանի հետ: Երկրի անցեալն ու ներկան, նրա աշխարհագրական, տնտեսական ու քաղաքական պայմանները անկարելի են անում որեւէ երրորդ դաշնակցութիւն, ինչպէս անկարելի են անում նաեւ ապրել Ռուսաստանի ու Թուրքիայի արանքում, առանց յարելու մէկին կամ միւսին:

Այս երկու հնարաւորութիւններից կամ անհրաժեշտութիւնից Անդրկովկասը նախընտրեց, մասամբ՝ կամովին, մասամբ ակամայից՝ Ռուսաստանը, ու մտաւ Խորհրդային Միութեան մէջ:

Այսպիսով, երեք կարճ տարիների ընթացքում, Հայաստանն արագօրէն անցաւ կազմակերպման մի շարք կայաններ: Նախ մի անիշխանական շրջան ապրեց 1917 թուականի Նոյեմբեր-Դեկտեմբեր ու 1918 թուականի Յունուար ու Փետրուար ամիսներում, ապա Ռուսաստանից անջատուած յայտարարեց իրեն՝ Անդրկովկասեան դաշնակցութիւնը, ապա մնաց մենակ՝ այդ դաշնակցութեան կազմալուծուելու պատճառով, ու անուանօրէն անկախ պետութիւն կազմեց, ապա տեղի տուեց բոլշեւիկեան գրոհի առջեւ, փոխեց պետական ռեժիմը՝ խորհրդայնացաւ,  նորից դաշնակցեց հարեւանների հետ, նորից կապուեց Ռուսաստանի ու բոլոր խորհրդային երկրների հետ…

Այս ելքը բնական էր, անխուսափելի ու անհրաժեշտ՝ միակ հնարին ելքն էր սա պետականօրէն կազմակերպուող Հայաստանի համար:

Ապա նաեւ բաւարար՝ շատ խոշոր չափերով:

Հայաստանի նման անբարեյաջող պայմանների մէջ գտնուող, Հայաստանի նման թոյլ ու անկազմակերպ մի երկիր չի կարող տանել պետականութեան ամբողջ բեռը միակն իր ուսերի վրայ՝ կ’ընկնի կէս ճամբին՝ իր ուժերից վեր ծանրութեան տակ:

Դաշնակցութիւնը, իր վրայ է վերցնում բեռի մի մասը ու, այսպիսով, հնարին է անում տանել միւսը:

Տեսէ՛ք, արտաքին յարձակումների դէմ պաշտպանելու համար Հայաստանը հարկադրուած չէ պահել ուժերից վեր բանակ, զէնքի տակ առնել ամբողջ երիտասարդութիւնը եւ բիւդջէի երեք քառորդը յատկացնել զինուորական նախարարութեան. նա կարող է բաւականանալ շատ փոքր բանակով, որովհետեւ վտանգի րոպէին իր կողքին է դաշնակցութեան ամբողջ զօրքը: Միջպետական յարաբերութիւնների մէջ նա այլեւս այն ոժը չէ, որի խօսքը լսւում էր սոսկ քաղաքաւարութեան համար, եթէ միայն լսւում էր երբեւէ եւ որին չի տրւում ոչ մի արժէք. այսօր իր անունից խօսում է դաշնակցութիւնը եւ խօսքը արժէքացնում է իր ամբողջ թափով՝ քաղաքական, տնտեսական ու ռազմական: Եւրոպայի, արեւելյան Ռուսաստանի ու Պարսկաստանի հետ հաղորդակցելու հնարաւորութիւնը կախուած չէ այլեւս Վրաստանի, Ադրբեջանի կամ Նախիջեւանի քմհաճոյքից. Երեւան-Բաթում, Երեւան-Ջուլֆա երկաթուղիները Հայաստանի տրամադրութեան տակ են: Ապրանքների փոխանակութիւնը, երկրից դուրս հանելն ու երկիր ներս բերելը, չի կաշկանդուած մաքսային խեղդիչ գծերով, Խորհրդային Միութեան ամբողջ տարածութիւնը բաց շուկայ է Հայաստանի առջեւ: Տնտեսապէս քայքայուած ու խոշոր եկամուտներից զուրկ Հայաստանը մինչեւ այսօր չի կարողացել եւ գուցէ դեռ երկար ժամանակ չի կարողանայ հաւասարակշռել իր պետական բիւդջէն, ծածկել ելքը սեփական մուտքերով. դաշնակցութիւնը օգնութեան է գալիս ու պակասի մի մասը լրացնում է կենտրոնական դրամարկղից…

Հարկաւ, այս օգնութիւններն արւում են Հայաստանին ոչ ձրիաբար, իբրեւ մի նուէր իր գեղեցիկ աչքերին. Հայաստանն ինքն եւս պարտականութիւններ ունի կատարելու Միութեան հանդէպ եւ այս իսկ պատճառով իր պետական ազատութիւնը շատ զգալիօրէն սահմանափակուած է Միութեան գերագոյն իրաւասութիւններով: Միութեան բանակն ու դիւանագիտութիւնը Հայստանի սեփականութիւնը չէ, որ գործադրի իր ուզածի պէս: Միութեան անդամներից մէկն է միայն Հայաստան ու շատ փոքրը, հետեւապէս հարկադրուած է յարմարեցնել, յաճախ նաեւ ստորադրել իր մասնակի պահանջները՝ Միութեան ընդհանուր պահանջներին ու շահերին:

Ինչ խօսք, որ սա կաշկանդում է Հայաստանի պետական ազատութիւնը: Բայց իրողութիւնն այն է՝ շատ տխուր իրողութիւն, հարկաւ, որ անկաշկանդ ազատութիւնը վեր է Հայաստանի թոյլ կարողութիւններից. Միութիւնից դուրս ոչ նրա բանակը՝ բանակ է, ոչ դիւանագիտութիւնը՝ դիւանագիտութիւն, այսինքն՝ այն ոյժերը չեն սրանք, որոնց վրա յենուած Հայաստանը կարողանայ ապահովել իր գոյութիւնը ու պաշտպանել կենսական շահերը:

Միութիւնը շատ որոշակի սահմաններ է դնում Հայաստանի անկախութեան, բայց այսուհանդերձ, կամ այս իսկ պատճառով, հնարաւորութիւն է տալիս նրան ապրելու՝ պետականօրէն ու ազգայնօրէն:

Պետականօրէն՝ կէս ազատ, ազգայնօրէն՝ ազատ, այնքան ազատ ու անկաշկանդ, որ հայաստանցի հայը կարող է ասել առանց մեծ վերապահումների, որ ունի այսօր իր Հայրենիքը, իր Ազգային Տունը:

Հայաստանի հանրապետութիւնը խորհրդային է եւ իր պետական ռեժիմը՝ դասակարգային,  աւելի ճիշդը՝ կուսակցական դիկտատուրա է: Ամէն մի դիկտատուրա բռնութիւն է աւելի կամ պակաս խոշոր չափերով, ազատութիւնների կաշկանդում. իր էութիւնն է դա: Բայց պետք չէ շփոթել տուեալ ռեժիմը՝ դաշնակցական դրութեան հետ եւ մէկի պակասութիւնները վերագրել միւսին. դաշնակցութիւնը չի կապուած անհրաժեշտօրէն այս կամ այն ռեժիմի հետ. գերմանական, զուիցերիական, Հարաւ-աֆրիկեան ու Խորհրդային միութիւնները տարբեր ռեժիմներ ունեն, բայց բոլորն էլ դաշնակցութիւններ են: Ապա պէտք չէ շփոթել դասակարգային իրաւազրկութիւնները ու քաղաքացիական անազատութիւնները՝ ազգային անազատութիւնների հետ: Խորհրդային Հայաստանում սոցիալական այս կամ այն խմբակցութիւնը կարող է նեղուած ու ճնշուած լինել, եւ է իրօք, բայց ազգը, իբրեւ մշակութային հաւաքականութիւն, գանգատելու պատճառ չունի: Խորհրդային իրավակարգի մասին կարելի է ունենալ շատ տարբեր կարծիքներ, սկսած ծայրահեղ բացասականից: Բայց չի կարելի ժխտել, որ ազգային պահանջների ու իրաւունքների վերաբերմամբ այս իրաւակարգը ոչ միայն համեմատաբար, այլ եւ անվերապահօրէն բարեացկամ է:

Խորհրդային Հայաստանում պետական լեզուն՝ օրէնսդրութեան, դատավարութեան ու վարչութեան լեզուն, դպրոցը, ամէն կարգի դպրոցը՝ վարից վեր, մամուլը, գրականութիւնը,  թատրոնը. բոլոր ազգային են: Պետական բոլոր տրամադրելի միջոցները՝ նիւթական ու ոչ նիւթական, դրուած են ի սպաս ազգային մշակոյթի: Ազատութեան այն սահմանափակումները, որոնք բնականօրէն ու անխուսափելիօրէն բխում են դաշնակցային կապերից ու մասնաւորապէս դասակարգային դիկտատուրայից, սրանք չունեն ազգային բնոյթ. ազգը մնում է անկաշկանդ, աւելին՝ ազգը լայնօրէն օգտագործում է պետութեան բազմազան կարողութիւնները իր կեանքը ապահովելու, կարգաւորելու ու բարգավաճելու համար:

Խորհրդային Հայաստանը հայ ազգային պետութիւն է՝ հայի Հայրենիքը:

Այն հանգամանքը, որ հանրապետութիւնը կապուած է դաշնակցական կապերով Խորհրդային Միութեան հետ, չի բացասում, ոչ իսկ նսեմացնում նրա ազգային բնոյթը: Դաշնակցել՝ չի նշանակում ձուլուել, կորցնել սեփական դէմքը. զուիցերիական դաշնակցութեան մէջ գերմանական, ֆրանսիական ու իտալական կանտոնները ապրում են նոյն պետական յարկի տակ, բայց ամէն մէկը մշակում է անարգել իր սեփական ազգային մշակոյթը:

Ազգայնօրէն ապրելու համար՝ Հայ Ազգը պէտք է ունենայ իր պետութիւնը, իսկ Պետութիւնը ապահովելու համար՝ պէտք է դաշնակցի ուրիշ պետութիւնների հետ: Մաթեմաթիկայի լեզուով այս պայմանը կ’որակուէր իբրեւ անհրաժեշտ ու բաւարար:

Կանգ առի յատկապէս Հայաստանի Հանրապետութեան վրայ, որովհետեւ այս կարգի թոյլ պետութիււնների համար դաշնակցելը՝ ապրելու միակ ձեւն է: Պէտք չէ, սակայն, եզրակացնել, թէ աւելի զօրեղ պետութիւնները կարիք չունեն դաշնակցութիւններ կազմելու: Ռուսաստանը, Պրուսիան կամ Մեծն Բրիտանիան շատ զօրեղ պետութիւններ են, բայց սրանք էլ շրջապատում են իրենց դաշնակիցներով՝ աւելի եւս զօրեղ ու կենսունակ լինելու համար: Ոյժերը բազմապատկելու եւ, միւս կողմից, ապարդիւն վատնումներից ազատ մնալու լաւագոյն միջոցն է դաշնակցելը, հաւաքական պետութիւններ կազմելը: Իսկ ոյժերի տնտեսութիւնը գերագոյնն է կենսական խնդիրների շարքում եւ սրա մէջ մեծապէս շահագրգռուած են ամենից զօրեղներն անգամ:

Դաշնակցելու սիստեմը, աստիճանաբար զարգանալով ու ծաւալուելով, տանում է տրամաբանօրէն դէպի համամարդկային մի ընդհանուր միութիւն, մի համաշխարհային պետութիւն՝ հաւաքական կեանքի մի նոր ձեւի կազմակերպութիւն, առանց բանակների ու պատերազմների, առանց փոխադարձ կոտորածների, նուաճումների, թալանի ու աւերումների, դիւանագիտական խարդախութիւնների, քաղաքական ու տնտեսական բլոկադների…

Այս հեռանկարը, որքան էլ ուտոպիական թուի այսօրուայ իրականութեան դիմաց, մի լուսաւոր փաստ է, որ գծում է յառաջդիմութեան ուղիղ ճամբան՝ մթութեան մէջ խարխափող ու վատ կազմակերպութիւնից տառապող մարդկութեան առջեւ:

Համաշխարհային պետական դաշնակցութիւն. սա ուրիշ բան չէ, քան պետութիւնների բացասում, պետական բաժանումների ու սահմանագծերի վերացում:

Եւ այս հեռանկարի առջեւ Ազգը պատճառ չունի մտահոգուելու, իր ապագան վտանգուած նկատելու:

Այսօրուայ իրականութեան մէջ Ազգը հարկադրուած է կազմակերպուել պետականօրէն, չի կարող ապրել առանց կազմակերպութեան: Բայց սխալ կը լինէր եզրակացնել, թէ ուրեմն, Ազգն ու Պետութիւնը, ազգային կեանքն ու պետական կեանքը անբաժանելի են միմեանցից, անկարելի՝ մէկը առանց միւսի: Սրանց սերտ կապակցութիւնը հետեւանք է միայն քաղաքական որոշ պայմանների, որոշ կացութեան: Տարբեր պայմանների մէջ կապը կարող է թուլանալ կամ ի սպառ վերանալ, որովհետեւ ըստ էութեան տարբեր բնոյթի ու տարբեր արժէքների երեւոյթներ են Ազգն ու Պետութիւնը:

Ազգը դրական երեւոյթ է ընդհանրապէս ու անպայմանօրէն, մինչդեռ պետութիւնը` գաղափարի ներկայ իմաստով, բացասական երեւոյթ է ինքnyստինքեան, չարիք է, թէեւ անհարժեշտ որոշ պայմանների մէջ՝ վատթար չարիքների առաջն առնելու համար: Ազգը՝ իբրեւ պատմա-մշակութային դաս ու մշակոյթի գործօն, պէտք է մարդկութեան միշտ, ամէն պարագաների մէջ, մինչդեռ Պետութիւնը պէտք է մինչ այն ժամանակ միայն, քանի դեռ չի գտնուել ու չի իրականացել աւելի բարձր կարգի քաղաքական կազմակերպութիւն: Հոգեկան արժէքներ ստեղծագործելու համար չկան ու հեռանակրումն էլ չեն պատկերանում ուրիշ հաւաքականութիւններ, որ կարողանային փոխարինել ազգերը, մինչդեռ արդէն այսօրուանից դժուար չէ նախատեսել, թէկուզ հեռաւոր ապագայի համար` քաղաքական կեանքի կազմակերպութիւն՝ առանց պետութիւնների:

Այսօր, քանի դեռ գոյութիւն ունի պետական բաժանումների ու պետական հակամարտութիւնների դրութիւնը, ամէն մի ազգ հարկադրուած է իր սեփական պետութիւնը կազմելու, որովհետեւ այլ կերպ չի կարող ունենալ իր Տունը, իր Հայրենիքը:

Ապապետական ապագայում հայրենիքները` ազգային մշակոյթի օջախները, կարիք չեն ունենայ պետական մեքանիզմի՝ իրենց կենսատու կրակը միշտ վառ պահելու համար: