«Ազգ և Հայրենիք». Յովհաննէս Քաջազնունի

Հատվածաբար շարունակում ենք ներկայացնել Հովհաննես Քաջազնունու «Ազգ և Հայրենիք» գործը:

Vl

Պատմութիւնը անբաժանելի է ազգից, անբաժանելի է այն պարզ պատճառով, որ ազգը էապէս պատմական երեւոյթ է. աւելին եւս, ազգը՝ ինքը պատմութիւնն է, նրա մարմնացումը:

Չկայ ու չի եղել ազգ առանց պատմութեան:

Այն բոլոր տարրերը, որոնցից կազմւում է ազգը, արդիւնք են ու հետեւանք պատմութեան, ծագել են, զարգացել ու հաստատուել պատմականօրէն եւ ժառանգաբար փոխանցուել են սերունդից սերունդ:

Ազգային կապակցութիւնը պատմական կապակցութիւն է, ազգային գիտակցութիւնը՝ ընդհանուր անցեալի գիտակցութիւն: Օհաններ, որ չեն յիշում ազգակցութիւնը, չեն կարող կազմել ազգ: Ազգ կազմում են այն Օհանները միայն, որոնք ունեն ու պահել են կենդանի յիշողութիւններ անցեալից եւ գիտակցում են կապը՝ անցեալի ու ներկայի միջեւ:

Եւ ազգերը գիտեն պատմութեան կարեւորութիւնը:

Քրդական աշիրէթները, որ չունին ոչ գրականութիւն, ոչ իսկ գրագիտութիւն, որ դեռ ազգ էլ չեն, այլ միմիայն ազգային սաղմեր, այս աշիրէթներն անգամ մտահոգուած են յաւերժացնելու իրենց պատմութիւնը: Ամէն մի աշիրէթ ունի իր յատուկ պատմաբան-բանաստեղծ-երգիչը, որ անգիր սովորում է նախորդներից ու ինքն էլ յօրինում ընդարձակ երգեր, որոնց մէջ երգում է աշիրէթի անցեալ փառքը, սահմանային ու տոհմային վէճերը հարեւանների հետ, կռիւներն ու յաղթութիւնները, ռազմիկների սխրագործութիւնները, պետերի խնամիութիւնն ու դաշնակցութիւնը ուրիշ աշիրէթների հետ, ընդհանուր պայքարը անպատիւ «ռոմի» (թուրքի) դեմ…

Պատմութիւն է սա, անցեալի յիշողութիւններ, առասպելներով զարդարուած, այնպէս, ինչպէս կարող է ըմբռնել ու պատկերացնել իր անցեալը մի նահապետական, կէս-վայրենի հասարակութիւն: Թող այս պատմութեան երեք քառորդը բանաստեղծութիւն լինի, այնուամենայնիւ նա անհրաժեշտ է հաւաքական կեանքին տեւողութիւն տալու համար: Քուրդի աշիրէթային գիտակցութիւնը վառ պահելու համար, նրա երգերն ունեն նոյն նշանակութիւնը, ինչ ունեցել է միջինդարեան հայութեան համար Խորենացու գրած ազգային մեծ վէպը:

Անցեալի գիտակցութիւնը ազգային գոյութեան հիմնական պայմաններից մէկն է:

Ազգը տեւողական երեւոյթ է: Նա միացնում է անհատներին ոչ միայն տարածութեան մէջ, այլ եւ ժամանակի ընթացքում: Հայ ազգը հաւաքականութիւն է, որ ի մի է կապում ոչ միայն այսօր գոյութիւն ունեցող հայ մարդկանց, այլ նաեւ ներկայ սերունդը անցեալ ու գալիք սերունդների հետ: Ազգերի կեանքը շատ աւելի երկարատեւ է, քան անհատի կեանքը, եւ այդ երկարատեւութիւնը կարող է իրականանալ միայն պատմութեան միջոցով:

Պատմութի՛ւնն է, որ ինձ հայ է արել եւ պատմութի՛ւնն է, որ պահում է ինձ հայ, կապում է ազգայնօրէն ուրիշ հայ մարդկանց հետ՝ ժամանակի ու տարածութեան մէջ:

Եթէ, պատմութեան հետ անբաժան, ես գործադրում եմ «յիշողութիւն» ու «գիտակցութիւն» բառերը, չպէտք է եզրակացնել, թէ խնդիրն ունի բացառապէս ու զուտ սուբիեկտիւ (ենթակայական) բնոյթ: Ոչ, իմ սուբիեկտիւ ապրումների տակ թաքնուած են օբեկտիւ (առարկայական) շատ զօրեղ հիմքեր: Պատմութիւնը ոչ միայն տալիս է ինձ գիտակցութիւն իմ ազգային պատկանելիութեան, այլեւ իրօք, գիտակցութիւնիցս անկախ, ինձ հայ է դարձնում: Ազգ կազմող Օհանները ոչ միայն գիտեն ու յիշում են փոխադարձ կապը, այլ եւ իրօք կապուած են իրար հետ խոր ու ամուր կապերով:

Եւ պատմութի՛ւնն է, որ դարբնել է այդ երկաթէ կապերը:

Բայց ո՞ր պատմութիւնը:

Բառը, ինքստինքեան, բաւականին անորոշ է ու գործադրւում է տարբեր իմաստներով: Անցեալի գիտութիւնն է պատմութիւնը՝ սա պարզ է: Բայց անցեալը, եթէ նոյնիսկ սահմանափակուելու լինենք մարդու ընկերային կեանքի անցեալով, այնքան բարդ է ու բազմակողմանի, որ առատ նիւթ է տալիս ու անհրաժեշտ է անում տարբեր բովանդակութեան պատմութիւններ:

Ծովագնացութեան զարգացումը 15րդ դարից սկսած ու սրա հետ միասին նաեւ նոր երկիրների գիւտը, մի ընդարձակ ու շատ կարեւոր պատմութիւն է: Պատմութի՛ւն է ռազմական զէնքի կատարելագործումը՝ Հայկ Նահապետի նետ-աղեղից սկսած մինչեւ «Բերթա» թնդանօթն ու խեղդիչ գազերը: Պատմութի՛ւն է՝ տիեզերքի մասին ունեցած մեր հասկացողութեան լայնացումն ու խորացումը՝ ասորա-բաբելոնեան աստղաբաշխերից սկսած մինչեւ Նեւտոնը, Լապլասն ու Այնշտայնը: Պատմութի՛ւն է շոգիի գործադրութիւնը արդիւնաբերութեան մէջ եւ նաֆթի մուտքը համաշխարհային առեւտուրի մէջ: Պատմութի՛ւն է ճորտավառութեան հաստատումը ու ապա վերացումը Ամերիկայում…

Պատմութի՛ւն է այս բոլորը: Բայց սրանցից ե՛ւ ոչ մէկը չի կարող բացատրել մարդկութեան բաժանումը՝ ըստ ազգութիւնների եւ ազգային միութիւնների գոյութիւնը:

Այստեղ մեզ հետաքրքրողը ա՛յն պատմութիւնն է կամ ա՛յն պատմութիւնները, այսինքն՝ ա՛յն անցեալը եւ անցեալի ա՛յն յիշողութիւնները, որոնք անջատում են մարդկային մի հաւաքականութիւն միւս մարդկային հաւաքականութիւններից եւ ներսում՝ կապում են հատուածի անդամներին այն ուրոյն, առանձնայատուկ կապերով, որ ազգային ենք անուանում:

Պարզ է, որ այդ պատմութիւնը ուրիշ ոչինչ է, քան ազգութիւն կազմող տարրերի պատմութեան գումարումը: Ցեղային պատմութիւն (ցեղերի ծագումը, տեղափոխութիւնները, խաչաւորումը, խառնուրդը, գումարումն ու անջատումը), պետական եւ ընդհանրապէս քաղաքական պատմութիւն (այնչափ, որչափ ու քաղաքական կեանքի մէջ արտայայտուել է ազգային կեանքը), կրօնական դաւանանքների ու եկեղեցիների պատմութիւն, լեզուների պատմութիւն, բարքերի ու իրաւահասկացողութիւնների պատմութիւն, մշակութային պատմութիւն ընդհանրապէս ու գեղարուեստի պատմութիւն մասնաւորապէս՝ ահաւասիկ այն պատմութիւնները, որոնք, գումարուելով, կազմում են ազգային պատմութիւններ կամ ազգութիւնների պատմութիւն:

Ա՛յս պատմութիւնն է ահա, որ ծնունդ է տալիս ազգերին, ձեւաւորում է, սնուցանում ու ապրեցնում ազգերը:

Ընդհանուր կեանքը անցեալում՝ իբրեւ օբեկտիւ գործօն, ծնունդ է տալիս ֆիզիքական, հոգեկան ու մշակութային նմանութեան, հետեւապէս եւ մերձաւորութեան ու մտերմութեան ազգ կազմող մարդկանց մէջ, կապում է նրանց ընդհանուր կարիքներով ու ընդհանուր շահերով: Միւս կողմից, նոյն անցեալի գիտակցութիւնն ու յիշողութիւնը՝ իբրեւ սուբիեկտիւ գործօն, աւելի եւս ամրացնում էր ազգային կապակցութիւնը: Պատմութիւնը որ աղբիւրն է ազգային միութեան, ինքն էլ իր հերթին դառնում է մի նոր ազգային տարր:

Տեսանք արդէն, թէ ինչ առարկութիւններ կարելի է բերել պատմական տեսակէտի դէմ: Բայց այդ առարկութիւնները կը վերնան, եթէ «պատմութիւն» բառին տանք իր յատուկ իմաստը, որ փորձեցի տալ այստեղ:

 

Vll

Ցեղագրական միութիւնը, ինքըստինքեան, ազգային միութիւն չէ՝ այդ մենք տեսանք: Միեւնոյն ազգի զանազան հատուածները կարող են ունենալ տարբեր կենցաղներ, ինչպէս եւ տարբեր ազգերի այս կամ այն հատուածները կարող են ունենալ նոյն կենցաղը:

Բայց եթէ անտես թողնենք մասնակի շեղումները ու վերցնենք ազգերը իբրեւ ամբողջութիւններ, կը տեսնենք, որ կան ցեղագրական գծեր, որ յատուկ են ամբողջ ազգին եւ որ տարբերում են այս մի ազգը միւսներից:

Իր ներսում, ամէն մի ազգ բաժանուած է զանազան հատուածների՝ ըստ բնակութեան վայրի, տնտեսական ու սոցիալական դրութեան, քաղաքակրթութեան աստիճանի եւն.: Այս տարբերութիւնները բնականօրէն ու անխուսափելիօրէն առաջ են բերում աւելի կամ պակաս խոշոր տարբերութիւններ նաեւ կենցաղի մէջ. լեռնաբնակն ու դաշտեցին, հողագործն ու վաճառականը, համալսարանաւարտն ու անգրագէտը, հոգեւորականն ու զինուորականը, որոնք չեն կարող ունենալ ճիշդ նոյն կենցաղը, թէեւ պատկանելիս լինեն նոյն ազգութեան:

Բայց, հատուածային բաժանումներից դուրս ու վեր, կան պայմաններ, որ ընդհանուր են եթէ ոչ բոլոր հատուածներին ու անհատներին առանց բացառութեան, գէթ ազգը կազմող մեծ զանգուածներին, այն զանգուածներին, որ բնորոշում են ազգը, կազմում ու ներկայացնում ազգային տիպարը:

Եւ հասկանալի է, որ այսպէս պիտի լինի, որովհետեւ ազգը՝ իբրեւ ամբողջութիւն, կապուած է որոշ աշխարհագրական վայրի հետ, ունի իր ետեւը որոշ պատմութիւն, որոշ մշակոյթ ու կանգնած է քաղաքակրթութեան որոշ աստիճանի վրայ:

Ռուսը ընդհանուր առմամբ դաշտի բնակիչ է. հայը՝ բարձր սարահարթերի, լեզգին՝ ապառաժոտ լեռների, նորվեգիացին ու ֆինը հիւսիսի բնակիչներ են, սպանացին ու իտալացին՝ հարաւի, լիթուինը անտառների զաւակ է, հոլանդացին՝ ճահճային մարգագետինների, արաբը՝ աւազոտ անապատների: Ռուսը հողագործ է, քուրդը՝ խաշնարած, բելգիացին՝ գործարանային արդիւնաբերող, հրեան՝ վաճառական ու սեղանաւոր: Ֆրանսիայում գերիշխող, ազգը գունաւորող դասակարգը մանր բուրժուազիան է, Բուլգարիայում եւ Սերբիայում՝ գիւղացիութիւնը, Քրդաստանում ու Վրաստանում (Մեծ Պատերազմից առաջ)՝ տոհմային ազնուականութիւնը, Թիւրքիայում՝ զինուորականութիւնն ու պետական պաշտօնէութիւնը (bureaucratie): Գերմանացին ու անգլիացին կանգնած են քաղաքակրթութեան մի ծայրին, քուրդը՝ միւս ծայրին: Այս երկու ծայրերի միջեւ դասաւորուած են, աստիճանաբար, միւս ազգերը, ամէնը՝ իր յատուկ տեղում: Անկախ հատուածային շեղումներից, գերման ազգը՝ իբրեւ ամբողջութիւն հասել է քաղաքակրթութեան աւելի բարձր աստիճանների, քան սպանականը կամ իտալականը: Իտալացին, իր հերթին, աւելի քաղաքակրթուած է քան հայը, իսկ հայը՝ աւելի քան քուրդը:

Այս խոշոր տարբերութիւնները բնականօրէն անրադառնում են նիստուկացի վրայ եւ ծնունդ են տալիս մի տեսակ համազգային կենցաղի, որ ընդգրկում է իր մէջ՝ աւելի կամ պակաս որոշակի, ազգի տաբեր հատուածները ու բաժանում մէկ ազգը միւսից: Երեւոյթը աւելի եւս հասկանալի կը դառնայ, եթէ յիշենք, որ ազգային հատուածները՝ որոնք էլ անջատուած լինեն իրարից վայրով, սոցիալ-տնտեսական կացութիւններով ու քաղաքակրթութեան աստիճանով՝ այնուամենայնիւ կապուած են իրար հետ ընդհանուր պատմութիւնով, ցեղային ու մշակութային ամուր կապերով, անցեալից ժառանգած բնազդներով ու հակումներով:

Իրականութեան հակառակ կը լինէր ասել, թէ ամէն հայ մարդ կամ հայ հատուած՝ ամէն տեղ ու ամէն պայմաններում՝ ունի նոյն կենցաղը: Բայց կարելի է ասել, որ հայ ազգի հիմնական մասը ունի մի կենցաղ, որ յատուկ է իրեն ու տարբերում է տիպար-հային իր հարեւան ոչ-հայից:

Եւ այնքան կենսունակ երեւոյթ է ազգային կենցաղը, որ գտնում է իր արտայայտութիւնները նոյնիսկ շատ հեռաւոր, կենտրոնական զանգուածներից անջատուած կամ միմեանցից խիստ տարբերուող հատուածների մէջ:

Վրաստանում դարերով ապրած հայ գաղութները պահել են ու դեռ այսօր էլ ունեն սովորութիւններ, որ ընդհանուր հայկական են (նոյն սովորութիւնները կը գտնէք Լօռի, Շիրակ կամ Ալաշկերտ): Հեյդելբերգի համալսարանում փիլիսոփայութեան դոկտորի աստիճան ստացած հայ մտաւորականը սիրում է նոյն երգերն ու նոյն պարերը, ինչ եւ Աբարանի անգրագէտ, կէս վայրենի հովիւը: Եկեղեցական մեղեդիներն ու պատարագի երգեցողութիւնը հաւասար հաճոյքով լսում են ե՛ւ բարեպաշտ դասը, ե՛ւ անաստուած թոռը: Փարիզում ապրող հայ միլիոնատէրը՝ երբ ուզում է մի ընտիր ճաշ ուտել, պատուիրում է դոլմա կամ կոլոլակ ու այդ օր տիկինը ինքը իջնում է խոհանոց: Ընտանեկան կապակցութեան շեշտուած ամրութիւնը, ընտանիքի սէրը, մեծին յարգելը, հօր ու զաւակի, հարսի ու սկեսուրի, փեսայի ու զոքանչի  փոխյարաբերութիւնները՝ խոշոր չափերով բնորոշ են ամէն տեղի ու ամէն կարգի հայերի համար: Հաւասարապէս բնորոշ է հայի նեղ անհատականութիւնը, ընկերական բնազդի թուլութիւնը, հաւաքական աշխատանքի անընդունակութիւնը եւ սրանցից բխող հանրային փոխյարաբերութիւնների, աշխատանքի ու տնտեսութեան ձեւերը:

Իր կենցաղի, ճաշակի, սովորութիւնների ու բարքերի որոշ գծերով հայը մնում է հայ՝ նման միւս հայերին: Միւս կողմից ու նոյն գծերով նա յաճախ տարբերւում է ամենամօտ դրացիներից:

Շատախի ձորերում հայ շինականի տարազը նոյնն է, ինչ եւ տեղական քուրդինը, եւրոպացի ճամբորդը կարող է չզանազանել արտաքինով հայը քուրդից: Բայց տեղացու վարժ աչքը երբեք չի սխալւում եւ հեռուից արդէն ճանաչում է, թէ ո՞վ է իր դիմացը ելնողը: Կան ինչ որ տարբերութիւններ՝ քոլոզի բարձրութիւնն ու ձեւը, գօտիի գոյնը, զոլաւոր շալուարի նկարը, նոյնիսկ մարդու կեցուածքն ու շարժումները, որ իսկոյն մատնում են ազգութիւնը:

Նոյնը եւ գիւղերի վերաբերմամբ. տեղացին առանց տատանուելու կ’որոշի, թէ հեռւում երեւացող գիւղը հայկակա՞ն է, թէ՞քրդական: Հայի պատրաստած պանիրը շուկայում ուրիշ գին ունի, քուրդինը՝ ուրիշ: Հայի գործած կարպետի կամ նախշուն գուլպայի նկարն ուրիշ է, քուրդինը՝ ուրիշ: Նոյն երգն ու նոյն պարը հայը երգում է ու պարում ուրիշ կերպ, քուրդը՝ ուրիշ: Հայը իր ձեւն ունի արտը մշակելու, քուրդն՝ իրը:

Մի անգամ՝ Մոկսից Կառկառ անցնելիս, ամայի լեռներում՝ իմ ուղեկից գիւացին կորցրեց ճամբան: Արեւը արդէն մայր մտնելու վրայ էր, վախենում էինք, թէ գիշերով կ’ընկնենք քուրդի գիւղերը: Երբ իջնում էինք մի հովիտ, ուղեկիցս ուրախութեամբ յայտնեց, թէ մօտերը հայի գիւղ պիտի լինի, որովհետեւ «էս արտը հայի արտ է», ասաւ: Հարցրի, թէ ինչի՞ց իմացաւ: Մարդը չկարողացաւ բացատրել, բայց նորից պնդեց թէ «քուրդի արտը էսպէս չի լինի»: Եւ ասածը ճշդուեց. արտը հայի էր:

Մի գիւղատնտես, որ երկար պաշտօնավարել էր Կախեթիայի այգիներում, հաւատացնում էր ինձ, որ հեշտութեամբ տարբերում էր հային վրացիից, դիտելով միայն, թէ ինչպէս է աշխատում մարդը. նոյն աշխատանքը, նոյն խաղողի այգիում ու նոյն գործիքներով հայը կատարում է իր հանգին, վրացին՝ իր հանգին…

Դիտմամբ բերում եմ այսպիսի օրինակներ, որոնք առնչութիւն չունեն կրօնական դաւանանքների հետ: Եթէ ուզենայի մատնանիշ անել այս կարգին պատկանող ցեղադրական եւ բարացուցական գծերը (սնապաշտութիւններ, տօնախմբութիւններ, ամուսնութիւն ու հարսանիք, թաղման ծէսեր եւայլն), տարբերութիւնը հայի եւ քուրդի կամ հայի եւ վրացու միջեւ կը լինէր շատ աւելի ակներեւ:

Անշուշտ, կենցաղը այնպիսի մեծ արժէքի ազգային տարր չէ, ինչպիսին է օրինակ լեզուն. բայց եւ այնպէս, նա ունի իր որոշ տեղն ու նշանակութիւնը ազգ կազմող միւս տարրերի մէջ:

 

Vlll

Ինքնագիտակցութեան փաստը՝ բնական հետեւանք է գոյութիւն ունեցող ազգային օբեկտիւ կապերի եւ, միաժամանակ, ազգը ամբողջացնող ու ամրացնող մի նոր տարր:

Ի՞նչ ասել է ունենալ ազգային գիտակցութիւն:

Դա ասել է՝ գիտակցել այն կապերը, որ կապում են անհատին ազգային հաւաքականութեան հետ, գիտակցել այդ հաւաքականութեան շահերը, կարիքներն ու իրաւունքները, գիտակցել, թէ  ի՜նչ բարիքներ է ստանում եւ ունի ստանալու անհատը հաւաքականութիւնից եւ թէ ի՜նչ պարտականութիւններ ունի ինքը՝ հանդէպ հաւաքականութեան:

Ես գիտեմ, որ հայ եմ եւ որ բազմաթիւ կապերով կապուած եմ միւս հայ մարդկանց հետ: Գիտեմ, որ իմ անհատական բախտը, նոյնիսկ անկախ կամ հակառակ իմ կամքին ու ցանկութիւններին, կապուած է շատ խոշոր չափերով «հայ ազգ» կոչուած հաւաքականութեան բախտի հետ: Գիտեմ, որ ժառանգել եմ ազգից հոգեկան որոշ արժէքներ. իմ ներկայ կարողութեան խոշոր մասը եւ որ այդ արժէքները պահպանելու, զարգացնելու, աճացնելու ու նրանցից լիովին օգտուելու համար, ես կարիք ունեմ ազգի գոյութեանն ու օգնութեանը: Գիտեմ ապա, որ ազգն էլ՝ իր հերթին իր գոյութիւնը պահպանելու ու ինձ օգտակար լինելու համար, կարիք ունի իմ կարողութեան, իմ աշխատանքին եւ իմ զոհաբերութիւններին: Գիտեմ հետեւապէս, որ պարտականութիւններ ունեմ կատարելու հանդէպ ազգին, պարտականութիւններ, որ, վերջի հաշուին, ինձ համար, իմ շահերը պաշտպանելու համար պիտի կատարեմ:

Տարբեր ազգեր (իսկ ազգերի ներսում՝ տարբեր հատուածներ) տարբեր չափ, աւելի կամ պակաս, օժտուած են ազգային գիտակցութիւնով: Բայց գիտակցութեան մի որոշ նուազագոյն չափ բացարձակապէս անհրաժեշտ է ազգ կազմելու ու պահելու համար: Առանց գիտակցութեան՝ ազգը լրիւ ու ամբողջացած չէ, թէեւ ունենայ առարկայական բոլոր տուեալները ազգային միութիւն կազմելու համար:

Եւ որքան աւելի բարձր է գիտակցութիւնը, այնքան աւելի ամուր, կայուն ու կենսունակ է ազգը:

Քաղաքակրթութեան խնդիր է սա. ընդհանուր առմամբ, որքան բարձր է մի ազգի քաղաքակրթութիւնը, այնքան բարձր է եւ նրա ազգային գիտակցութիւնը:

Ապա նկատուած (ու տեսականօրէն միանգամայն հասկանալի) երեւոյթ է, որ փորձանքի կամ մեծ վտանգի ժամին առանձին ուժգնութեամբ արթնանում է ու լարւում ազգային գիտակցութիւնը (կամ բնազդը, որ ուրիշ բան չէ, ի հարկէ, քան ժառանգած անգիտակից գիտակցութիւն) եւ որ փոքր, թոյլ, մշտական սպառնալիքի տակ գտնուող ազգերի գիտակցութիւնը շարունակ արթուն է, շարունակ լարուած, նրբազգաց ու դիւրագրգիռ:

Մեծ ու ապահով ազգերը (անգլիացիները, գերմանացիները, ռուսները) յաճախ չեն հասկանում, փոքրերին ու շօվինիզմ (ազգամոլութիւն) եւ անուանում այնպիսի երեւոյթներ, որոնք, փոքրերի վտանգուած վիճակի մէջ, ազգային առողջ բնազդի արտայայտութիւններ են միայն:

Լեհերը նախկին Ռուսաստանում բոյկոտի էին ենթարկել պետական լեզուն. առանց ծայրահեղ անհրաժեշտութեան, չէին խօսում ու չէին կարդում ռուսերէն: Հայերը խեթ աչքով էին նայում, եթէ իրենցից մէկը ամուսնանում էր ռուսի հետ ու ապտակով էին պատասխանում «արմեաշկա» բառին: Հրեաները մի լռելային, աներեւոյթ ու անմարմին միութիւն էին կազմած փախադարձ օգնութեան համար եւ ուր կարողանում էին՝ խեղդում էին անխնայօրէն ոչ-հրեաների մրցակցութիւնը: Ուրկրայնացիները Կիեւում կամ Խարկովում չէին գնում ռուսական թատրոն, մալօռօսական «սվիտկա» էին հագնում ու բեխերը երկարացրած թափում à la Շեւզենկօ…

Ուրիշ պայմանների մեջ այս արտայայտութիւնները պէտք էր որակել իբրեւ շօվինիզմ: Բայց եթե հաշուի առնել այն պետականօրէն կազմակերպուած հալածանքները, որին ենթարկուած էին ցարական Ռուսաստանում ոչ-ռուս ազգութիւնները, գնահատութիւնը արդէն տարբեր պիտի լինի:

Թիւրիմացութիւնների տեղ չտալու համար, աւելորդ չի լինի մի քիչ կանգ առնել այս խնդրի վրայ:

Անհերքելի է, որ ազգութիւնները` եւ ոչ միայն թոյլերը, ճնշուածները, այլ նոյնիսկ ամէնից զօրեղները, տիրապետողները` ազատ չեն շօվինիզմից: Շօվինիզմը ազգային ինքնագիտակցութան, ինքնագնահատման ու ինքնայարգանքի այլասերուած, չափազանցուած ու հիւանդոտ արտայայտութիւնն է, նրա ծաղրանկարը: Առօրէայ կեանքում արտայայտւում է զանազան մանր-մունր, համեմատաբար անմեղ ու յաճախ զաւեշտական երեւոյթների մէջ: Բայց պատահում է, որ ընդունում է այնպիսի այլանդակ, վայրենի ու նոյնիսկ ոճային չափեր ու ձեւեր, որ իրաւացիօրէն զզուանք ու զայրոյթ է յարուցանում:

Ի դէպ նկատեմ, որ սա առիթ է տուել չակերտների մէջ առնել, ծաղրել ու անարգանքի առարկայ անել այնպիսի բարձրարժէք գաղափարներ, ինչպիսի են ազգասիրութիւնն ու հայրենասիրութիւնը:

Պէտք է տարբերել շօվինիզմը ազգային գիտակցութիւնից ու նրա առողջ արտայայտութիւններից, պէտք է կարողանալ որոշել, թէ տուեալ պայմանների մէջ որտե՞ղ է վերջանում «ազգասիրութիւնը» եւ որտեղի՞ց սկսւում «ազգամոլութիւնը»:

Շատ էլ հեշտ բան չէ սա. իրեն անկեղծօրէն «ազգասէր» միայն համարողը յաճախ ընկնում է վայրենի շօվինիզմի մէջ, ինչպէս եւ դրան հակառակ շօվինիզմից վախեցողը յաճախ խեղդում է իր մէջ ազգային ամենէն առողջ բնազդներն անգամ:

Ընդգծեցի՝ տուեալ պայմանների մէջ, որովհետեւ ընդհանուր նորմաներ չկան եւ ամէն մի կոնկրէտ դրութիւն առաջադրում է ազգին յատուկ պահանջներ ու հարկադրում է յատուկ ընթացք (օրինակ՝ մեծ տագնապների, պատերազմի, ապստամբութեան կամ յեղափոխութեան ընթացքում ազգային գիտակցութիւնը չի կարող սահմանափակուել նոյն արտայայտութիւններով, ինչ ունենալու է խաղաղ ժամանակ):

Բայց որքան էլ դժուար լինի գիծ քաշել «ազգասիրութեան» ու «ազգամոլութեան» միջեւ, սահմանները այնուամենայնիւ գոյությիւն ունեն եւ «սէրն» ու «մոլութիւնը» տարբեր բաներ են, ճիշդ այնպէս, ինչպէս տարբեր են որեւէ օրգանիզմի առողջ ու հիւանդ վիճակը, թէեւ շատ էլ դիւրին չէ գծել այն սահմանը,  որը բաժանում է առողջութիւնը հիւանդութիւնից:

Մարդու սիրտը անընդհատ բաբախում է եւ պէտք է որ բաբախի, որպէսզի մարդը կարողանայ ապրել: Բայց եթէ սրտի բաբախումը, նրա ուժգնութիւնն ու արագութիւնը, անցնում է որոշ չափերից դէնը, նա ինքը դառնում է սպառնալիք կեանքի համար:

Ո՞րն է նորմալը, առողջը: Դա կախուած է օրգանիզմից եւ նրա գոյութեան պայմաններից: Երեխայի կամ կնոջ օրգանիզմը պահանջում է տարբեր արագութեան բաբախում, այր մարդուն կամ ծերինը՝ տարբեր: Յետոյ՝ միեւնոյն մարդը, երբ հանգիստ քնած է անկողնում, ուրիշ զարկերակ ունի, քան այն ժամանակ, երբ վազում է սարն ի վեր կամ ձմրան ցուրտին փայտ է կոտրում: Այս եւ շատ ուրիշ հանգամանքներ հաշուի է առնում ուշադիր բժիշկը, երբ փորձ է անում զարկերակով որոշելու մարդու առողջական վիճակը: Նոյն զարկերակը, տարբեր պայմաններում, տարբեր պիտի մեկնուի:

Սեռային յուզումը քսան տարեկան երիտասարդի համար բնախօսական երեւոյթ է, առողջ վիճակի նշան: Բայց եթէ նոյն յուզումը ունենում է ութ տարեկան երեխան՝ դա արդէն հիւանդութիւն է:

Երբ շունը ժանիքներն է ցոյց տալիս, մռնչում է սպառնալի ու չի թողնում, որ կատուն մօտենայ այն անկիւնին, ուր պառկած են իր նորածին լակոտները կամ պահած է իր ուտեստը, սա կենսական առողջ բնազդ է, առանց որի շունը չի կարող պահպանել իր ու իր սերունդի գոյութիւնը: Բայց եթէ նոյն շունը, փրփուրը բերանին, վազում է փողոցներով ու կծում ամէն պատահողին անխտիր, սա արդէն կատաղութեան հիւանդութիւն է:

Ազգային գիտակցութինն ու սրանից անհրաժեշտօրէն բխող ազգասիրութիւնը՝ ազգերի ֆիզիոլոգիան (բնախօսութիւնը) է, առողջ կեանքի հետեւանք ու պայման: Շօվինիզմը՝ նրանց պատալոգիան, հիւանդաբանութիւն է, հիւանդ վիճակի արտայայտութիւն:

Շօվինիզմը բացասական երեւոյթ է ոչ միայն միջազգային փոխյարաբերութիւնների ու մարդկային համակենակցութեան տեսակէտից, այլ նաեւ զուտ ազգային կեանքի համար:

Ապրելու ու բարգավաճելու համար ազգերը կարիք ունեն փոխադարձ օգնութեան ու բարեացակամ համագործակցութեան, ճիշդ այնպէս, ինչպէս անհատները կարիք ունեն ազգային օգնութեան: Մարդկութիւնը ազգերի հաւաքականութիւն է: Շօվինիզմը՝ ազգային ինքնայարգանքի ու ազգային եսապաշտութեան այդ հիւանդոտ արտայայտութիւնը, անկարելի է անում կամ շատ դժարացնում ազգերի համակենակցութիւնը եւ դրանով իսկ մեծապէս վնասում ազգային շահերին:

Հայը կարող է այսօր ծանր վէճ ունենալ ու զէնքով ընդհարուիլ թուրքի, քուրդի, թաթարի կամ վրացու հետ: Բնական է, որ կռուի ընթացքում նա սնուցանի ու բորբոքի իր սրտի մէջ թշնամական զգացումներ հակառակորդի հանդէպ: Բնական է, անխուսափելի, մասամբ իսկ անհրաժեշտ, որ կռուի ընթացքում աչառու եւ կողմնապահ լինի, գերագնահատի իր պահանջների արդարութիւնն ու հակառակորդի անիրաւութիւնը, վերագրի իրեն չափազանցուած առաքինութիւններ, իսկ հակառակորդին՝ ամէն տեսակ արատներ ու ոճիրներ, ինքնաներշնչի զայրոյթի, բարկութեան, ատելութեան ու վրիժառութեան զգացմունքներ… Բայց եթէ այդ հոգեկան կացութիւնը դառնում է տեւողական եւ կռուի շրջանից էլ դուրս չի փոխարինւում աւելի զգաստ, համբերատար, արդարացի ու գիտակից վերաբերմունքի, ազգը լրջօրէն հիւանդ է: Այլեւս գիտակցութիւնն ու առողջ եսասիրութիւնը չեն, որ խօսում են նրա մէջ, այլ՝ թունաւորուած հոգին ու կոյր եսամոլութիւնը:

Բայց այն հանգամանքը, որ որոշ պայմանների մէջ ազգային գիտակցութիւնը կարող է այլասերուել, ստանալ այնպիսի չափեր ու ձեւեր, որ շատ վտանգաւոր են ի՛ր իսկ շահերի տեսակէտից, այս հանգամանքը չի կարող նսեմացնել ինքնագիտակցութեան բարձր արժէքը: Իր գոյութիւնը պահպանելու, դրութիւնը ամրացնելու, զօրանալու ու առաջադիմելու համար, ազգը պէտք է գիտակցի իրեն, պէտք է գնահատի իր արժանիքները, սէր ու յարգանք ունենայ իր անհատականութեան հանդէպ, ճանաչի իր շահերն ու իրաւունքները եւ պատրաստ լինի ինքնապաշտպանութեան:

Ազգերը, ինչպէս եւ ամէն ուրիշ կարգի հաւաքականութիւններ ու ընկերային միութիւններ կամ անհատ օրգանիզմներ մրցման մէջ են իրար հետ, մղում են յաւիտենական կռիւ գոյութեան համար (մի բան որ բնաւ չի հակասում համագործակցութեան սկզբունքին, այլ միայն լրացնում է այն եւ տարբեր ձեւի արտայայտութիւն է նոյն բնախօսական ու սոցիոլոգիական օրէնքի): Այդ մրցման մէջ չկորսուելու, իր անհատականութիւնը պաշտպանելու ու փրկելու համար, ազգը պէտք է զինուած լինի գիտակցութիւնով:

Գիտակցութիւնը չի կարող գոյանալ ոչնչից ու ոչնչից ազգ ստեղծել: Հետեւապէս, սխալ է՝ թէ ազգը ինքնագիտակցութիւն է միայն, subjectif (ենթակայական) երեւոյթ, ազգայնօրէն մտածելու ու զգալու եղանակ: Բայց ճիշդ է, որ գիտակցութիւնը ազգ կազմող, լրացնող ու ամրացնող պայմաններից մէկն է:

Ակներեւ է ու անվիճելի, որ կենսունակ ու զօրեղ լինելու համար ազգին հարկաւոր են որոշ առարկայական տուեալներ, թուային մեծութիւն, յաջող աշխարագրական դիրք, պատմական հարուստ անցեալ, պետական կազմ, քաղաքակրթութիւն, բնական հարստութիւններ, ստեղծագործելու միջոցներ ու կարողութիւն եւայլն: Բայց անհերքելի է նաեւ, որ այս բոլորը օգտագործելու համար պէտք է գիտակցութիւն:

Տարերային մղումներն ու հաւաքական բնազդը, որքան էլ մեծ լինի նրանց դերը հանրային կեանքի մէջ, չեն կարող, այնուամենայնիւ, փոխարինել գիտակցութիւնը: Գոյութեան կռուի մէջ յաջողելու համար, ամէն մի հաւաքականութիւն պէտք է լինի կազմակերպուած: Եւ հաւաքականութեան փաստը ինքնըստինքեան ապացոյց է արդէն, որ կայ ինչ որ կազմակերպութիւն. առանց սրան անհատները չեն կարող կենակցել միութեան մէջ:

Որքան զօրեղ է կազմակերպութիւնը, այնքան զօրեղ է՝ հաւասար պայմանների մէջ՝ ինքը հաւաքականութիւնը: Իսկ կազմակերպութիւնը զօրեղ է այնքան, որքան բարձր է հաւաքական գիտակցութիւնը:

Մրջիւնների հասարակութիւնը ունի շատ կուռ կազմակերպութիւն: Բայց գիտակցութեան պակասի հետեւանքով, մրջիւնային կազմակերպութիւնը ձուլուած է անշարժ (կամ ծայր աստիճան դանդաղաշարժ) ձեւերի մէջ, չունի հարկաւոր ճկունութիւն, հեռատեսութիւն, ինքնապաշտպանութեան բազմազան ձեւեր եւ ենթակայ է ամէն մի պատահարի. մի քիչ խիստ կամ երկարատեւ ձմեռ, մի քիչ անձրեւային գարուն, մի համաճարակ, երեխայի չարութիւնը, հողագործի գութանը կամ անցորդի կօշիկը՝ կարող են յանկարծակի վերջակէտ դնել հասարակութեան կեանքին: Եւ եթէ մրջիւնները այնուամենայնիւ ապրում են, դա պէտք է բացատրել արագ աճելու ընդունակութիւնով՝ ինքնապաշտպանութեան մի միջոց, որ յատուկ է թոյլ ու անզէն հասարակութիւններին:

Մարդկային ընկերութիւններն էլ՝ իրենց ծագման շրջանում տարերային բնոյթ են ունեցել, հետեւանք են եղել հաւաքական բնազդի: Բայց նրանք էապէս տարբերւում են մրջիւնայիններից, որովհետեւ մարդը ընդունակ է, աւելի կամ պակաս չափերով, բայց յամենայն դէպս շատ աւելի քան մրջիւնը, գիտակցութիւն մտցնելու իր անհատական ու ընկերային կեանքի մէջ, անդրադառնալու երեւոյթների վրայ, դատելու, ընտրելու, ծրագրելու, միջոցներ գտնելու եւ իրականացնելու այն, ինչ որ ինքը համարում է ցանակալի ու կարելի իր համար:

Գիտակցօրէն չէ, ի հարկէ, որ կազմուել են ազգերը, դա կատարուել է անկախ համազգակիցների դիտաւորութիւններից ու կամքից: Գիտակցութիւնը ինքը հետեւանք է արդէն կատարուած փաստի, աւելի ճիշդ՝ կատարուելիք փաստի հասունացած դրութեան: Ազգային առարկայական տարրերը (ամբողջովին կամ մեծ չափերով) գոյութիւն են ունեցել արդէն, երբ արթնացել է գիտակցութիւնը: Բայց գիտակցութիւնը՝ ասպարէզ բերելով ցանկութեան ու կամքի տարրերը՝ մի նոր ու վճռական զարկ է տուել, ձեւի մէջ է դրել, շաղկապել ու ամբողջացրել է ազգային կառուցվածքը:

Զ

I

 

Կարծում են, որ այժմ՝ այսքան երկար որոնումներից յետոյ կարող ենք արդէն փորձել պատասխան տալու մեր հիմնական հարցին, թէ ինչ է ազգը:

Ազգը մարդկային մի ինքնատիպ խմբակցութիւն է, հաւաքական (collectif) միութիւն, որի անդամները՝ ազգ կազմող մարդիկ կապուած են իրար հետ ու իրար մէջ.

ա) Մասամբ ցեղային կապերով (ընդհանուր ծագում, արիւնակցութիւն, ազգակցութիւն),

բ) Մասամբ պետական կապերով (ներկայում կամ անցեալում, պետութեան ներսը կամ պետութիւնից դուրս, բայց միշտ նեցուկ ունենալով զայն),

գ) Մասամբ տերիտորիալ կապերով (երկրային, աշխարհագրական ընդհանրութիւն),

դ) Մասամբ կրօնական կապերով (դաւանանքի, եկեղեցական կազմակերպութեան ընդհանրութիւն),

ե) Մասամբ ու գլխաւորապէս լեզուային կապերով (լեզուային միութիւն),

զ) Մասամբ քաղաքական ու ամբողջովին ազգային պատմութիւնով (ընդհանուր անցեալ ու այդ անցեալի կենդանի յիշողութիւններ, ընդհանուր յաջողութիւններ ու տառապանքներ, պատմական հաստատութիւններ ու աւանդութիւններ),

է) Մասամբ կենցաղային կապերով (ընդհանուր նիստ ու կաց, սովորութիւններ, վարքեր ու բարքեր, բարոյահսկողութիւն ու իրաւահասկացողութիւն, ընտանեկան ու հանրային փոխյարաբերութիւններ):

Այս կապերը ծնունդ են տալիս մի ուրոյն մարդկային տիպի՝ ֆիզիքական ու հոգեկան, ապա ծնունդ են տալիս նաեւ մի ուրոյն մշակոյթի՝ ազգային մշակոյթի (յատկապէս՝ գեղարուեստի, որ գերազանցօրէն ազգային ստեղծագործութիւն է):

Ֆիզիքական ու հոգեկան առանձնայատկութիւնների ընդհանրութիւնը, երկրային ու պետական կապերը, կենցաղային նմանութիւնն ու մշակոյթի նոյնութիւնը, ընդհանուր ապրումներն ու ընդհանուր վիճակá անցեալում ու ներկայում՝ սրանք ծնունդ են տալիս փոխադարձ հասկացողութեան, մօտիկութեան ու մի առանձին մտերմութեան՝ ազգ կազմող մարդկանց միջեւ. ապա ծնունդ են տալիս ազգային ինքնագիտակցութեան, փոխադարձ կապերի, իրաւունքների ու պարտականութիւնների ճանաչման, ձգտումների, ցանկութիւնների, կարիքների ու պահանջների ընդհանրութեան:

Ահա թէ ինչ է ազգը:

Բացատրութիւնը մի քիչ երկար է ու ոչ ցանակալի չափով որոշակի, բայց երեւոյթի բարդ էութիւնը թոյլ չի տալիս ամփոփելու այն՝ մի սեղմ ու կտրուկ ֆորմիւլի մէջ:

Ազգը պատմա-մշակութային երեւոյթ է, ազգային միութիւնը՝ պատմա-մշակութային կապակցութիւն:

Վերջի հաշուին՝ մշակոյթն է, որ ժողովուրդներից ազգեր է ստեղծում, բաժանում է մարդկութիւնը տարբեր ազգութիւնների եւ միացնում է մարդկանց ազգութիւնների մէջ:

 

II

Մի միջանկեալ նկատողութիւն:

Նորերս կարդացի Լ. Շանթի հետեւեալ տողերը. «Միայն մարդու յատկութիւնը չէ ազգ ու քաղաքակրթութիւն առաջացնել: … Անտառն ալ իր տեսակի ազգ մըն է, իր յատուկ քաղաքակրթութեամբ…»:

Եթէ իմ ընթերցողը կարդացել է Լ. Շանթի «Ի՞նչ է ազգութիւնը» յօդուածը (իսկ եթէ դեռ չի կարդացել, արժէ որ կարդայ), նկատած պիտի լինի անշուշտ, որ ընդհանուր առմամբ ես կանգնած եմ նոյն տեսակէտի վրայ ու զարգացնում եմ նոյն թէզերը, ինչ եւ Շանթը: Բայց արտագրածս տողերի մէջ պարունակւում է, եթէ չասեմ հիմնական սխալ, յամենայն դէպս մի շատ խոշոր թիւրիմացութիւն, որ պէտք է մատնանիշ արուի:

Հակառակ Շանթի կարծիքին, ազգ կազմելը, ինչպէս եւ քաղաքակրթութիւն (civilisation) առաջացնելը, միայն ու միայն մարդու յատկութիւն է. ոչ բոյսերը ու ոչ էլ կենդանիները ընդունակ են այդ անելու:

Իսկ եթէ, հետեւելով Շանթին, ընդլայնուի այդ աստիճան բառերի իմաստը, նրանք կը կորսնցնեն ամէն եզր, ամէն բովանդակութիւն եւ կը դառնան սոսկ «բառեր»՝ դատարկ ու պարապ հնչիւն:

Հետագայ տողերում Շանթը խօսում է «ընտանիքների», «խմբական կեանքի», «ցեղային կազմակերպութիւնների» ու «ժողովուրդների» մասին, ցոյց տալու համար, թէ կենդանիներն էլ ընդունակ են այդ ամէնը ունենալու:

Կասկած չկայ, որ ե՛ւ կենդանիները, ե՛ւ բոյսերը ունեն խմբական կեանք ու կազմում են ընտանիքներ, ցեղեր (բոյսերը՝ բնագիտական իմաստով, իսկ կենդանիները՝ նաեւ սոցիալական իմաստով):

Բայց թիւրիմացութիւնը նրա մէջ է, որ ընտանիքը, ցեղը, խումբը, ժողովուրդը՝ տարբեր հասկացողութիւններ են, ազգը՝ տարբեր: Բնագիտութիւնը բաժանում է բուսական ու կենդանական աշխարհը զանազան դասերի, ցեղերի, տեսակների, ընտանիքների, բայց երբեք ազգերի:

Ազգն էլ խմբակցութիւն է անշուշտ ու ազգային կեանքն էլ՝ խմբական կեանքը: Բայց ամէն խմբակցութիւն ազգ չէ ու ամէն խմբակային կեանք ազգային չէ: Ազգը մարդկային ու այն էլ մարդկային առանձնայատուկ խմբակցութիւն է, որ չպետք է շփոթել ուրիշ կարգի խմբակցութիւնների հետ, եթէ ուզում ենք հասկանալ իրար:

Նոյնը եւ քաղաքակրթութեան վերաբերմամբ: Խօսել անտառի կամ անտառային «քաղաքակրթութեան» մասին, դա ասել է պարզապէս խաղալ բառերով: Տարակոյս չկայ, որ անտառը (ոչ միայն ամէն մի ծառ անհատը, այլ եւ անտառը իբրեւ ամբողջութիւն) ունի իր կեանքը, իր զարգացումը, իր առաջադիմութիւնը: Պարզ է նոյնպէս, որ քաղաքակրթութիւնն էլ իր էութեամբ զարգացում է: Բայց ամէն մի զարգացում քաղաքակրթութիւն չէ: Քաղաքակրթութիւն անուանւում է հանրային կեանքի առանձին ձեւի ու առանձին բովանդակութեան զարգացում, որ յատուկ է միայն մարդկային ընկերութիւններին:

Գիտեմ, որ մրջիւնների կեանքի մասին պատմողները եւ գրողները գործադրում են յաճախ պետութիւն, դասակարգ, զօրք, զօրավար, բանակցութիւն, դաշինք ու պատերազմ բառերը: Բայց չպէտք է մոռանալ, որ դա կամ բանաստեղծական ոճ է, երեւոյթները մարդկայնացնելու ձգտում (մի բան, որից ազատ չեն նոյնիսկ գիտնականները) կամ պարզ համեմատութիւն: Բայց որքան էլ գայթակղեցուցիչ ու իր տեղում ընդունելի լինի այդ ոճը, նա դառնում է շատ վտանգաւոր, երբ գործադրւում է այնտեղ, ուր պէտք կայ ճշդօրէն սահմանելու գաղափարները եւ գաղափարներ արտայայտող բառերի իմաստը:

Ի՞նչ տարբերութիւն մրջիւնային «պետութեան» եւ մարդկային պետութեան միջեւ: Ճիշդ նոյնը, ինչ մրջիւնի ու մարդու միջեւ: Ի հարկէ, երկուսն էլ կենդանի օրգանիզմներ են, ունեն նոյն ծագումը ու ապրում են համաձայն նոյն կենսաբանական օրէնքների: Բայց եւ այնպէս, մենք տարբերում ենք մէկը միւսից, մէկին մարդ ենք անուանում, միւսին՝ միջիւն: Եւ շատ բան շահած չէինք լինի (մեր հասկացողութիւններն ու բառերի իմաստը ճշդելու տեսակէտից), եթէ երկուսին էլ «մարդ» անուանէինք:

Ազգը պատմամշակութային երեւոյթ է եւ ո՛չ բնապատմական:

Անհերքելի է, որ ամէն մի ընկերային-սոցիալական (ուրեմն եւ պատմա-մշակութային) երեւոյթի տակ դրուած են կենսաբանական հիմքեր, ինչպէս կենսաբանականի տակ՝ բնագիտական, ֆիզիքական, քիմիական, իսկ սրանց տակ՝ մեքանիքական հիմքեր: Բայց մենք որոշակի տարբերում ենք միմիեանց այդ երեւոյթները եւ ամէն մէկին տալիս ենք իր յատուկ անունը (եւ պէ՛տք է տանք, որպէսզի հասկանանք, թէ ինչի մասին ենք խօսում): Կենսական պրոցեսները տարբերում ենք ֆիզիքականներից ու քիմիականներից, հոգեկան ու ընկերային պրոցեսները տարբերում ենք կենսաբանականից…

Թերեւս սա մեր մտքի տկարութիւնն է, բայց այլ կերպ մենք չենք կարող մտածել, ըմբռնել, արտայայտուել ու հասկանալ միմիեանց:

Եթէ ընդունենք, թէ «անտառն էլ իր տեսակի ազգ մըն է», ոչ միայն չենք պարզաբանի «ազգ» գաղափարը, այլ մի նոր շփոթութիւն կ’աւելացնենք եղածների վրայ ու կը կորսնցնենք մեր ճանապարհը, մեր ոտների տակիպինդ հողը: Որովհետեւ նոյն տեսակէտից՝ ու շատ աւելի մեծ իրաւունքներով, կարող ենք ասել, թէ Անդրկովկասի ազգաբնակութիւնն էլ, իբրեւ ամբողջութիւն, «իր տեսակի ազգ մըն է»:

Բայց չէ՞ որ մեր (Շանթի ու իմ) ըմբռնումով Անդրկովկասում ապրող հայերը, վրացիները, թուրք-թաթարները, պարսիկները, քուրդերը, լեզգիները, ռուսները, գերմանները, հրեանները, չէ՞ որ սրանք չեն կազմում մի ազգ, այլ կազմում են տարբեր ազգեր:

Յետոյ, զարգացնելով նոյն տեսակէտը, անսահման լայնացնելով գաղափարները ու խաղալով բառերի հետ, ինչո՞ւ չասել, թէ արեգակային սիստեմն էլ «իր տեսակի ազգ մըն է» կամ թէ  Հերգուլէսի համաստեղութիւնն էլ ունի «իրեն յատուկ քաղաքակրթութիւն»… Չէ՞ որ արեգակն էլ, իր մոլորակներով, կազմում է մի առանձին միութիւն տիեզերքի մէջ, «ընտանիք» է, «ցեղ» է ու հերգուլեան համաստեղութիւնն էլ ունի իր խմբական կեանքը, իր կազմը, իր զարգացումը եւ չէ՞ որ բանաստեղծները սիրում են յատկացնել աստղերին մարդկային յատկութիւններ, հաւատացնում են, թէ աստղերը ժպտում են միմեանց, կարօտում են իրար, «երգում են անշուշտ, միասին խմբուած» (Պրերարդովիչ), «կոյս-ծաղիկներին հեքիաթ են պատմում» (Ֆոֆանով)…

Շարունակելի