Ազգի կորուստը ուրոյն մշակոյթի ու ուրոյն լեզուի կորուստ է. «Ազգ և Հայրենիք»

Հատվածաբար շարունակում ենք ներկայացնել Հովհաննես Քաջազնունու «Ազգ և Հայրենիք» գործը

Լեզուները անփոխարինելի են:

Եւ անթարգմանելի:

Հայ խօսքը՝ հայերէն միայն կ’ասուի: Եթէ ուզենանք թուրքերէն ասել՝ ուրիշ բան պիտի ասենք (նման, բայց ուրիշ):

Traduttore-traditore (թարգմանիչը դաւաճան է), ասում է իտալական առածը:

Եթէ լաւ թարգմանես՝ ասում է իր հերթին Հիւգոն, ճիշդ չի լինի: Եթէ ճիշդ թարգմանես՝ լաւ չի լինի:

Նրբութիւններ են սրանք, որ թերեւս անկարելի է վերլուծել ու բացատրել: Բայց այս նրբութիւնների մէջ է խօսքի ամբողջ համը, յաճախ նաեւ՝ ամբողջ իմաստը:

Եթէ ձեզ ծանօթ է Բրիւսովի կազմած (ռուսերէն լեզուով) «Հայաստանի պոէզիա» անունը կրող շատ պատկառելի հաւաքածուն, նկատած կը լինէնք անշուշտ, թէ ի՜նչ ողբալի այլակերպման ենթարկուած է այնտեղ խեղճ հայ բանաստեղծութիւնը: Էլ չեմ խօսում Նահապետ Քուչակի կամ Սայեաթ Նովայի մասին, նոյն իսկ Թումանեանի պէս մատչելի բանաստեղծը անըմբռնելի կամ անթարգմանելի է եղել ռուս թարգմանիչների համար:

Թերեւս, Բրիւսովը ու իր աշխատակիցները չեն գիտակցել կամ լաւ չեն գիտակցել հայերէն եւ թարգմանել են երրորդ անձերի օգնութեամբ… բայց ահա մի ուրիշ օրինակ:

Տարիներ առաջ, Ախթամարի վանքում, մի շատ տաղանդաւոր ծերունի՝ Կարճկանցի Խուդոն թարգմանած էր ինձ համար քրդական երգեր: Անգրագէտ մարդ էր Խուդոն, բայց մանկութիւնից վարժուած էր քրդերէնին,երկար տարիներ երգիչ էր եղել մի քուրդ ցեղապետի մօտ, իսկ հայերէնին (իր գաւառաբարբառին, հարկաւ) տիրում էր վարպետօրէն: Եւ ահա այս մարդը, որ ինքն էլ բնածին բանաստեղծ էր,բանաստեղծ «ողորմութեամբ Աստուծոյ»՝ մի մարդ, որի ամէն մի խօսքը բանաստեղծական էր, պատկերաւոր, հիւթալի, լիահնչիւն ու անարատ, այս երգիչ-աշուղը չէր գտնում բառեր՝ քրդի երգը հայերէնի վերածելու համար: Թարգմանում էր, ասում, ուղղում իրեն, որոնում ու փոխում խօսքը, կրկին փոխում ու՝ յուսահատւում. չէ՛, չեղաւ… այդպէս չէ… չի լինում… հայերէն չի ասուի…Մի տե՛ս, թէ ի՞նչ է ասում քուրդը: Ու մոռանալով, որ ես չեմ հասկանում քրդերէն, սկսում էր երգել ու ասել բնագիրը: Ասում էր ու ոգեւորւում, հիանում՝ ինձ համար անմատչելի գեղեցկութիւններով: Ու ապա հարցնում էր, շուարած. ի՞նչպես ասեմ սա հայերէն…

Կարճկանցի Խուդոն անգրագէտ մարդ էր, քրդահայ գեղջուկի շատ սահմանափակ բառարանով եւ թարգմանածն էլ երգ էր, այսինքն՝ գեղարուեստական խօսքի ամէնից նուրբը: Բայց վերցրէք մի լաւ գրագէտ եւրոպացի, մի հմուտ ու շնորհալի թարգմանիչ, որի տրամադրութեան տակ է իր լեզուի ամբողջ հարստութիւնը ու թարգմանածն էլ՝ բանաստեղծութիւն չէ: Երեւոյթը՝ իր էութեամբ կը մնայ նոյնը:

Ահա Տոլստոյի բարոյափիլիսոփայական մի գրուածք: Դէպքի բերումով, ինձ պատահել է կարդալ այդ գրուածքներից մի-երկուսը՝ ֆրանսերէն լեզուով: Կարդացել եմ ու չեմ հաւատացել աչքերիս. մի՞թէ այս է ասել ու այսպէս է ասել Տոլստոյը… Այնքա՜ն եմ զարմացել ու այնքա՜ն եմ հետաքրքրուել որ Փարիզում որոնել եմ ու գտել բնագիրը ու մի քանի գլուխ ուշի-ուշով համեմատել եմ թարգմանութեան հետ: Այո՛, կարծես թէ ճիշդ է. մարդը բարեխղճորէն փոխարինել է ռուսերէն բառերը ֆրանսերէններով: Փոխարինել է ու մեռցրել, սպանել է մեծ ծերունու կենդանի խօսքը:

Տոլստոյի անհանգիստ, միշտ որոնող, յանդուգն, խոր ու զօրեղ միտքը, այն իսկ միտքը, որ ռուսերէն արտայայտուած լարում է, յուզում ու պաշարում ընթերցողի ամբողջ հոգին (թո՛ղ որ ըմբոստացնի, պաշարելով), ֆրանսերէնում վերածուել է մի շարք չոր ու ցամաք դատողութիւնների, շատ խեղճ ու շատ անզօր:

Հանճարեղ ու խիզախ պարադոքսների փոխարէն՝ պարադոքսների, որ այնքան մօտ են գերագոյն ճշմարտութեան, ֆրանսերէն թարգմանութեան մէջ ընթերցողը գտնում է միայն ողորմելի սոֆիզմներ, պարապ մտքի պարապ մարզանք: Բառերը նոյնն են, բայց խօսքը շատ տարբեր է… Եթէ թարգմանիչը (մոռացել եմ անունը) ունենար Կարճկանցի Խուդոյի նրբազգացողութիւնը, անպատճառ պիտի ձգէր գործը կիսակատար, պիտի մտածէր՝ յուսահատ. չէ՛, այսպէս չէ… ֆրանսերէն չի ասուի:

Ռուս է Տոլստոյը, ռուսերէն է մտածում եւ իր միտքը արտայայտելու համար պէտք է ռուսերէն լեզուն՝ ֆրանսերէնն անզօր է:

Խտացնում եմ, անշուշտ: Իրականութիւնը ճշդօրէն ներկայացնելու համար՝ մի շարք ուղղումներ ու վերապահումներ պէտք է մտցնէի խօսքիս մէջ: Բայց մասնակի ուղղումները չէին խախտի հիմնական փաստի ոյժը՝ այն, որ լեզուները անթարգմանելի են:

Եւ սա շատ հասկանալի է, ուզում եմ ասել՝ շատ հասկանալի է ինձ համար: Եթէ ես ճիշդ եմ ըմբռնել ազգի եւ լեզուի էութիւնը, եթէ ազգային հաւաքական անհատականութիւնը ունի իր ինքնատիպ հոգեբանութիւնը եւ եթէ լեզուն ազգային ստեղծագործութիւն է, որ կաղապարւում է իր հեղինակի առանձնայատուկ կաղապարով, ապա ուրեմն պարզ է, որ թարգմանութիւնը անխուսափելիօրէն պիտի աղաւաղի միտքը, զրկի նրբութիւններից, այսինքն՝ մի բանից, որ թերեւս ամէնից արժէքւորն է կենդանի խօսքի մէջ:

Ահա՛, իմ սեղանի վրայ են Շէքսպիրի «Օտելլո»ն, «Համլետ»ն ու «Վենետիկի վաճառականը», որ թարգմանել է հայերէն Յովհաննէս խան Մասէհեանը: Գիտեմ, թէ ինչ մեծ խնամքով կատարել է իմ մեծագոյն բարեկամը այս խիստ կարեւոր գործը, թէ որքան մանրակրկիտօրէն ուսումնասիրել է բնագիրը եւ թէ որքան վարպետ է հայերէնի մէջ: Բայց ես ճանաչել եմ ու սիրել Շէքսպիրը ռուսերէն եւ Մասէհեան խանի հայերէն թարգմանութիւնը ձգում է ինձ ծանր տարակուսանքների մէջ, իմ գիտցած Շէքսպիրը չէ սա…

Ճիշդ նոյն զգացումն ունեցել եմ եւ այն ժամանակ, երբ կարդացել եմ ֆրանսերէն թարգմանութիւնները: Բնագիրը՝ իսկական Շէքսպիրը, անմատչելի է ինձ: Բայց չեմ կասկածում, որ եթէ մի անգլիացի կարդար իմ կարդացած ու սիրած ռուսերէն թարգմանութիւնները, պիտի ասէր անպատճառ, որ ռուսերէնն էլ նոյնքան իր Շէքսպիրը չէ, որքան եւ ֆրանսերէնն ու հայերէնը:

Traduttore – traditore…

Նկատեմ անցողակի, որ այս ճշմարտութիւնը վերաբերւում է ոչ միայն գրական երկերին:

Ահա՛, երկու օրինակ բեմական արուեստից:

Տեսել եմ, ինչպէս Սառա Բեռնարը ներկայացնում է Շէքսպիրի «Կլէոպատրան» ու չեմ ճանաչել ինձ այնքան ծանօթ եգիպտական թագուհուն. տաղանդաւոր դերասանուհին ֆրանսիականացրել էր անգլիական ստեղծագործութիւնը ու դրանով իսկ դաւաճանել էր հեղինակին: Սանձարձակ, անզուսպ վայրի, էստետիկական օրէնքներից ու կանոններից դուրս Շէքսպիրը անընդունելի է ֆրանսիացու համար: «Մեծ Սառան» չէր կարող ներկայացնել իսկական Շէքսպիրը, պէտք է անպատճառ կոկէր, սանտրէր, ներկէր… Իսկ եթէ կարողանար էլ, չպիտի համարձակէր: Չպիտի համարձակէր, օրինակ, ծեծել բեմի վրայ ստրուկին: Ունկնդիր սրահը իսկոյն կ’ըմբոստանար այդպիսի գռեհկութեան, այդպիսի «տգեղութեան» դէմ, որ թոյլատրելի է –ծիծաղեցնելու համր-ֆարսի մէջ, բայց երբեք՝ ողբերգութեան:

Տեսել եմ Օտէոն թատրոնում Գէօթէի «Ֆաուստը», մեծ ծախքերով ու մեծ խնամքով բեմադրուած: Եւ ի՞նչ: Գերման հանճարի տիեզերական ողբերգութիւնը բեմի վրայ իբրեւ մի շքեղ դիւթանք, շատ հաճելի աչքի համար, բայց, այդքան միայն: Գէօթէի շունչը չկար, մնացել էր նրա ստեղծագործութեն անկենդան կմախքը, մի շատ հարուստ լիբրետօ, որ առատ նիւթ էր տուել բեմական ամէն տեսակ effetների ու trucների համար:

Ֆրանսիացի դերասանն ու ֆրանսիական բեմը չեն կարող ներկայացնել անգլիական կամ գերմանական ողբերգութիւն, ճիշդ այնպէս, ինչպէս ֆրանսիացին չի կարող խօսել անգլիերէն կամ գերմաներէն:

Ինչպէ՞ս թէ չի կարող… ՉԷ՞ որ հազարաւոր ֆրանսիացիներ խօսում են իրենց հարեւանների լեզուները:

Այո՛, խօսում են: Բայց խօսում են այնպէս, ինչպէս պարսիկ սազանդարները նուագում են Շտրաուսի վալսերը ու ինչպէս հանգուցեալ Աբդուլ Բազին երգում էր Թիֆլիսում մոփալաքների համար ռուս-ցիգանական ռոմանսները: Բայց եթէ մի քիչ մտածէք, թերեւս համաձայնէք ինձ հետ, որ օտար լեզուն իսկապէս անմատչելի է մարդու համար, որ սովորելով չի կարելի իւրացնել ուրիշի լեզուն:

Ես մեծացել եմ ու ապրել այնպիսի հայ շրջանի մէջ, ուր տիրապետողը եղել է ռուս լեզուն:

Ճանաչում եմ հայեր, ինքս էլ մէկն եմ նրանցից, որոնք «շատ լաւ « խօսում են ու գրում ռուսերէն: Բայց մեր «շատ լաւը», այնուամենայնիւ, չի եղել ռուսերէն. մեզ պակասել է այն ուրոյն ոգին, որ այնքան բնորոշ է, այնքան հրապուրիչ ու այնքան արտայայտիչ իսկական ռուս մարդու խօսքի մէջ:

Մի ժամանակ ռուս պահպանողականները վայնասուն էին բարձրացրել հրեայ հրապարագետների դէմ, որ մեծ քանակով հեղեղել էին պարբերական մամուլը ու խորթ, օտար տարրեր էին մտցնում ռուսերէնի մէջ: Եւ իրաւունք ունէին պահպանողականները. հրէաները իրօք փչացնում էին, այլասերում Պուշկինի ու Տուրգենեւի լեզուն:

Ճանաչում եմ հայեր, որ մանկութիւնից խօսել են ռուսերէն ու միայն ռուսերէն, ուրիշ լեզու չեն գիտեցել: Բայց նոյնիսկ սրանց ռուսերէնը ռուսերէն չի եղել:

Լսել եմ ու հաւատում եմ, որ Կեսարիայի կամ Ադանայի հայերը խօսում են անարատ թուրքերէն՝ թուրքի պէս ու թուրքի չափ: Բայց այս յաջողութեան հասնելու համար պէտք էր, որ մի քանի սերունդ անընդհատ ու անխառն թուրքերէն խօսէին, ինչպէս խօսել են Անատոլիայի այդ հայերը:

Գիտութիւն չէ լեզուն, որ երեխան սովորում է ընտանիքի մէջ կամ դպրոցում, այլ, խոշոր չափերով ժառանգութիւն է, որ իր հետ բերում է աշխարհ ծնած իսկ օրից: Թող որ դեռ չկարողանայ թոթովել բառեր ու կապել նախադասութիւններ. ապագայ լեզուի էական տարրերը, հոգեբանական հիմքը պինդ նստած են նրա փոքրիկ ուղեղի մէջ: Խօսելու կարողութիւնը ու լեզուային առանձնայատկութիւնները նա ժառանգում է ծնողներից ճիշդ այպէս, ինչպէս ժառանգում է ուրիշ հոգեկան ու մարմնական առանձնայատկութիւններ:

Գիտական հոգեբանութիւնը մի օր կը բացատրի անշուշտ (գուցէ եւ բացատրել է արդէն) այս շատ հետաքրքրական երեւոյթը: Եւ ես ամենեւին չեմ զարմանայ, եթէ գիտութիւնը գայ ապացուցանելու, որ ուղեղային որոշ կենտրոնների կամ սրանք կազմող բջիջների անատոմիական անվերջ-մանր տարբերութիւնները ու ֆոնքսիոնների անչափ նուրբ առանձնայատկութիւնները, տարբերութիւնները ու առանձնայատկութիւններ, որ անցնում են ժառանգաբար, սերուդից՝ սերունդ, բնորոշում են մարդու լեզուն:

Ինչո՞ւ պիտի զարմանամ: Ժառանգականութեան երեւոյթները շատ հարուստ են նման օրինակներով: Ահա՛ մէկը: Իմ հօր նայուածքը մի առանձին արտայայտութիւն էր ստանում, երբ նա հետեւում էր ուշադրութեամբ որեւէ խօսակցութեան կամ ընկնում էր մտածումների մէջ: Ունքերի մի աննշան շարժում կերպարանափոխում էր դէմքը, մտցնում էր մի փոփոխութիւն, որ անկարելի է նկարագրել բառերով, բայց որը շատ բնորոշ էր իր համար: Նոյն արտայայտութիւնը ունեմ ես, ունեն եւ իմ տղաները: Մտածեցէ՛ք. մկանունքային մի  չնչին շարժում, որ հետեւանք է այսինչ նեարդների ուրոյն գրգռման եւ ուղեղային ուրոյն թելադրանքի. այս շատ բարդ, անշօշափելի մանր ու աննկարագրելի նուրբ գործողութիւնը անցնում է ժառանգաբար պապից թոռներին:

Սա պակաս առեղծուած չէ, քան իմ ենթադրած լեզուային առանձնայատկութիւնների ժառանգումը:

Ահա՛, մի ուրիշ օրինակ, որ աւելի մօտ է մեզ հետաքրքրող խնդրին: Խօսելիս կամ գրելիս՝ ես կազմում եմ ընդհատ կարճշունչ, կէտադրութիւնով ծանրաբեռնուած նախադասութիւններ, սա իմ ոճն է: Նոյն առանձնայատկութիւնը, շատ խոշոր չափերով ունեն նաեւ իմ զաւակները: Սխալ կը լինէր վերագրել այս երեւոյթը դաստիարակութեան կամ երեխաներին յատուկ ընդօրինակելու յատկութեան: Սխալ կը լինէր, որովհետեւ ընդօրինակելու համար կային շատ աւելի գայթակղեցուցիչ օրինակներ. մօր, աւագ ընկերների, ուսուցիչների, դասագրքերի ու ընթերցանութեան գրքերի օրինակները: Մնում է ենթադրել, որ իմ զաւակները ոչ թէ ընդօրինակել, այլ ժառանգել են ինձանից՝ նախադասութիւններ կազմելու, խօսելու ու գրելու ոճը:

Երեւակայեցէք, թէ այդպիսի ժառանգութիւն ունեցող երեխան փակւում է մի գիշերօթիկ դպրոցի մէջ, ուր իշխում է հակառակ ոճը, ուր սովորեցնում են ու պահանջում՝ երկար ու սահուն պարբերութիւններ: Ի՞նչ կը լինի հետեւանքը: Այն, որ երեխան, լեզուի վերաբերմամբ անընդունակ ու յետամնաց աշակերտ կը նկատուի: Նրա դպրոցական շարադրութիւնները «վատ» կը լինեն գրուած, չեն գոհացնի ուսուցիչներին: Եւ իրօք վատ կը լինեն. ժառանգութիւնն ու դպրոցը՝ փոխանակ օգնելու իրար, կռուի կը բռնուեն, կը խանգարեն ու կը կաշկանդեն մէկը միւսին: Երեխան բնազդային պահանջ ունի՝ կտրել խօսքը, շուտով կէտ դնել: Բայց չի դնում, աշխատում է երկարացնել ու կլորացնել պարբերությունը, որովհետեւ իրեն ներշնչել են, թէ այդ է «լաւը»: Ու բնականօրէն չի յաջօղում՝ ոչ «լաւի», ոչ «վատի» մէջ:

Նման մի երեւոյթ տեղի է ունենամ, երբ մարդ հարկադրւում է իւրացնելու օտար լեզու՝ հինն ու նորը, սեփականն ու օտարը, բնածինն ու արհեստականը խառնւում են իրար, չէզոքացնում ու անզօրացնում միմիեանց:

Ասել եմ արդէն ու կրկնում եմ դարձեալ, որ չի կարելի մտածել հայերէն ու խօսել ռուսերէն: Ռուսերէն լաւ խօսելու համար պէտք է որ մարդ նաեւ մտածի ռուսի պէս, այսինքն՝ ռուս լինի:

Ահա թէ ինչու հայը, որչափ նա հայ է, չի կարող խօսել ռուսերէն:

Ռուսերէնը իւրացնել չի կարող, բայց կորցնել կամ փչացնել սեփական լեզուն՝ կարող է հեշտօրէն:

Ես չեմ կարող խօսել ու գրել ռուսի պէս. իմ հայ լինելը անդրադառնում է լեզուիս վրայ ու խանգարում ռուսերէնին: Միւս կողմից, երկար տարիների վարժութիւնը եւ ռուսերէն խօսելու սովորութիւնը փչացրել են անդառնալիօրէն իմ հայերէնը: Ռուսերէն խօսում եմ հայավարի, հայերէն գրում եմ ռուսաւարի: Իմ տիպի ու իմ դպրոցի մարդիկ՝ կէս-լեզուի մարդիկ են: Մի մեծ դժբախտութիւն է սա, է՛լ աւելի մեծ այն իսկ պատճառով, որ մնում է սովորաբար աննկատելի: Մենք այնքան ենք վարժուել այդ շինծու, անզօր ու անարտայայտիչ կէս-լեզուին, որ կորցրել ենք (կամ կորցնելու վրայ ենք) առողջ լեզուի բնազդը: Դժբախտութիւն է, որովհետեւ զրկուած ենք արտայայտելու ամէնից զօրեղ միջոցից՝ կենդանի, հարազատ ու լիահնչուն խօսքից:

Այս կէս-լեզուն անմիջական հետեւանքն ու ամէնից բնորոշ արտայայտութիւնն է սկսուած ապազգայնացման, ազգային այլասերման: Այնտեղ, ուր նկատւում է այդ երեւոյթը, ազգը վտանգուած է լրջօրէն: Զարգանալով, նա տանելու է անխուսափելիօրէն դէպի ոչնչացում…

Եւ ահա մենք վերադարձանք նոյն սկզբնական կէտին ու նոյն հարցին. ինչո՞ւ ոչնչանան ազգերը… Թո՛ղ ոչնչանան: Ո՞ւմ եւ ինչի՞ համար հարկաւոր է նրանց գոյութիւնը:

Յիշեցնեմ:

Ազգը մշակոյթ է: Ազգի կորուստը մի ուրոյն մշակոյթի ու ամէնից առաջ մի ուրոյն լեզուի կորուստ է: Իսկ լեզուի կորուստը գրականութեան կորուստ է, այսինքն՝ մտածելու, զգալու եւ արտայայտելու մի յատուկ ձեւի կորուստ:

Կորցնելով այս կամ այն ազգութիւնը, մարդկութիւնը կորցնում է մշակութային տիպերից մէկը, մարդկութիւնը աղքատանում է:

Մշակութային առաջադիմութինը պայմանաւորւում է գլխաւորապէս բազմազանութեան աճումով ու բազմազանութեան մէջ ներդաշնակութիւն գտնելու կարողութիւնով: Որքան աւելի բազմազան է ոեւէ հաւաքականութիւն ու ներդաշնակ իր բազմազանութեան մէջ, այնքան աւելի հարուստ է ներկայում ու այնքան աւելի բեղմնաւոր կարելիութիւններով՝ ապագայի համար:

Ազգային հաւաքականութիւնները համամարդկային ընկերութեան մէջ գոյութիւն ունեցող բազմազանութեան արտայայտութիւններից մէկն են՝ շատ կարեւորը, անփոխարինելին: Ազգերի վերացումը (որքան դա տեղի է ունենում պատմութեան մէջ) յետադիմական երեւոյթ է եւ ո՛չ առաջադիմական:

Պարզից դէպի բարդը, միակերպութիւնից դէպի բազմապիսութիւն՝ սա է տիրող օրէնքը ե՛ւ բնախօսական ե՛ւ ընկերային կեանքում:

Պարսիկը երգում է միաձայն: Նոյնը եւ հնդիկը, նոյնը եւ հայ գեղջուկը: Եթէ քառասուն պարսիկ երգեն խմբովին, բոլոր քառասունն էլ կ’երգեն ունիսոն (նոյնիսկ պարզ օկտաւի գործադրութիւնը անծանօթ է այս երգիչներին): Ձայների բաժանումը ու բաժանուած ձայների ներդաշնակը նրանց ակորդը խորթ է ու անմատչելի պարսիկի ականջի համար: Նա գիտէ միայն մի ներդաշնակութիւն, ամէնից պարզը՝ ունիսոն:

Բայց իտալացին, գերմանացին կամ ռուսը ունեն ու սիրում են բազմաձայն երգեցողութիւն, մելոդիան բարդացնում են հարմոնիայով. հիմնական մելոդիայի վրայ աւելացնում են զուգընթաց մելոդիաներ:

Արդ, ամէն կասկածից վեր է, որ գերմանական երաժշտութիւնը՝ իբրեւ տիպ կամ իբրեւ զարգացման աստիճան, աւելի բարձր է, քան պարսկականը, աւելի հարուստ է արտայայտուելու միջոցներով, աւելի լրիւ է ու բազմակողմանի:

«Չարգահն» ու «Մաուրը» կարելի է երգել մի ձայնով կամ նուագել մի գործիքի վրայ (թէեւ այստեղ էլ մարդկային ձայնը կարիք ունի նուագի օգնութեան եւ թառը՝ քամանչի ընկերակցութեան): Քանի դեռ մարդու երաժշտական զարգացումն ու պահանջը կանգնած են «Չարգահի» բարձրութեան վրայ, միաձայն երգն ու նուագը կարող են գոհացնել նրան: Բայց երբ անցնում է այդ սահմանը՝ անհրաժեշտ են դառնում արտայայտելու աւելի բարդ ձեւեր ու միջոցներ:

Եւ ահա soloի կողքին զարգանում է ու հաստատւում duo, trio quartetto ու աւելի բազմաձայն խմբաւորումներ, իսկ թառին փոխարինում է լիահնչուն ակոդների ընդունակ դաշնամուրն ու օրգը:

Բայց սրանք էլ անզօր են բաւարարելու միշտ աճող պահանջը: Շոպէնի սոնատները ու Լիստի ռապսոդիները նուագելու համար դաշնամուրը միանգամայն ձեռնհաս գործիք է: Բայց Բեթhովենի սիմֆոնիaները ու Վագների օպերաները պահանջում են արդէն մեծ օրքեստրներ: Bազմազան ու բազմահնչուն գործիքներով «Պարսիֆալի» հսկայական շինուածքը չի կարելի տեղաւորել ոչ դաշնամուրի, ոչ իսկ օրգի մէջ:

Մարդկութիւնը օրքեստր է, որ նուագում է միշտ աճող ու միշտ բարդացող կեանքի մեծ սիմֆոնիան: Ազգութիւնները այդ օրքեստրը կազմող գործիքներ են: Ազգութիւնները՝ ամէն մէկը իրան յատուկ ձայնով ու իր առանձին մելոդիայով, պէտք է լրացնեն իրար, որպէսզի հասանելի անեն երաժշտութեան ամենավեհ բարձրունքները:

Գործիքները պիտի լինեն ոչ միայն բազմաթիւ, այլ եւ անպատճառ բազմատեսակ:

Երեւակայեցէք մի շատ մեծ օրքեստր, որ բաղկացած է մի տեսակի գործիքներից միայն. թո՛ղ այդ գործիքը լինի ամէնից կատարեալը, ասենք՝ ջութակը: Երկու հարիւր ջութակ ու երկու հարիւր ջութակահար… Պարզ է, որ սա օրքեստր չէ կամ շատ անկատար օրքեստր է, որովհետեւ երաժշտական մտքի բազմակողմանի ու լրիւ արտայայտութիւնը մնալու է անմատչելի սրան. Ջութակը` հարիւր ջութակը, հազար ջութակը միասին, անզօր է այնտեղ, ուր պէտք են տրոմբոնների պղնձեայ կոչը, յաղթանակած ֆանֆարը, կոնtարբասերի խուլ մռնչիւնը կամ թմբուկների որոտը:

Լսել եմ մի անեկդոտ, որ յիշելու է այստեղ:

Մի հացկերոյթի ժամանակ, ինչ որ բարձրաստիճան ռուս հոգեւորական իբր թէ ակնարկներ է արել Խրիմեան Հայրիկին՝ եկեղեցիները միացնելու մասին: Ի՜նչ լաւ կը լինէր, ասել է, եթէ մի օր վերանար դաւանանքների տարբերութիւնը եւ բոլոր քրիստոնէական եկեղեցիները հաւաքուէին ընդհանուր Մայր Եկեղեցու ծոցը (հասկանալի է, որ այդ «մայրը» ռուս օրթոդոքս եկեղեցին է,  «միութեան» իդէոլոգները միշտ իրենց միացնելու քարոզիչներ են): Ու Խրիմեանն էլ իբր թէ պատասխանել է, ցոյց տալով սեղանի վրայ մի շքեղ ծաղկեփունջ. նայեցէք այս փունջին: Տեսէ՛ք, որքան բազմազան են Աստուծոյ ծաղիկները՝ տարբեր գոյների, տարբեր ձեւերի, տարբեր բուրմունքի… Մի՞թէ փունջը աւելի գեղեցիկ կը լինէր, եթէ ուենայինք միայն կարմիր վարդեր կամ միայն ճերմակ շուշաններ…

Ըստ իտալական առածի՝ եթէ ճիշդ էլ չէ, շատ լաւ է յօրինուած այս անեկդոտը:

Այո՛, բայց ի՞նչ արժէք ունեն ինձ համար այս աւելի կամ պակաս սրամիտ համեմատութիւններն ու անեկդոտները, ծաղկեփունջն ու օրքեստրը, վարդն ու շուշանը, ջութակն ու թմբուկը, նոյնիսկ մարդկութիւնն ու մարդկային հանրութիւնը… Ես ոչ ծաղիկ եմ, ոչ երաժշտական գործիք ու բնա՛ւ ցանկութիւն չունեմ տրամադրելու իմ անձը գերագոյն ներդաշնակութիւնների հասնելու նպատակին:

Թո՛ղ համամարդկային հաւաքականութիւնը կարիք ունենայ տարբեր ազգութիւնների, ինչպէս օրքեստրը կարիք ունի տարբեր գործիքների: Թո՛ղ մարդկութեան շահերը պահանջեն, որ ես լինեմ ու մնամ հայ…

Ես ինչո՞ւ պիտի յարգեմ այդ կարիքը կամ ենթարկուեմ պահանջին: Ես ապրում եմ ինձ համար, ծանրաբեռնուած ու մտահոգուած իմ անձնական հոգսերով եւ, ներեցէ՛ք, բաւական անտարբեր եմ մարդկութեան ապագայի հանդէպ:

Ես մի հայ մարդ եմ ու ուրիշ երկու, երեք միլիոն հայ մարդկանց հետ կազմում եմ հայ ազգը: Թերեւս ճիշդ է, որ այս ազգի գոյութիւնը հարկաւոր է համամարդկային ամբողջութիւնը լրացնելու համար, ինչպէս օրքեստրի մէջ հարկաւոր է կոնտրբասը՝ առաջի ջութակներին ձայնակցելու համար: Բայց ես, իբր կոնտրբաս , ինչո՞ւ պիտի ձգտեմ յաւերժացնելու իմ կոնտրբասային  դրութիւնը: Ինչո՞ւ պիտի մնամ կանգնած օրքեստրի յետին շարքերում ու շարունակ «վը՛ֆ-վըֆ, վը՛ֆ-վըֆ» անեմ… Աւելի լաւ չէ՞, ինձ համար աւելի լաւ չէ՞, որ խառնուեմ ջութակներին ու նրանց հետ միասին նուագեմ առաջնորդող մելոդիան:

Անշուշտ, պարապ բան կը լինէր պահանջել ինձանից, որ գիտակցօրէն ու կամովին հրաժարուեմ իմ սեփական, իմ անմիջական կարիքներից՝ համամարդկային հեռաւոր նպատակների սիրոյն:

Զանգուածային եւ տեւողական երեւոյթները չեն կարող ու չպիտի հիմնուած լինեն անհատների կամ հաւաքականութիւնների զոհաբերութեան վրայ այնչափ, որչափ դա կախուած է անհատի կամ հաւաքականութեան ազատ ընտրութիւնից (իսկ մեզ հետաքրքրողը հենց այդ ազատ ընտրութիւնն է):

Ոչ մի ներքին ոյժ, բացի բնախօսական կամ ընկերային բնազդից, չի կարող հարկադրել մարդուն այդ կարգի ինքնամոռացութեան: Իսկ արտաքին ոյժի, այսինքն՝ բռնութեան գործադրութիւնը, ե՛ւ շատ դժուար է, ե՛ւ ոչ միշտ արդիւնաւոր: Ճիշդ է, հանրային կեանքը պահանջում է իր անդամներից մանր ու խոշոր զոհաբերութիւններ: Բայց այդ պահանջը իրականանում է՝ տեւականօրէն ու կամովին, այնչափ միայն, որչափ զոհաբերողը ինքը օգտւում է հանրութիւնից ու գիտէ այդ:

Տուողը պիտի ստանայ: Հակառակ դէպքում՝ չի տայ կամ, յամենայն դէպս, չի տայ յօժարակամ, կը դիմադրէ, կ’որոնի ու կը գտնի միջոցներ՝ չտալու համար:

Ո՞վ կարող է ստիպել, որ ես մնամ հայ, եթէ գերադասում եմ լինել անգլիացի կամ գերմանացի: Եւ ինչո՞ւ պիտի մնամ հայ, եթէ տեսնում եմ, որ գերմանացի կամ անգլիացի լինելը աւելի լաւ է, քան հայ լինելը:

Այս հարցը, որ այնքան օրինական է թւում, իրօք հիմնուած է պարզ թիւրիմացութինների վրայ:

Առաջին ու ամենամեծ թիւրիմացութիւնն այն է, թէ ես իբր թէ կարող եմ, ըստ ցանկութեան, փոխել իմ ազգութիւնը. ոչ թէ ապազգայնանալ, ազգայնօրէն այլասերուել այս կամ այն չափով (նպաստաւոր պայմաններում կարող եմ անել այդ), այլ սեփականացնել մի օտար ազգութիւն՝ իմ «վատը» փոխարինել ուրիշի «լաւով»:

Այո, շատ կ’ուզենայի, որ գերմանացի լինեմ Գէօթէի, Էմմանուէլ Կանտի, Վագների ու Բիսմարկի ազգակիցը եւ լիակոկորդ գոռամ ահաբեկուած մարդկութեան երեսն ի վեր. Deutschland, Deustchland uber alles!

Գայթակղեցուցիչ է երգը, ի՛նչ խօսք…

Բայց իր ժամանակին ոչ ոք գլխի չի ընկել հարցնելու իմ ցանկութիւնը եւ, երբ բաց արի աչքերս, տեսայ որ, հայ եմ, անբուժելի հայ:

Ի՞նչ անեմ այս անջնջելի փաստի հանդէպ:

Շատ կ’ուզենայի, որ մազերս դեղին լինեն՝ Լոհենգրինի ոսկեթել մազերի պէս: Բայց իմ մազերը սեւ են (աւա՜ղ էին…): Ի՞նչ անեմ, ո՞ր ջուրն ընկնեմ: Կարող եմ, հարկաւ մի քիչ դեղին ներկ առնել հարեւան խանութպանից ու ամէն առաւօտ-երեկոյ խնամքով ներկել: Բայց տեսէ՛ք, որ դրսից քսած ոչ մի ներկ՝ ամէնից թանկագինն անգամ, չի կարող տալ իմ մազերին այն հաճելի գոյնն ու բնական փայլը, որ յատուկ են Լոհենգրինի մազերի ներքին pigmentationին եւ որ այդքան գայթակղեցրել են ինձ:

Շատ կ’ուզենայի, որ օրքեստրի մէջ նուագեմ առաջի ջութակը, բայց մանկութիւնից իմ հօր տան մէջ գտել եմ մի փոքրիկ սրինգ միայն, ջութակ չի եղել այնտեղ: Ինչպէ՞ս անեմ: Կարող եմ, ի հարկէ, դէնը ձգել իմ պապենական գործիքը ու արտասահմանից մի հատ լաւ ջութակ բերել տալ:

Այդ կարող եմ անել:

Բայց խնդիրը դրանով չի լուծւում. բաւական չէ ջութակ ունենալը, պէտք է նաեւ կարողաման խօսեցնել այդ փայտի կտորը, շունչ ու կենդանութիւն տամ նրան, հնչեցնեմ իր մէջ թաքնուած մեղեդիները: Եւ ահա ա՛յդ է, որ չի յաջողւում ինձ:

Մեր թաղում, սերունդից սերունդ, շարունակ սրինգ են նուագել մարդիկ, սրինգով է սնուել իմ ականջը ու մատներս էլ շինուած են սրինգի ծակերի համար, չեն յարմարւում ջութակի լարերին… Արտասահմանեան թանկագին գործիքը իմ ձեռքում կորցնում է կարծես իր շնորհքը, երաժշտական ամբողջ կարողութիւնը, ողբալիօրէն ճռռում է ու ճչում՝ ինչպէս աբարանցու վաղուց շիւղած սայլը: Նուագելիս ես տանջում եմ ինձ, տանջում եմ ջութակը, տանջում եմ հարեւաններիս, որոնք չգիտեն՝ ուր փախչեն իմ երաժշտութիւնից:

Ահաւասի՛կ, մի հանգամանք, որ բարդացնում է խնդիրը ու ծանր տարակուսանքների մէջ ձգում ինձ:

Գերմանացի չեմ կարող դառնալ ես, որքան էլ ցանկանամ՝ իմ կարողութիւնից վեր բան է դա: Շատ որ աշխատեմ ու լաւագոյն դէպքում մի տեսակ imitation պիտի յաջողեցնեմ, ոչ աւելին:

Արդ, որքան էլ նախանձեմ շիկահեր ասպետ Լոհենգրինին, պէտք է հասկանամ՝ եթէ մի պատառ խելք ունեմ գլխումս, որ իմ բնական սեւը աւելի լաւ է, քան խանութից առնուած դեղինը: Աւելի լաւ է թէկուզ այն մի հատիկ պատճառով, որ իմ կեղծ ոսկեբաշով չպիտի կարողանամ գրաւել ոչ մի տառապող իշխանուհու սիրտ, որուհետեւ իշխանուհին իսկոյն կռահելու է, որ ես Լոհենգրին չեմ, այլ միայն ներկուած եմ ըստ Լոհենգրինի. իշխանուհիները այնքա՜ն խորամանկ են…

Ես՝ իմ սեւ մազերով, շատ աւելի խելացի կը վարուեմ, եթէ կեանքի մեծ բեմի վրայ բաւականանամ Ռոմէոյի դերով ու իմ հոգու գանձերը Ջուլլետտային նուիրեմ: Այդ է իմ անելիքը: Պէտք չէ, որ ներկեմ մազերս, կորած աշխատանք ու անյուսալի գործ է դա, այլ որոնեմ ու գտնեմ գեղեցկութիւն հենց իմ սեւի մէջ՝ խնամեմ, կոկեմ, փայլեցնեմ ու աճեցնեմ այն, ինչ իրօք իմն է եւ իրական արժէք ունի թէ ինձ, թէ ուրիշների համար:

Շատ աւելի գերադասելի է, որ ես լաւ նուագեմ իմ սրինգը, քան վատ՝ ուրիշի ջութակը: Ճիշդ է, իմ սրինգի diapasonը ուզածիս չափ ընդարձակ չէ, ձայնն էլ մի քիչ սուր է, չունի ջութակի թաւիչը, բայց եւ այնպէս՝ երաժշտական է ու հաճելի ականջի համար: Վերջապէս՝ մի բան կարող եմ նուագել սրինգի վրայ, մինչդեռ ջութակի առջեւ մնում եմ շուար ու անօգնական:

Գերադասելի է ե՛ւ օրքեստրի, ե՛ւ անձնապէս ինձ համար:

Որքան էլ համեստ լինի իմ գործիքը, այնու ամենայնիւ նա անհրաժեշտ է օրքեստրին, առանց սրինգի օրքեստրը օրքեստր չէ: Այստեղ է իմ ու իմ գործիքի հանրային արժէքը: Միւս կողմից, որքան էլ սահմանափակ լինի (ջութակի հետ համեմատած) սրինգի երաժշտական կարողութիւնը՝ նա միակ գործիքն է, որ ընդունակ է հարազատօրէն ու լրիւ արտայայտելու իմ հոգեկան ուրոյն ապրումները, որովհետեւ իմ հոգին ինքը կաղապարուած է «սրինգային» կաղապարում: Այստեղ է իմ գործիքի արժէքը ինձ համար՝ սրինգից զրկուած՝ վատ ու անպէտք երաժիշտ եմ ես:

Իմ սրինգը` այսինքն ազգային մշակոյթն ու ինքը ազգը, ժառանգական հարստութիւն է, մի մեծ կապիտալ, որ պէտք է գործի մէջ դնեմ ու շահեցնեմ հենց իմ օգտի համար: Իմ հոգեկան կարողութիւնները ամբողջովին ու լայնօրէն յայտ բերելու, զարգացնելու եւ օգտագործելու համար՝ ամէնից մատչելի ու ամէնից ձեռնհաս միջոցը ազգային մշակոյթն է: Ազգային մշակոյթը, հետեւապէս եւ ինքը՝ ազգը, պէտք են ինձ հենց իմ եսը հաստատելու համար:

Թիւրիմացութիւն է, թէ հայը կարող է գերմանացի դառնալ, եթէ նոյնիսկ սրտանց ցանկանայ ու շատ աշխատի: Ապա թիւրիմացութիւն է, թէ հայի համար «լաւ» է գերմանանալ. ո՛չ, գերմանացի լինելը լաւ է գերմանացու համար, իսկ հայը իր լաւը պիտի որոնի հայութեան մէջ:

Մատնանշելու է եւ մի երրորդ թիւրիմացութիւն՝ այն, թէ օրքեստրի մէջ սրինգ նուագելը զրկանք ու զոհաբերութիւն է ուրիշի օգտին: Սխալ բան է դա: Սրինգը ոչ միայն նուագում է երաժշտական երկը: Նրա համար միեւնոյն չէ՝ լաւ է կազմուած թէ վատ, լրիւ է թէ պակասաւոր օրքեստրը: Նա ինքը շահագրգռուած է, որ ամէն գործիք իր տեղում լինի, հնչեցնի իր ձայնը, լրացնի հարեւանի պակասը, ոյժ եւ արտայայտութիւն տայ խմբական նուագին: Օրքեստրը՝ իբրեւ ամբողջութիւն, պէտք է սրինգին, որովհետեւ սրինգը ինքն էլ սպառող է երաժշտական արժէքների:

Աշխատանքի բաժանման ու համագործակցութեան խնդիր է սա, մի խնդիր, որի մէջ շահագրգռուած է ամէն մի աշխատաւոր անձնապէս:

Հանուր-մարդկային կեանքն ու առաջադիմութիւնը վերացական գաղափար չէ, այլ իրականութիւն՝ մի իրական արժէք, որով պայմանաւորում է նաեւ իմ անհատական կեանքը: Ես պէտք է լրացնեմ իմ գոյութիւնով ու ինձ յատուկ ստեղծագործութիւնով այն մեծ ամբողջութիւնը, որի մի մասն եմ ես: Ես պէտք եմ ամբողջութեան, բայց է՛լ աւելի ինքս կարիք ունեմ օգտուելու ամբողջութիւնից, ուստի եւ անձնազոհութիւն չէ ինձանից պահանջուածը, այլ պարզ ինքնօգնութիւն:

Գիտեմ, հարկաւ, որ այս կարգի դատողութիւնները անզօր են ղեկաւարելու մարդու անհատական կեանքը. անմիջական կարիքները շատ են զգալի, իսկ հանրութեան կապը այնքա՜ն անշօշափելի է, այնքան մութ ու անհասկանալի, հետեւապէս եւ անարժէք (անհատի գիտակցութեան սահմաններում): Չկան այն  զգացողական նեարդները, որ կապեն ինձ մարդկային ամբողջութեան հետ, ակներեւ անեն իմ ու հանրային շահերի փոխադարձ պայմանաւորումը…

Մարդը իր աչքում անհատ է, ինքնամփոփ ու ինքնարժէք:

Աղաղակող «ես»ը սանձահարելու համար հարկաւոր են ընկերային բնազդներ, որոնք կան, անշուշտ, բայց որոնց ոյժն ու տարածողութիւնը անսահման չէ:

Մարդը ունի ընտանեկան ու թայֆայական, իսկ զարգացման բարձր աստիճանների վրայ՝ նաեւ ազգային ու պետական բնազդ (կամ գիտակցութիւն). բայց «հանուր-մարդկայնական» բնազդ չունի նա: Նրա աչքը այդքան հեռու չի տեսնում, նրա եսականութիւնը չի հասնում այդ լայն սահմաններին, հետեւապէս եւ անելիքը չի կարող պայմանաւորել՝ իր շրջահայեցողութինից դուրս գտնուած նպատակներով կամ կարիքներով:

Մարդկութեան ներկայ ու ապագայ կարիքների հոգսը չէ, անշուշտ, որ պահում է ինձ ազգութեան մէջ:

Բայց ազգը պէտք է նաեւ ինձ, իմ սեփական եսը հաստատելու համար:

Ու ապա, ազգութեան հետ ես կապուած եմ աւելի անմիջականօրէն, շատ աւելի սերտ ու դիւրըմբռնելի կապերով: Ես ապրում եմ ազգի հետ ու ազգի մէջ՝ շատ աւելի զգալիօրէն, քան մարդկութեան հետ ու մարդկութեան մէջ: Ազգը շատ աւելի սահմանափակ ու շատ աւելի կոնկրետ  հաւաքականութիւն է, քան լայնատարած, անտեսանելի, անդիմագիծ «մարդկութիւնը»: Ազգը իմն է ու ես՝ իրենը, մեր կարիքներն ու շահերը ընդհանուր են ու յաճախ անբաժանելի:

Ունե՞մ, սակայն, այդ գիտակցութիւնը, եւ այդ գիտակցութի՞ւնն է արդեօք, որ կեանք ու յարատեւութիւն է տալիս ազգերին: Ուրիշ խոսքով՝ եսի այդքան լայն ըմբռնումը (տարածումն ու մասամբ ձուլումը ազգային ամբողջութեան մէջ) մատչելի ու յատո՞ւկ է արդեօք ազգ կազմող անհատներին՝ յատուկ այն աստճանի, որ կարողանայ անդրադառնալ նրանց առօրեայ անելիքների վրայ:

Ընդհանուր առմամբ՝ ոչ:

Յամենայն դէպս՝ ոչ միշտ ու ոչ հարկաւոր չափերով:

Ասի արդէն, որ զարգացման բարձր աստիճանների հասած ազգութիւններն են միայն, որ գիտեն ազգային արժէքների իսկական գինը, հետեւապէս եւ շատ արթուն ու շատ խանդոտ պահապաններ են իրենց հաւաքական եսի: Յիշում եմ Թ. Կարլեյլի հետեւեալ խօսքը (որ սոսկ խօսք չէ, անշուշտ). եթէ մի օր անգլիական ազգը հարկադրուած լինի ընտրութիւն անելու Հնդկաստանի ու Շեքսպիրի միջեւ, նա չի տատանուի ոչ մի րոպէ. աւելի լաւ կը համարի կորցնել Հնդկաստանը իր բոլոր հարստութիւններով, քան զրկուել Շեքսպիրից:

Այսպէս է ասում անգլիացին:

Պակաս հասունացած ազգերը չունեն այդ բարձր գիտակցութիւնը. նրանք ապրում են՝ ինչպէս եւ ծնունդ են առել, աւելի կամ պակաս չափով անգիտակցօրէն, ենթարկուելով ամբողջովին կեանքի արտաքին պայմաններին ու պատմութեան ուրոյն ընթացքին: Եւ հեշտութեամբ ապազգայնանում են, երբ փոխւում են առարկայական պայմանները:

Ազգերի կենսունակութիւնն ու դիմադրական կարողութիւնը՝ առարկայական հաւասար տւեալների մէջ, համաչափ է նրանց ազգային գիտակցութեան, իսկ այս վերջինը՝ ընդհանուր զարգացման աստիճանին:

Զանգուածօրէն ապազգայնացնել այսօր անգլիացուն, ֆրանսիացուն կամ գերմանացուն՝ անկարելիութեան չափ դժուարին ձեռնարկ է: Մինչդեռ չերքէզը Պոլսում կամ Անատոլիայում հեշտօրէն կորցնում է իր ազգային դիմագիծը եւ երկու-երեք սերունդ անցած՝ անճանաչելի է դառնում:

Իդէոլոգիան չէ, հարկաւ (կամ միայն իդէոլոգիան չէ), որ ապահովում է թոյլ ու անգիտակից ազգերի գոյութիւնը, այլ կենսական պայմանների այն շատ բարդ գումարը, որը, ընդհանուր խօսքով, միջավայր է անուանւում (նիւթական ու հոգեկան):

Դժուար չէ հասկանալ, որ ազգայնօրէն այլասերուելու համար հարկաւոր են նպաստաւոր պայմաններ, իսկ սրանք տրամադրելի են մարդուն ոչ ամէն տեղ, ոչ ամէն ժամանակ ու ոչ միշտ պատշաճ չափերով: Շիրակի հայ գիւղացին իր գիւղում նստած չի կարող ապազգայնանալ՝ նրան կը պակասեն անհրաժեշտ միջոցները: Բայց նոյն շիրակեցին՝ մեծ զանգուածներով Գալիցիա փոխադրուած՝ «լեհացել» է ժամանակի ընթացքում այն աստիճանի, որ այսօր գիտնականների գրքերից միայն կարող է իմանալ, թէ ինքը դարեր առաջ հայ է եղել:

Ընկերային աշխարհում, ինչպէս եւ բնախօսական աշխարհում, տիպերը կազմւում են ու հաստատւում անկախ անհատների կամ խմբակցութիւնների գիտակցութիւնից, կամքից ու ընտրութիւնից: Գիտակցութիւնն ու իդէոլոգիան գալիս են հետագայում միայն՝ post factum:

Իդէոլոգիան կարող է ողջունել գիտակացած փաստը կամ խոնարհուել իրականութեան առջեւ: Բայց կարող է եւ ըմբոստանալ նրա դէմ:

Կրկնում եմ՝ ըմբոստանալու կարողութիւնը մարդ անհատի ու մարդկային խմբակցութիւնների ամենամեծ առաւելութիւնն է ու առաքինութիւնը: Մարդը համեմատաբար գիտակից է, աւելի քան ոեւէ ուրիշ կենդանի էակ երկրագնդի վրայ: Նա ընդունակ է, որոշ չափերով, քննադատելու ու գնահատելու կենսական երեւոյթները իր, մարդկային տեսակէտից, զանազանել ցանկալին ոչ-ցանակալիից եւ, որոշ սահմաններում, ուղղումներ մտցնելու իր անհատական ու խմբական կեանքի մէջ:

Եւ այստեղ մէզ հետաքրքրողը յատկապէս գիտակցութեան ու գիտակցութիւնից բխող գնահատման խնդիրն է:

Եթէ մենք հարցնում ենք՝ պէ՞տք են արդեօք ազգերը, ո՞ւմ են պէտք եւ ի՞նչի համար, պարզ է, որ հարցը զուտ իդէոլոգիական բնոյթ ունի:

Թէ ինչո՞ւ եւ ինչպէ՞ս են գոյացել ազգային բաժանումները անցեալում, ինչո՞ւ եւ ինչպէ՞ս պահել են գոյութիւնը մինչեւ այսօր ու պիտի վերանա՞ն ապագայում թէ ոչ. այդ փաստային դրութիւնները չեն (անցեալում, ներկայում ու հաւանաակն ապագայում), որ զբաղեցնում են մեր միտքը, այլ այն թէ ի՞նչ դիրք բռնել նրա հանդէպ (մեր կարողութեան սահմաններում):

Ես հայ եմ ու միւս հայերի հետ միասին կազմում եմ հայ ազգը, սա պատմական փաստ է, ակներեւ ու անհերքելի իրողութիւն:

Մենք՝ հայ ազգը կազմող հայ մարդիկս, կարող ենք (ինչպէս ցոյց է տալիս պատմութիւնը, մեր եւ ուրիշ ազգերի անցեալն ու ներկան) ամրանալ ու ինքնահաստատուել ազգայնօրէն. բայց կարող ենք ե՛ւ տկարանալ, չէզոքանալ, ապազգայնանալ աստիճանաբար: Կարելիութիւն է սա, կարելիութիւն, որի մէջ ուրիշ բազմազան գործօնների շարքում, որոշ տեղ ունի նաեւ մեր հաւաքական ցանկութիւնն ու կամքը:

Իսկ թէ ի՛նչ ուղղութեամբ են արտայայտուելու մեր կամքն ու ցանկութիւնը, սա անմիջապէս կախուած է նրանից, թէ ի՛նչ արժէք ենք տալիս փաստին եւ թէ կարելիութիւններից ո՛րն ենք գերադասում. մեր իդէոլոգիան է սա:

Իդէոլոգիան, ինքստինքեան, չի կարող բնորոշել կեանքի ընթացքը, սպառել բոլոր կարելիութիւնները. նա անխուսափելիօրէն բախուելու է իրականութեան հետ: Իրականութեան մէջ, մեզանից դուրս, հանդիպելու ենք մեզ նպաստող ու մեզ խանգարող, ընդդիմադիր ոյժերի: Առաջինների հետ բնականօրէն պէտք է դաշնակցենք ու գործակցենք, իսկ վերջինների դէմ՝ զինուենք, պաշտպանողական դիրքեր բռնենք կամ յարձակողական գործողութիւններ ձեռնարկենք:

Բախման հետեւանքը՝ ամէն մի անջատ դէպքում, կարող է անյայտ լինել մեզ: Հաւատում ենք, սակայն (առանց այդ հաւատի անկարելի է որեւէ իդէոլոգիա), որ վերջի հաշուին ու ընդհանուր առմամբ, յաղթանակը մերն է լինելու, որովհետեւ մեր հասկացողութիւնով մեր իդէոլոգիան է ճշմարիտը, այսինքն՝ կեանքից բխածն ու կեանքն առաջնորդողը, ցանակալին ու կարելին:

Ո՞րն է «ճշմարիտն ու բարին» մեր դէպքում. ազգերի կո՞ղմն է, թէ ազգերի դէ՞մ:

Ընթերցողը գուշակում է անշուշտ իմ պատասխանը. ազգերի օգտին է այն:

Այն բոլոր հիմնաւորումները, որ այնքա՜ն երկարօրէն աշխատեցի պարզել նախորդ էջերում, եւ շա՛տ ուրիշները, որ անկարելի է սպառել որեւէ գրութեան մէջ, վաղուց արդէն բերել են  ինձ այն անխախտելի համոզման, որ ազգ-երեւոյթը՝ դրական երեւոյթ է պատմութեան մէջ:

Ինչ չափանիշ էլ ընդունելու լինենք գնահատման համար՝ հանրային կարիքների թէ անհատական պահանջների չափանիշը, եզրակացութիւնը նոյնն է. ազգային միութիւնները պէտք են ե՛ւ հանրութեան, ե՛ւ անհատին:

Ազգութիւնը հոգեկան մշակոյթի ամէնից յստակ աղբիւրն է ու ինքը մշակոյթ է արդէն: Հոգեկան մշակոյթի լաւագոյն նուաճումները կատարուել են մինչեւ այսօր ազգային շրջանակի մէջ ու ապագայում էլ աներեւակայելի են այդ շրջանակից դուրս: Այն բոլոր առարկութիւնները, որ թիւրիմացութեամբ արւում են ազգերի դէմ, չեն բխում ազգի էութիւնից, այլ միայն՝ արտայայտութիւնների ձեւից, որ կարող են փոխուել ու կը փոխուին անշուշտ առաջադիմութեան գալիք՝ աւելի բարձր աստիճանների վրայ:

Շարունակելի