Հայաստանի անկախութեան 25-ամեակին առթիւ զրուցեցինք յայտնի լրագրող-հրապարակագիր, վերլուծաբան Թաթուլ Յակոբեանի հետ։ Ստորեւ մը ներկայացնենք այս տեսակցութիւնը։
-Պրն. Յակոբեան Սեպտեմբեր ամիսը մեր ժողովուրդին համար իւրայատուկ եւ կարեւոր առիթ մը կը յուշէ: 1991 թուականի Սեպտեմբերի 21-ին Հայաստան կը հռչակուէր անկախ հանրապետութիւն եւ ամէն տարուան նման այս տարի եւս մենք կը տօնախմբենք անկախութեան տօնը: 2016 թուականը կը զուգադիպի Հայաստանի Հանրապետութեան անկախութեան 25-րդ տարեդարձին, բայց եւ այնպէս ակներեւ կերպով տեսանելի է, որ այս տարի տօնին հետ կապուած խանդավառութեան պակաս մը կայ: Մինչ սփիւռքի մէջ հասկնալի պատճառներով սպասողականութիւն կը տիրէ, Հայաստանի մէջ ալ կայ մեծ լռութիւն: Դուք ըլլալով լրագրող, ամէնօրեայ կապի մէջ էք երկիրը բաղկացնող տարբեր օղակներու հետ, ինչպէ՞ս կը մեկնաբանէք այս լռութիւնը:
-Հայաստանի մէջ, երբ մարդիկ լաւ չեն ապրիր, երբ հայաստանցին կը մտածէ՝ ինչպէս գնել իր երախաներուն համար դպրոցական պիտոյքներ, երբ մարդիկ կը մտածեն երկրէն հեռանալու մասին, երբ ամէնուր տեղի կ՚ունենան ճչացող անարդարութիւններ, երբ «Սասնայ ծռեր»ը հրապարակ կ՚իջնեն, անկախ անոնց պահանջները արդար են կամ ոչ, երբ ուժ կը կ՚իրառուի խաղաղ ցուցարարներու նկատմամբ, երբ հարիւրաւոր մարդիկը բերման կ՚ենթարկեն առանց որեւէ բացատրութեան, երբ կը ծեծեն այդ մարդիկը, երբ իշխաննութիւններէն ներս կ՚ընթանան քաղաքական հաշուարկներ, թէ ինչպէ՞ս պէտք է պահենք իշխանութիւնը, այս պամաններով, պէտք չէ ակնկալել, որ երկրի օդը ըլլայ այնպէս, որ շնչես եւ զգաս ազատութեան, եղբայրութեան, հաւասարութեան ոգին: Ըստ իս, այդ է հիմնական պատճառը այն լռութեան, որուն ակնարկեցիք: Պէտք է ըսեմ նաեւ, որ մեր պատմութեան ընթացքին աւելի ծանր պարագաներ ալ ապրած ենք, ոչ ոք թող ըսէ, թէ 2015-16-ին Հայաստանը որակապէս աւելի վատ է մարդկային կեանքի առումով, քան՝ 90-ականներու Հայաստանը: Ինծի համար հիմնական մտահոգութիւնը հայաստանցիին մօտ յոյսի մը մահուան խնդիրն է: Վտանգաւոր է, երբ կը սպաննուի յոյսը: Ու նման պայմաններու մէջ չես կրնար ստեղծել տօնական մթնոլորտ: Ի հարկէ, 21 Սեպտեմբերի օրը կը մօտենայ, իշխանութիւնները տօնական միջոցառումներ կը կազմակերպեն, բայց այդ բոլորը միայն արտաքնապէս է, ինչպէս տուրմը, որ փակուած է գունաւոր թուղթով, բայց մէջը դառնութիւն կայ եւ մէջը համ չկայ: Նաեւ կան՝ խորքային պատճառներ, որոնք բոլորը կուտակուելով մեծ հիասթափութիւններու պատճառ կը հանդիսանան: Օրինակի համար՝ կրնամ ըսել, որ պատմականօրէն հայ ժողովուրդը, անկախութեան նկատմամբ՝ վերապահութիւններ ունի: Անկախութիւնը՝ կը թուէր ըլլալ ժամանակաւոր, քանի որ կը մտածէին, թէ ինչպէ՞ս կարելի է այս փոքր երկիրը անկախ ըլլայ, կրկին Խորհրդային Միութիւնը կը վերականգնի, կրկին մեր «ռուս եղբայրներ»ը կու գան մեզ փրկելու, մեծ մասը այսպէս կը մտածէ: Անկախութիւնը չէ մտած մեր տունը, մեր ընտանիքէն ներս, նաեւ այն պատճառով, որ մենք զայն չենք արժեւորած մինչեւ վերջ: Ես չեմ ճանչնար ոեւէ հայ, որ անկախութեան օրը՝ ոչխար մորթէ կամ անկախութեան օրը՝ ընտանիքին հետ կը նշէ, բայց ես գիտեմ հազարաւոր հայեր, որոնք կը նշեն Նոր տարին, Մարտի 8-ը եւայլն…: Այս տօնը չի մտներ մեր տուներէն ներս, ինչո՞ւ չի մտներ: Պատճառներուն մէկ մասը արդէն յիշեցի, ու ասոնց կողքին նաեւ կայ ուրիշ բան մը, որ մենք՝ հասարակ քաղաքացիներս օրէ օր կը զգանք, որ Հայաստանը իրապէս անկախ չէ եւ կը զգանք, որ մեր խնդիրները կը լուծուին մէկ գիշերուան ընթացքին. ինչպէս՝ Նախագահ Սերժ Սարգսեան անկեղծօրէն Չեխիոյ հայ համայնքին հետ հանդիպման ընթացքին հնչած «երեքուկէս տարի ասոսացիա (համարկում) պայմանագիր ստորագրած էիք. ինչո՞ւ մէկ գիշերուան ընթացքին Եւրոասիա մտաք», պատասխանեց ըսելով, որ «չէի կրնար ձեր բոլորին կարծիքը հարցնել մէկ գիշերուան մէջ»: Այս ցոյց կու տայ, թէ որոշում կայացնողը նոյնիքն Սարգսեանը չէ, այլ Վլատիմիր Փութինն է: Այս ամէն ինչի միացումով կը ստեղծուի այնպիսի մթնոլորտ մը, ուր ո՛չ իշխանութիւնները մեծ բան ունին նշելու անկախութեան տօնին հետ կապուած, ո՛չ ալ ժողովուրդը: Այս շատ վատ վիճակ մըն է, որովհետեւ ինչպէս միշտ կ՚ըսեմ, եթէ Հայաստանը օր մը կորսնցնէ իր անկախութիւնը, աշխարհի մէջ կայ առնը-ւազն հայ մը, որ չի զարմանար, այդ հայը ես եմ, գուցէ այդպէս մտածողներ շատ կան: Այս ճանապարհով է նաեւ, որ անկախութիւնը կը կորսնցնեն այսպիսի սոցիալ-հոգեբանական պայմաններուն մէջ, երբ կախուած ես կեդրոնէ մը: Ուրիշ իրականութիւն մըն ալ կայ, այն ալ մեր դրացիներն են, որոնց հետ մենք չկրցանք լեզու գտնել, կը հասկնամ, որ լեզու գտնելը դիւրին բան չէ, եւ շատ դժուար է, յատկապէս Ատրպէյճանի եւ Թուրքիոյ հետ, բայց այս է մեր իրականութիւնը: Անկախութիւնը միայն դրական կողմեր չունի, ան նաեւ մարտահրաւէր է, լուրջ մարտահրաւէր, եւ եթէ չկարենաս այդ մարտահրաւէրը կառավարել, ապա լուրջ խնդիրներու կը հանդիպիս: Շատ պարզ բացատրութեամբ կրնանք ըսել՝ «լաւ բախտ չունեցանք, գէշ դրացիներ ունինք»։ Բայց այդպէս չէ, եթէ այդպէս ըսես կը նշանակէ անելանելի վիճակի մէջ ես, ոչինչ կրնաս ընել: Ճիշդ է, մեր դրացիներուն հետ մենք լուրջ տարակարծութիւններ ունինք, բայց պէտք է այս վիճակէն դուրս գալու համար ելքեր որոնենք:
-Դուք այն անձերէն էք, որ շատ մօտէն հետեւեցաք ռուս-թրքական տագնապին։ Այդ տագնապի հանգուցալուծման օրերուն հրապարակում մըն ալ ըրիք դիմատետրի էջերուն, ուր կ՚ըսէիք, թէ Հայաստան այս ամբողջը դիտեց միայն եւ ոչ մէկ ձեւով առընչուեցաւ այս մեծ տագնապին հետ, նոյնիսկ ըսելիք չունեցաւ։ Ձեր կարծիքով, ի՞նչ կրնար ընել Հայաստանը եւ չըրաւ:
-Ես կը համարեմ, որ Հայաստանը շատ բան չէր կրնար ընել, երբ խօսքը կը վերաբերի երկու հզօր պետութիւններու՝ Թուրքիոյ եւ Ռուսաստանի: Ի հարկէ, մենք փոքր երկիր ենք, մենք մեր չափը պէտք է ճիշդ իմանանք: Այս առումով ես ուրիշ կարեւոր շեշտադրում մը ըրած էի, նշելով, որ ռուս-թրքական այս լարուած իրավիճակէն շատ մը հայեր ուրախ էին: «Վա՜յ ինչ լաւ է թուրքերը եւ ռուսերը հիմա զիրար կու տեն» եւ այլ խօսքեր շատ լսուեցան այդ օրերուն։ Ի հարկէ, այս նաեւ մեծ թիւով հայերու քաղաքական նախնական միտքի, շատ նախնական միտքի արգասիքն էր: Անկէ ետք, երբ յանկարծ սկսան կարգաւորուիլ ռուս-թրքական յարաբերութիւնները, ես գրեցի, որ մենք այդ վիճակէն չշահեցանք եւ չենք ալ կրնար շահիլ, բայց ամենէն վտանգաւորը այն է, որ այս բարեկամութենէն մենք չտուժենք, որովհետեւ ռուս-թրքական բարեկամութիւնը միշտ եղած է մեր հաշուին, Հայաստանի հաշուին, բայց այստեղ ալ ես կ՚ուզեմ ինքնաքննադատական խօսիլ, որովհետեւ կրկին կրնանք, ինչպէս Քաջազնունին ըսած է՝ «Չար բախտէն դժգոհ ենք, մեղադրել ռուսերը, յետոյ իրենցմէ նեղանալ, բոլորէն նեղանալ»։ Բայց դուն պէտք է խնդիրները քու մէջդ գտնես: Իմ կարծիքով, մենք լրջագոյն խնդիր ունինք, որովհետեւ չենք կրնար արժանապատիւ յարաբերութիւններ պահել Ռուսաստանի հետ: Հայաստանն ու Ռուսաստանը պէտք է նոյն ռազմավարական գործընկերներ ըլլան, ասոր մասին ըսելիք չունիմ ու կարելի չէ թշնամութիւն սերմանել ռուսերու նկատմամբ: Այսօր Հայաստանի յատկապէս ընկերային ցանցերու վրայ եւ կարգ մը քաղաքական շրջանականերու մէջ Ռուսաստանի հանդէպ կայ աւելորրդ ջղագարութիւն մը, որ պէտք է փարատի:
Միւս կողմէ կարելի չէ երբեք շարունակել այսպէս, ձեռքերը ծալած նստիլ, Թուրքիոյ հետ յարաբերութիւններուն առընչութեամբ: Գիտեմ, որ զիս պիտի մեղադրեն «ի՞նչ ընենք, թուրքերը այս են, թուրքերը քայլ չեն առներ» ըսելով, սակայն այդ ալ ընդունելի չէ: Օրինակ, երբ հայ-թրքական յարաբերութիւնները կը հասցնես այնպիսի փակուղիի, որ նոյնիսկ կը փակես արտաքին գործոց նախարարութիւններու միջեւ կապերը, դուն հոս խնդիր կը ստեղծես: Հայ-թրքական յարաբերութիւնները «ֆութպոլային ցնծութենեէն յետոյ, այսօր Հայաստանի Թուրքիոյ հետ յարաբերութիւնը կը գտնուի «զերօ կէտի» մը վրայ եւ ասոր մէջ կը տեսնեմ Հայաստանի մեղքը:
Ես հեռու եմ այն միտքէն, որ եթէ մենք ունենայինք շատ խելացի նախագահ, ժողովուրդի քուէով ընտրուած նախագահ, մենք կ՚ունենայինք հայ-թրքական բնական յարաբերութիւններ, ո՛չ: Շատ հաւանական է, որ մենք նորէն ունենայինք փակ սահմաններ, նորէն դիւանագիտական յարաբերութիւններ չէին ըլլար, այս հասկնալի է, բայց թէ՛ Լեւոն Տէր-Պետրոսեանի ժամանակ, թէ՛ Ռոպէրթ Քոչարեանի ատեն, գոնէ շփումը կար՝ արտաքին գործոց նախարարութիւններու, Թուրքիոյ եւ Հայաստանի ութիւններուն միջեւ, դիւանագէտներու, կային հանդիպումներ, շատ հետաքրքրական է, որ անոնք չէին գովազդուէր, անոնք կիսագաղտնի հանդիպումներ էին, որոնք օգտակար էին թէ՛ Հայաստանին եւ թէ Թուրքիոյ համար: Այսօր այդ բոլորը վերացած են: Ի հարկէ, այստեղ թուրքերը նաեւ՝ ունին իրենց մեղքի բաժինը եւ այս ամէնը երկկողմանի է ու ցաւալի:
Սագօ Արեան, ԺԱՄԱՆԱԿ, Պոլիս
