«Նոր Յառաջ»ի հարցազրոյցը «Անի» կեդրոնի տնօրէն, «Սիվիլիթաս»ի վերլուծաբան, լրագրող Թաթուլ Յակոբեանի հետ
ԽՄԲ.- Լրագրող, փորձագէտ եւ գիրքերու հեղինակ Թաթուլ Յակոբեան «Անի» կեդրոնի տնօրէնն է, նաեւ՝ «Սիվիլիթաս»ի վերլուծաբան։ Իր խմբագրութեամբ եւ «Անի» կեդրոնի նախաձեռնութեամբ վերջերս վերհրատարակուած է Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան վերջին վարչապետ Սիմոն Վրացեանի «Խարխափումներ» հատորը (190 էջ), հրատարակուած՝ Արշակ Ջամալեանի «Յովհաննէս Քաջազնունին եւ Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը» գիրքը – որ առաջին անգամ ըլլալով լոյս կը տեսնէ -, ինչպէս նաեւ երեք այլ հատորներ։ Այս առիթով ստորեւ կու տանք «Նոր Յառաջ»ի հարցազրոյցը լրագրողին հետ։
«Նոր Յառաջ» – Ի՞նչ նպատակով վերհրատարակած էք հինգ հատորներ, որոնց կարգին Սիմոն Վրացեանի, Արշակ Ջամալեանի, Յովհաննէս Քաջազնունիի գիրքերը։
Թաթուլ Յակոբեան – Այս գործերին ես ծանօթացայ մօտաւորապէս 10-15 տարի առաջ երբ աշխատում էի «Արցախեան օրագիր» եւ «Հայերը եւ Թուրքերը» գրքերիս վրայ – ուր անդրադարձ կայ հայ-թրքական յարաբերութիւնների պատմութեան մասին – հէնց այն ժամանակ ուզում էի խորանալ այդ նիւթին մէջ եւ հասկանալ թէ ի՞նչ դէպքեր են տեղի ունեցել 1918-1920 թուականներին եւ այդ պատճառով էլ վերոնշեալ հատորները կարդացի եւ մեծապէս տպաւորուեցի, որովհետեւ ինձ շատ հետաքրքրեցին Դաշնակցութեան ներքին բանավէճերը։ Ասեմ, որ ես հիմնադրելով «Անի» ուսումնասիրութիւնների կենտրոնը որոշել եմ հրատարակել գրքեր, որոնք գաղտնիք չեն, բայց որոնց մասին շատ չի խօսւում, կամ չեն ուզում խօսել…։
Սկիզբը ծրագրել էի միայն երկու հատոր հրատարակել Յովհաննէս Քաջազնունու «Դաշնակցութիւնը այլեւս անելիք չունի» եւ այդ գիրքին պատասխանած Սիմոն Վրացեանի «Խարխափումներ»ը, մտածելով որ այդ լաւագոյն ձեւն է, նկատի ունենալով որ նրանք Ա. Հանրապետութեան առաջին եւ վերջին վարչապետներն են։ Բայց յետոյ ինձ տեղեակ պահեցին որ երեք ուրիշ արժէքաւոր գործեր էլ կան՝ Նաւասարդեան, Դարբինեան եւ Ջամալեան, եւ առաջարկեցին որ այս վերջին գիրքերն էլ հրատարակեմ։ Ես էլ սիրով ընդառաջեցի եւ հինգ հատորներ վերահրատարակեցի, որոնք լոյս տեսան թէ՛ առանձին-առանձին եւ թէ՛ էլ միասնական գիրքով։
Ընդհանրապէս անցեալի պատմութիւնը ինձ հետաքրքրում է այն ժամանակ երբ տեղի ունեցածը այսօրուան հետ կապ ունի, ինչպէս է պարագան նշեալ հինգ հատորներին։ Այդ հրատարակութիւնների յառաջաբանում գրել եմ թէ՝ ցաւալի է այն երեւոյթը որ շատեր երբ ուզում են ՀՅԴ-ին հարուածել իբրեւ օրինակ են բերում միայն Քաջազնունու գիրքը։ Բայց իրականութեան մէջ Քաջազնունու վերնագիրը («Դաշնակցութիւնը այլեւս անելիք չունի») ինձ բացարձակապէս չի հետաքրքրում, որովհետեւ ինձ համար կարեւորը այդ գրքի խորքն էր եւ նրանք ովքեր Քաջազնունու վերնագիրն են դարձնում դրօշակ, նրանք ո՛չ խորանում են պատմութեան մէջ եւ ոչ էլ պատմութիւն են հասկանում։ Ես ափոսում եմ որովհետեւ չի կարելի Քաջազնունու նման խոր մտածող մարդուն մի նախադասութեամբ պարզունակ եւ հասարակ դարձնել։ Այդ գրքերում նոյն այսօրուան հարցերն են արծարծուած՝ Ռուսաստան թէ Թուրքիա, Հայաստանի արեւելումը՝ թէ ի՞նչ ճանապարհ ենք ընտրելու, եւայլն։ Տեսնելով այդ բոլորի կապը մեր օրերի հետ ձեռնարկեցի վերահրատարակման աշխատանքին։ Նաեւ կարեւոր էր այն առումով որ պէտք էր արժանին մատուցել Քաջազնունուն, քանի որ նրա գործերը շատ քիչ են տպագրուել։ Այսօր Հայաստանում թէ Սփիւռքում հազար ու մէկ փողոցներ են վերանուանուել զանազան մարդկանց անունով, բայց ես չեմ յիշում օրինակ մեր մայրաքաղաք Երեւանում Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան առաջին վարչապետի անունով մի ինչ-որ կարեւոր վայր անուանակոչուած լինի (ներկայիս միայն շատ փոքրիկ կարճ մի փողոց է իր անունով կոչւում)։ Կամ օրինակ մեր երկրում Նժդեհի բազմաթիւ արձաններ կան, թող լինեն, չնայած որ ես խիստ վերապահումներ ունեմ վերջինիս «լենինացման» հետ – ես այս բառը միշտ օգտագործում եմ, ասելով որ չի կարելի պատմական կերպարները «լենինացնել», ինչպէս որ անում էին սովետական իշխանութիւնները աստուածացնելով Լենինը։
Իմ կարծիքով մեր քաղաքական մտքի պատմութեան մէջ Քաջազնունին այն կերպարն է որ հակասական լինելով հանդերձ խորք ունի։ Այս գրքերը քաղաքագիտական տեսակէտից շատ մեծ արժէք են ներկայացնում եւ մենք դժբախտաբար այդ առումով հարուստ գրադարան չունենք եւ հաւանաբար պատճառն էլ այն է, որ ցաւ ի սիրտ մեր անկախութեան պատմութիւնը ընդարձակ չի, այլ ինչ որ ձեւով կարելի է ասել «դրուագային» է։ Այս գրքերը կարեւոր էին նաեւ հայ քաղաքական մտքի պատմութիւնը ուսումնասիրող այսօրուան Հայաստանցիների համար։ Այստեղ ազնուօրէն պէտք է ասեմ, թէ նկատի ունենալով որ ես ֆինանսաւորող չունեմ, պէտք է հրատարակեմ այնպիսի գրքեր որոնց գոնէ յիսուն տոկոսը կարող եմ վաճառել։
«ՆՅ» – Դուք ըսիք, թէ այս գիրքերը հակառակ անոր, որ հարիւր տարի առաջ գրուած են բայց այժմէական հարցեր կ՚արծարծեն։ Գիրքեր կան որոնք փոշիներու տակ մնացած են։ Ձեր կարծիքով ի՞նչն է այս ցաւալի երեւոյթին պատճառը, մանաւա՛նդ Հայաստանի անկախացումէն ասդին։
Թ.Յ. – Իմ նպատակն ալ այն է, որ այդ գիրքերը վերահրատարակելով կարելի է հիանալի դասեր քաղել եւ օգտուել անցեալի պատմութիւնից։ Դժուար է միանշանակ պատասխանել նման բացթողումների վերաբերեալ հարցերին։ Ես կարծում եմ որ քննադատութիւնները ընդհանրապէս պէտք չէ խրտչեցնեն եւ պէտք է նետուել այս գործին մէջ։
«ՆՅ» – Ես անձամբ ներկայ էի գիրքերու շնորհահանդէսին եւ կը սպասէի որ Դաշնակցութեան շրջանակէն ալ ներկայացուցիչներ մասնակցէին այդ ձեռնարկին եւ զարմանալի թուեցաւ դաշնակցականներու բացակայութիւնը։ Ի՞նչն էր պատճառը։
Թ.Յ. – Ես շատ կը փափաքէի որ նրանք ներկայ լինէին եւ առողջ վիճարկում տեղի ունենար։ Անձամբ հրաւիրել էի մի շարք կուսակցականների եւ ենթադրում եմ որ վերջիններս այդ օրը իսկապէս զբաղուած էին եւ ուրիշ յանձնառութիւններ ունէին։
«ՆՅ» – Այս հրատարակութիւններու ուղղութեամբ կուսակցական պատասխանատուները ինչպիսի՞ վերաբերում ունեցան։
Թ.Յ. – Ես նախքան հատորների հրատարակումը Դիմագիրքի իմ էջով տեղեկացրեցի ծրագրիս մասին՝ արձագանգներ ստանալու նպատակով։ Եղան շատ քննադատութիւններ, որոշներ չէզոք դիրք բռնեցին, բայց եղան նաեւ քաջալերական խօսքեր։
«ՆՅ» – Ի՞նչ կ՚ըսէին քննադատողները։
Թ.Յ. – Որոշներ ասում էին թէ ի՞նչ կարիք կայ՝ «Դաշնակցութիւնը այլեւս անելիք չունի» վերնագրով գիրք վերահրատարակել այսօր։ Միւս կողմից պէտք է ասեմ որ իմ ծանօթ նշանաւոր դաշնակցականներից շատերն էլ քաջալերանքի նամակներ յղեցին ինձ։ Յամենայն դէպս, ես որոշել էի հրատարակել այդ հատորները եւ այդպէս էլ արեցի ստանձնելով այդ գործի ամբողջ պատասխանատւութիւնը, որովհետեւ համոզուած էի, որ բոլորն էլ հետաքրքրուած են այդ գրքով եւ կը գնեն կարդալու համար։
«ՆՅ» – Հետաքրքրական է միասնական հատորին վերնագիրը՝ «Ունի թէ չունի»…։
Թ.Յ. – Ես կ՚ասէի թէ անշուշտ որ Դաշնակցութիւնը անելիք ունի, բայց այդ հարցը ինքնին արհեստական է, քանի որ ընդհանրապէս որեւէ կուսակցութեան ունենալիք-չունենալիքի խնդիրը իմ որոշելիքը չէ, բայց եթէ մի կուսակցութիւն հարիւր տարուց աւելի է որ գոյատեւում է եւ անցել է հայ քաղաքական պատմութեան ամէնից ծանրագոյն շրջանները, ուրեմն վստահաբար անելիք ունի։ Դաշնակցութիւնը ոչ միայն անելիք ունի, այլեւ աւելին պէտք է անի։ Դաշնակցութիւնը ըստ իս Սփիւռքի միակ կառոյցն է որ որպէս կուսակցութիւն գործում է։ ՀՅԴ-ն անելիք ունի Սփիւռքում բայց նաեւ առաջին հերթին Հայաստանում եւ Արցախում։ Այդ կուսակցութիւնը իր անելիքը ապացուցել է 1991 թուականից ի վեր ներկայ լինելով Հայաստանում եւ կարեւոր ներդրում ունենալով Արցախեան ազատամարտին։ Այդ վերնագիրը պարզապէս ընտրուել է զուտ հետեւեալ սկզբունքից ելնելով.- Քաջազնունին իր գիրքը վերնագրել է «Դաշնակցութիւնը այլեւս անելիք չունի», իսկ Վահան Նաւասարդեանն էլ գրել է՝ «Դաշնակցութեան անելիքը»։ Ահաւասիկ այս երկուսի մէկտեղումից ընտրեցի միասնական հատորի վերնագիրը։ Բայց պէտք է ոչ թէ վերնագրին ուշադրութիւն դարձնել, այլ խորանալ գիրքին մէջ տեղ գտած ժամանակահատուածի վրայ՝ երբ Հայաստանը նոր էր կորցրել իր անկախութիւնը եւ բոլշեւիկները իշխում էին մեր երկրին։
«ՆՅ» – Քիչ մըն ալ խօսինք Քաջազնունիի տիպարի մասին։
Թ.Յ. – Ես կարծում եմ որ Քաջազնունին առաջին հերթին եղել է պատասխանատու հայրենասէր եւ խիզախ քաղաքական գործիչ։ Օրինակի համար երբ մենք կարդում ենք 1918ի Օգոստոս 3ին Հայաստանի Ազգային Խորհուրդի մէջ նրա առաջին ելոյթը, որի ընթացքին խօսում է Օսմանեան Կայսրութեան հետ յարաբերութեան մասին եւ զգուշութեան կոչ է անում, մենք անդրադառնում ենք, թէ նա որքան քաջ, ռէալ դատող եւ միաժամանակ տխուր, բայց խորունկ անձնաւորութիւն է եղել, չմոռանանք թէ Քաջազնունին էր որ սովահարութիւնից փրկեց հայ ժողովրդին։ Այս բոլորի կողքին, նա միաժամանակ շատ հակասական մարդ էր. օրինակի համար մէկ կողմից ասում էր, որ Թուրքերի հետ լեզու պէտք է գտնել եւ միւս կողմից իր նամակներից մէկում գրում էր թէ՝ «մենք պէտք է դէպի Ռուսաստան կողմնորոշուենք»։ Բայց այս կեցուածքն էլ հասկանալի է, որովհետեւ նա տեսնում էր որ աշխարհի մէկ վեցերորդ մասում իշխանութեան հասած են բոլշեւիկները եւ հետեւաբար Հայերին այլ ձեւ հնարաւոր չէր պատկերացնել։ Ես կարծում եմ որ Քաջազնունու նմանատիպ կեցուածքը արդարացուած է նկատի ունենալով այդ օրերի կացութիւնը։ Մի խօսքով լաւ կը լինի որ նա վերագնահատուի, վերարժեւորուի։ Թերեւս այս հրատարակութիւնից յետոյ Երեւանի մէջ աւելի յարմար մի վայր կը վերանուանեն Քաջազնունու անունով։
Ի վերջոյ մենք պէտք չէ մոռանանք որ այսօրուան Հայաստանի Հանրապետութիւնը շարունակութիւնն է 1918ի Ա. Հանրապետութեան։ Իսկ այդ Հանրապետութեան առաջին վարչապետը Յովհաննէս Քաջազնունին էր։ Տեղեկացնեմ, որ ես պիտի շարունակեմ Քաջազնունիական իմ ուսումնասիրութիւնները եւ յոյսով եմ որ պիտի կարողանամ իրենից ուրիշ գործեր վերահրատարակել, նաեւ լոյսի բերել իր անտիպ աշխատութիւնները, այդ կարգին գրական ստեղծագործութիւնները։
Ասեմ, որ Քաջազնունին շատ տխուր վախճան ունեցաւ։ Ինչպէս գիտէք, նա զոհը դարձաւ բոլշեւիկեան ահաբեկչութեան։ Սիմոն Վրացեան նրան նուիրեց մի հատոր որ կոչւում է «Յետմահու»…։
«ՆՅ» – Դուք շնորհահանդէսի ժամանակ խօսեցաք Քաջազնունիի զաւակներուն ճակատագրին մասին եւ ըսիք թէ այսօրուան Հայաստանի գործիչները շատ բան ունին սորվելիք Քաջազնունիէն։ Որո՞նք են այդ ուսանելի դասերը։
Թ.Յ. – Քաջազնունու ընտանիքի դժբախտ պատմութիւնը իմ վրայ խոր ազդեցութիւն է թողել. նրա չորս տղաները մեկնեցին պատերազմ։ Նաեւ՝ երբ նա գնաց Ամերիկա նոյնիսկ վերարկու չունէր հագնելու, յարմար կօշիկ չունէր…, ասել է թէ երբ բնակչութիւնը սովահար է պէտք է երկրի առաջին դէմքն էլ հասկանայ ժողովրդի վիճակը եւ նոյն ձեւով ապրի, ինչպէս ապրում էր Քաջազնունին։ Չի կարելի տեսնելով հանդերձ ժողովուրդիդ թշուառ վիճակը դու ապրես շքեղ ապարանքների մէջ եւ խեղճերին կեղեքելով հարստանաս…։ Ահաւասիկ՝ ուսանելի դասերը։ Եւ այս ո՛չ միայն Քաջազնունուց, այլ նաեւ՝ Աղբալեանից, Վրացեանից։ Եթէ նրանց այսօր համեմատենք Սերժ Սարգսեանին, Յովիկ Աբրահամեանին եւ միւս օլիգարխներին, ապա կը տեսնենք թէ այս վերջինները – որոնք երկրի առաջին դէմքերն են – աւելի շա՛տ դրամ ունեն քան թէ երեք միլիոն հայ ժողովուրդը։ Քաջազնունիները հայ ժողովրդի հետ միասնաբար տառապել են։ Լաւ կը լինի որ այսօրուան իշխանիկները Քաջազնունի կարդան։ Նաեւ թող կարդան բոլոր դաշնակցականները, որովհետեւ այդպիսով ինձ կ՚օգնեն որպէսզի ես վերահրատարակեմ այլ պատմական գիրքեր։
Ասեմ, որ ես այսօր ծանօթ չեմ որեւէ բարձրաստիճան պաշտօնեայի, որի զաւակը բանակ է գնացել ծառայելու եւ առաջին գծում է գտնւում։ Միշտ էլ ցաւալիօրէն զոհւում են աղքատ ընտանիքների որդիները։ Քաջազնունու զաւակներից մէկը 20 տարեկանին զոհուել է Ղարաքիլիսայի (այսօրուան Վանաձորը) կռիւների ընթացքին։ Նրա երկրորդ որդին սպաննուել է 1920 թուականին Զանգիբասարի՝ Մասիսի շրջանի հայ-թաթարական (այսօր՝ հայ-ազէրական) բախումների ընթացքին։ Քաջազնունու երրորդ զաւակը գերի ընկաւ Կարսի պաշտպանութեան օրերին։ Չորրորդ որդին հայրենական մեծ պատերազմին գնաց կռուելու Սովետական Միութեան կազմին մէջ եւ… չվերադարձաւ։ Ուրեմն կարելի չէ մոռանալ եւ չյիշել նման հայրենասէր անձնաւորութիւն մը որ չորս զաւակ զոհ տուած է։ Թող նա օրինակ հանդիսանայ միւսներին…։ Աւելացնեմ որ բարեբախտաբար Քաջազնունին նաեւ երկու դուստր ունէր որոնք Երեւանում ապրեցին մինչեւ խոր ծերութիւն, բայց նրանք էլ դաժան կեանք են ունեցել, աղքատ են եղել։ Նրանց աճիւնները ամփոփուել են Հայաստանի Թոխմախի գերեզմանատանը։ Նրանց գերեզմանները շատ անմշակ վիճակում են…։ Միւս կողմից Պանթէոնում այսօր թաղում են մարդկանց ովքեր ո՛չ մի ներդրում չեն ունեցել մեր երկրի պետականութեան գործում։
«ՆՅ» – Այս գիրքերուն առաջին հրատարակութիւնը լոյս տեսած է մեսրոպեան ուղղագրութեամբ։ Դուք զանոնք վերհրատարակած էք աբեղեանական ուղղագրութեամբ։ Ի՞նչն է պատճառը։
Թ.Յ. – Նշեալ գրքերից չորսը գրուել են արեւելահայերէն եւ մեսրոպեան ուղղագրութեամբ շատ հասկանալի պատճառներով, քանի որ այդ հատորները հրատարակուել են 1923 թուականին։ Միայն Ռուբէն Դարբինեանն է, որ արեւելահայ լինելով հանդերձ գրել է արեւմտահայերէնով եւ պէտք է ասել որ լեզուն շատ էլ յաջող չի։ Ուրեմն ես պահեցի միայն վերջինիս գիրքի լեզուն եւ ուղղագրութիւնը, անշուշտ հիմնական սրբագրութիւններ կատարելով։ Իսկ միւս գործերի ուղղագրութիւնը փոխեցի, քանի որ այսպէս կոչուած առեւտրական առումով շուկան Հայաստանն է, որտեղ սիրում են գիրքեր կարդալ աբեղեանական ուղղագրութեամբ։ Բայց կը վստահեցնեմ, եթէ պահանջը լինի որ այս հատորները արեւմտահայերէնի վերածուեն եւ դասական ուղղագրութեամբ հրատարակուեն, երկու ամսուան ընթացքում կարելի է այդ գործը գլուխ բերել։ Անկեղծ ասած, ես պէտք է վստահ լինեմ, որ կարող եմ որոշակի վաճառք ապահովել։
«ՆՅ» – Այս աշխատանքին նախաձեռնողը «Անի» կեդրոնն է։ Ի՞նչ առաքելութիւն ունի այս կեդրոնը։
Թ.Յ. – «Անի» կենտրոնը մէկ տարի է որ հիմնուել է եւ ես համակարգում եմ այդ կենտրոնի աշխատանքները, որի նպատակն է իրականացնել հայագիտական, պատմական ուսումնասիրութիւններ ո՛չ թէ պատմաբանի տեսանկիւնից, այլ՝ լրագրողական առումով։ Ես փորձել եմ ակադեմական եւ լրագրողական աշխատանքի միջինը գտնել։ Մենք անում ենք ուրիշների չարած գործը եւ արդէն արդիւնքները քաղում ենք։ Բացի հրատարակչական գործից, մենք կազմակերպում ենք նաեւ այլ միջոցառումներ, ինչպէս՝ զանազան դասախօսութիւններ կամ Կարսի անկման 95ամեակին առընչուող գիտաժողովը, որ տեղի ունեցաւ Գիւմրիում։ Մի խօսքով «Անի» կենտրոնը փորձում է պատմութիւնը ներկայացնել իր մերկութեան մէջ, որովհետեւ չի կարելի պատմութիւնը քաղաքականացնել կամ կուսակցականացնել եւ համապատասխանեցնել այսպէս կոչուած օրուան քաղաքական ուժերի ախորժակներին։ Իսկ լրագրական ասպարէզի մէջ պէտք է միօրինակութիւնը քանդել եւ նորութիւններ բերել։ Նաեւ՝ պատմութիւնը պէտք է ներկայացնել բազմաթիւ անկիւններից։ Ահաւասիկ այս է մեր կենտրոնի հետապնդած նպատակը։
Տեսակցեցաւ՝ Արէն Քէրթէշեան
Մարտ 2016 ■
