Այս տարուայ ապրիլի 13-ին Հայկական ուսումնասիրութիւնների ԱՆԻ կենտրոնը ամբողջապէս եւ առաջին անգամ գաղտնազերծեց Մատրիտեան փաստաթուղթը: Մի քանի օր առաջ` յունիս 23-ին, ԱՆԻ կենտրոնը հայերէնով առաջին անգամ հրապարակեց Մատրիտեան փաստաթղթից ածանցեալ Քազանի առաջարկութիւնը` աշխատանքային տարբերակը, որը 2011-ի յունիսին մերժել էր Իլհամ Ալիեւը Հայաստանի եւ Ռուսաստանի նախագահների հետ եռակողմ հանդիպման ընթացքում: Սերժ Սարգսեանը ապրիլին «Պլումպերկ»-ի հետ զրոյցում նշեց, որ Հայաստանը Քազանում ընդունել է այդ առաջարկները որպէս ապագայ բանակցութիւնների հիմք:
Հայաստանի բարձրաստիճան պաշտօնեաները նշում են, որ Քազանում Պաքուն ներկայացրել է միանգամից 10 առարկութիւն: Ինչո՞ւ Ալիեւը մերժեց Քազանի փաստաթուղթը, որո՞նք էին հիմնական առարկութիւնները, որ ունեցել է Ազրպէյճանը Քազանում:
Առաջին
Ազրպէյճանը համաձայն է տարածքների վերադարձ-կարգավիճակի յստակեցում բանաձեւին, սակայն շարունակում է պնդել, որ Լեռնային Ղարաբաղը պէտք է, թէկուզ ձեւական, մնայ Ազրպէյճանի, աւելի ճիշդ` Խորհրդային Ազրպէյճանի տարածքային ամբողջականութեան շրջանակներում, քանի որ չի կարող փոխել Ազրպէյճանի սահմանադրութիւնը: Եթէ Ազրպէյճանը համաձայնութիւն տայ Քազանի առաջարկներին, ապա նախ պէտք է փոխի երկրի սահմանադրութիւնը, քանի որ բոլորի համար ակնյայտ է, որ Լեռնային Ղարաբաղում հանրաքուէի անցկացումը նշանակում է Արցախի անկախութիւն: Ազրպէյճանի այսօրուայ սահմանադրութեան համաձայն, Լեռնային Ղարաբաղը Ազրպէյճանի մաս է համարւում:
Այսպիսով, Պաքուի համար անընդունելի է Մատրիտեան փաստաթղթի կամ դրանից ածանցեալ Քազանի առաջարկի այն ձեւակերպումը, ըստ որի, հանրաքուէի ընթացքում հարցի կամ հարցերի ձեւակերպման սահմանափակում չի լինելու եւ կարող է թոյլ տալ իւրաքանչիւր կարգավիճակի հնարաւորութիւն:
Մատրիտեան փաստաթղթում հանրաքուէի մասին կէտը ձեւակերպուած է այսպէս. «Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական իրաւական կարգավիճակը կ՛որոշուի պլեբիսցիտի (կամարտայայտութիւն, Ա.) միջոցով, որը Լեռնային Ղարաբաղի բնակչութեանը ընձեռում է կամքի ազատ եւ իրական արտայայտում: Պլեբիսցիտի ժամկէտներն ու մանրամասները կողմերը կը համաձայնեցնեն ապագայ բանակցութիւններում, ինչպէս նկարագրուած է 9-րդ կէտում: Լեռնային Ղարաբաղի բնակչութիւն ասելով` հասկացւում են 1988 թ. ազգային համամասնութիւնով ԼՂԻՄ-ում ապրող բոլոր ազգերը այնպիսի էթնիկ համամասնութեամբ, ինչպէս եղել է մինչեւ հակամարտութեան սկիզբը: Պլեբիսցիտի ընթացքում հարցի կամ հարցերի ձեւակերպման սահմանափակում չի լինելու եւ կարող է թոյլ տալ իւրաքանչիւր կարգավիճակի հնարաւորութիւն»:
Երկրորդ
Ազրպէյճանը համաձայն չէ միմեանց հետ կապել հանրաքուէի անցկացում/Քարվաճառի (Քելբաջարի) վերադարձ ժամանակացոյցը, աւելի պարզ` Պաքուն չի ցանկանում Լեռնային Ղարաբաղում ապագայում անցկացուելիք քուէարկութեան համար նշել յստակ ժամանակահատուած: Մինչդեռ եթէ չի նշւում քուէարկութեան ժամանակը, ապա Մատրիտեան եւ նրանից ածանցեալ Քազանի առաջարկութիւնը դառնում է փուլային լուծում, ընդ որում, շատ աւելի վատ Հայաստանի եւ Արցախի համար, քան` 1997-ի փուլայինն էր:
Ո՛չ Մատրիտեան, ո՛չ Քազանի առաջարկներում, որոնք սկզբունքներ են, հանրաքուէի անցկացում/Քարվաճառի (Քելբաջարի վերադարձ) ժամանակացոյցի մասին յիշատակութիւն չկայ, սակայն բանակցութիւնների ընթացքում դա ամէնից շատ քննարկուող եւ վիճելի կէտերից է:
Մատրիտեան փաստաթղթում Քարվաճառի (Քելբաջարի) հատուածը ձեւակերպուած է այսպէս. «Հայկական ուժերը դուրս են բերւում Քելբաջարի շրջանից: Սահմանափակ զօրամիաւորում տեղակայուելու է Քելբաջարի շրջանի այն տարածքում, որը որոշելու է Միջազգային անցումային յանձնաժողովը` մինչեւ Խաղաղութեան համաձայնագրի ստորագրումը: Քելբաջարի շրջանը գտնուելու է Միջազգային անցումային յանձնաժողովի մշտադիտարկման տակ` ԵԱՀԿ յանձնաժողովի միջոցով, որը ներառելու է հայ եւ ազրպէյճանցի ներկայացուցիչներ: Քելբաջարի շրջանի միջազգային անցումային մոնիթորինկի ընթացքում Քելբաջարի շրջանի բնակչութեան դուրս գալը շրջանից միջազգային հանրութեան կողմից խրախուսուելու է: Ազրպէյճանական ներքին տեղահանուած անձանց թոյլ կը տրուի վերադառնալ Քելբաջարի շրջան` Խաղաղութեան համաձայնագրի ուժի մէջ մտնելուց հինգ տարի անց»:
Երրորդ
Ազրպէյճանը համաձայն չէ, որպէսզի Հայաստանը Լեռնային Ղարաբաղին կապող միջանցքը ունենայ իրաւական նոյն կարգավիճակը, ինչ ունենալու է Լեռնային Ղարաբաղը հանրաքուէի անցկացումից յետոյ: Պաքուն պատրաստ է այդ միջանցքը ժամանակաւորապէս, ասենք` 99 տարով, տրամադրել ԵԱՀԿ-ի տնօրինմանը:
Մատրիտեան փաստաթղթում Բերձորի (Լաչինի) միջանցքի մասին կէտը ձեւակերպուած է այսպէս. «Համաձայնեցուած լայնքի միջանցքը պէտք է Լեռնային Ղարաբաղը կապի Հայաստանի հետ: Մինչեւ Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական իրաւական կարգավիճակի որոշումը, այդ միջանցքը գտնուելու է Լեռնային Ղարաբաղի ժամանակաւոր իշխանութիւնների վերահսկողութեան տակ` համաձայն սթաթիւս քուոյի պայմաններին այն պահի դրութեամբ, երբ Խաղաղութեան համաձայնագիրը կը մտնի ուժի մէջ: Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական իրաւական կարգավիճակի որոշումից յետոյ, միջանցքի օգտագործման գործընթացը կը կարգաւորուի` հաշուի առնելով Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակը»:
Չորրորդ
Ազրպէյճանի համար «Լաչինի միջանցք»-ը աւելի շատ նշանակում է ճանապարհ, մինչդեռ Հայաստանի եւ Արցախի համար դա պէտք է լինի իրական միջանցք` առնուազն մի քանի տասնեակ քիլոմեթր լայնութեամբ: Բանակցութիւնների բոլոր փուլերում Բերձորի (Լաչինի) միջանցքի լայնութեան հարցը եղել է եւ մնում է վիճելի խնդիրներից:
Բացի վերոնշեալ չորս կէտերից` Ազրպէյճանը Քազանում ներկայացրել է այլ առարկութիւններ եւս, որոնց պատճառով բանակցութիւնները մտել են խորը փակուղի:
Այսօր` քազանեան փակուղուց հինգ տարի եւ ապրիլեան պատերազմից ամիսների անց, կրկին Ռուսաստանի միջնորդութեամբ, ղարաբաղեան բանակցութիւններում նկատւում է զգալի աշխուժացում: Վլատիմիր Փութինը եւ արտաքին գործերի նախարար Սերկէյ Լաւրովը ԵԱՀԿ Մինսքի խմբի շրջանակներին զուգահեռ իրականացնում են միջնորդական առաքելութիւն:
Ի՞նչ է փոխուել Մատրիտեան եւ այդ փաստաթղթից ածանցեալ քազանեան առաջարկութիւններում, որոնք երբեմն անուանւում են Լաւրովի առաջարկներ: Արդեօք Հայաստանը եւ Արցախը կը գնա՞ն հողային զիջումների` յատկապէս հաշուի առնելով ապրիլեան 4-օրեայ պատերազմը: Արդեօք Ռուսաստանը կը փորձի՞ լուծում պարտադրել: Ինչպիսի՞ն կը լինի ԵԱՀԿ Մինսքի խմբի միւս եռանախագահող պետութիւնների` Միացեալ Նահանգների եւ Ֆրանսայի կեցուածքը, եթէ Ռուսաստանը փորձի խաղաղութիւն` «ռուսական խաղաղութիւն» պարտադրել հակամարտութեան կողմերին: Այս եւ բազմաթիւ այլ հարցեր շարունակում են մնալ օդում կախուած:
ԹԱԹՈՒԼ ՅԱԿՈԲԵԱՆ
ԱԶԴԱԿ, 27 Յունիս, 2016թ.
