«Հրանդ Տինք» հիմնադրամի նախաձեռնած «բացայայտել եւ պահպանել Անատոլիայի բազմամշակութային ժառանգութիւնը» նախագծի առաջին կանգառը Կայսերին (Կեսարիա) է: Հիմնադրամը մանրամասն անդրադառնում է Կայսերիի հայկական ու յունական կառոյցներին: Հետազօտողներ Զեյնեփ Օղուզը եւ Վահագն Քեշիշեանը ընդհանուր երեք շաբաթ տեւած աշխատանքներից յետոյ ներկայացրեցին Կեսարիայից ստացած իրենց տպաւորութիւնները:
Նախագծի շրջանակներում Անատոլիայում (Արեւմտեան Հայաստանում, «Ակունք»-ի խմբ.) ասորի, հայ, հրեայ եւ յոյն համայնքների կողմից կառուցուած եկեղեցիների, սինակոկների, մենաստանների, դպրոցների, հիւանդանոցների ու գերեզմանոցների եւ նման այլ կառոյցների ցուցակագրութիւն է կատարւում: Նախեւառաջ նախագծի անձնակազմն ու մասնագէտները Կեսարիայում տարածքի ուսումնասիրման աշխատանքներ են իրականացնում: Հետազօտական շրջայցերից առաջինը յունիս ամսին, իսկ միւսը սեպտեմբերին է կատարուել: Շրջայցին իրենց աջակցութիւնն են ցուցաբերել նաեւ Հայ ճարտարապետների միութիւնը (ՀԱՅՃԱՐ) եւ Մշակութային ժառանգութեան պահպանման կազմակերպութիւնը:
Հետազօտողներ Զեյնեփ Օղուզն ու Վահագն Քեշիշեանը ընդհանուր երեք շաբաթ տեւած աշխատանքներից յետոյ ներկայացրեցին Կեսարիայից ստացած իրենց տպաւորութիւնները:
ՈՒՅԿԱՐ ԿԻՒԼԹԵՔԻՆ.- Ինչո՞ւ հէնց Կեսարիային ընտրեցիք որպէս նախագծի առաջին նահանգ:
ԶԵՅՆԵՓ ՕՂՈՒԶ.- Կեսարիոյ ընտրութեան հարցում մի քանի պատճառներ ունէինք: Նախ սա այն նահանգներից էր, որտեղ խտացուած են մեր ցուցակներում տեղ գտած կառոյցները: Մի քաղաք, որի վերաբերեալ մենագրութիւնները համեմատաբար քիչ էին: Բացի այդ` կապեր ունէինք տեղանքում գործող կազմակերպութիւնների ու անձանց հետ: Էրճիյես համալսարանում քաղաքի եկեղեցիների վերաբերեալ տեւական աշխատանքներ են կատարւում: Տեղացի հետազօտող գրողներ եւ պատմաբաններ նոյնպէս կան:
Առաջին այցելութեան ժամանակ նախատեսել էինք հասնել մեր ցուցակներում տեղ գտած այն վայրերին, որոնց անունները գիտէինք եւ որոնց մասին որոշակի տեղեկութիւն ունէինք: Իսկ մեզ անյայտ եւ հեռաւոր ծայրամասերում գտնուող կառոյցներից այցելեցինք միայն մի տեղում խմբուածները: Մինչդեռ երկրորդ այցելութեան ժամանակ աշխատեցինք տեսնել միայն մեզ անծանօթ կառոյցները եւ գրառումներ կատարել այն հեռաւոր վայրերի մասին, որտեղ նախորդ անգամ չէինք կարողացել հասնել: Գնացինք Կեսարիոյ ամէն անկիւն, ուր որ կարողացանք հասնել: 4 գաւառ կար, որոնք անգամ նշուած չէին մեր ցուցակներում. այնտեղ եւս գնացինք եւ տարատեսակ կառոյցներ տեսանք:
ՎԱՀԱԳՆ ՔԷՇԻՇԵԱՆ.- Կեսարիան ուշագրաւ է այն առումով, որ մի քաղաք է, որտեղ հաւասար կերպով առկայ են յունական եւ հայկական ճարտարապետութիւնները: Սա աշխատանքի տեսանկիւնից եւս առաւելութիւն էր: Թէեւ պատմականօրէն յայտնի է, որ քաղաքում ասորիներ ու հրեաներ են բնակուել, սակայն կառոյցներ, որպէս այդպիսիք, չկային:
ՈՒ. Կ.- Ինչպիսի՞ն էր կեսարացիների վերաբերմունքը:
Զ. Օ.- Մեր առաջին այցելութեան ընթացքում բազմաքանակ անձնակազմ էր աշխատում, մինչդեռ երկրորդն աւելի փոքր կտրուածքով արեցինք: Տեղաբնակները մեր տեղեկատուութեան աղբիւրն էին: Ընդհանուր առմամբ դիմադրութեան չարժանացանք եւ խնդիրներ չունեցանք նաեւ մեզ օգնող գտնելու հարցում: Երբ սկզբում ասում էինք` եկեղեցի, դպրոց ենք փնտռում, ասում էին` «այստեղ չկայ», սակայն մի փոքր զրուցելուց յետոյ շատերը յայտնում էին` ինչ գիտէին: Սակայն բազմաթիւ գանձագողութեան աշխատանքների հետքեր կային: Թերեւս ամենակարեւոր հանգամանքը, որի հետ բախուեցինք, գանձագողութեան ծաւալն էր: Տեղեակ էինք գանձագողերի մասին, սակայն չէինք մտածում, որ ամէն տեղ այն մեր դէմ էր դուրս գալու: Այդ ժամանակ հասկացանք, որ տեղեկութիւն յայտնելու հարցում բնակչութեան անվճռականութիւնը փոքր-ինչ դրանից է ծագում: Հարցնում էին` «ոսկի՞ էք փնտռում»: Որոշ մարդիկ մեզանից ցուցակ էին ուզում, ասում էին. «Մենք ձեզ կ՛օգնենք: Եթէ ցուցակ ունէք, մեզ տուէք, կը նայենք կամ միասին կ՛աշխատենք»:
Վ. Ք.- Երբ գիւղում մի վայր էինք հարցնում, սովորաբար մեզ ինչ-որ մէկի մօտ էին ուղարկում: Ասում էին` «Նա այդ գործերով է զբաղւում»: Մարդիկ, ովքեր ըստ իրենց այդ գործով էին զբաղւում, հիմնականում պեղումներ կատարողներն էին, գանձագողերը: Կան մարդիկ, ովքեր ասում են, թէ ոստիկանութիւնը գիտի դրա մասին: Որոշները պեղումներ անելու համար թոյլտուութիւն են ստացել: Կան նաեւ այնպիսիք, ովքեր ծածուկ են դա անում:
ՈՒ. Կ.- Ինչպիսի՞ վիճակում են հետազօտութեան խնդրոյ առարկայ կառոյցները:
Զ. Օ.- Բազմաթիւ վայրերում կառոյցները կանգուն են. Դրանք ե՛ւ յունական են, ե՛ւ հայկական: Դրանց մի մասը մզկիթի է վերածուել, իսկ միւս մասը գրանցուած է, սակայն վատ վիճակում է գտնւում: Տեսել ենք նաեւ աւերուած կառոյցներ: Որոշ վայրերում միայն երկու սիւն, իսկ որոշ տեղերում անգամ միմիայն քարեր են մնացել: Կեսարիայում ընդհանուր առմամբ աւելի քան 50 կառոյց է կանգուն: Որոշ գիւղեր նոյնիսկ պահպանուել են իրենց փողոցներով, տներով, իսկ որոշներն էլ ամբողջովին լքուած են, սակայն կառոյցները, նախկինի պէս, կանգուն են: Սրանք այնպիսի վայրեր են, որոնք կարող են փաստագրել գիւղի կենցաղը: Կեսարիան պատմական Կապադովկիայի կենտրոնն է, շատ կարեւոր վայր` քրիստոնէութեան պատմութեան մէջ: Շերտ առ շերտ պատմական աշխարհագրութիւն է: Երբ այցելեցինք աւերակները, տեսանք, որ ԺԹ. դարի փլատակների կողքին կան նաեւ այնպիսի մնացորդներ, որոնց անցեալը հասնում է մինչեւ խեթական ժամանակաշրջան: Անյայտ է, թէ ԺԹ. դարից մնացած բազմաթիւ վայրերի տակ ինչեր կան:
Վ. Ք.- Անթիւ-անհամար քարանձաւներ կան: Ժայռակոփ, փորագրութիւններով եկեղեցիներ էլ կան: Մեծ ու փոքր ժայռերը վաղ ժամանակաշրջանում որպէս ապաստարան ու աղօթատեղի են օգտագործուել, իսկ հետագայում` վերածուել եկեղեցիների: Պատմականօրէն եւ աշխարհագրօրէն Կապադովկիայի շարունակութիւնն է: Որոշ ժայռակոփ եկեղեցիներ ընդարձակուել են, կենտրոններ դարձել. կան նաեւ կիսով չափ արհեստական, կիսով չափ փորագրուած եկեղեցիներ: Երբեմն կառուցման համար պեղումներ են իրականացւում, եւ երբ հիմքը գցելու համար ներքեւ են իջնում, քարանձաւ են բացայայտում:
Զ. Օ.- Կեսարիան յոյների համար եւս բաւական նշանաւոր վայր է: Յունական եկեղեցիները, հայկական եկեղեցիների համեմատ, աւելի լաւ վիճակում են, մինչդեռ հայկական եկեղեցիների մեծ մասն աւերուած է: Կեսարիան Կապադովկիայի կարեւոր կենտրոն է: Աւելի՛ն. կանգուն, պահպանուած քարամաներեն արձանագրութիւններ կան: Քարամաներէն լեզուն եւ մշակոյթը մի ոլորտ է, որի նկատմամբ հետաքրքրութիւն են սկսել ցուցաբերել յունական ու Անատոլիայի մշակոյթի պատմութեամբ զբաղուողները: Մեզ ասացին, որ Յունաստանից յաճախ են գալիս` իրենց գիւղերն այցելելու, աւելի քիչ ենք լսել այցելութեան եկած հայերի մասին. այնուհանդերձ, կան հայեր, ովքեր, օրինակ, ամէն տարի գալիս են իրենց գիւղերի գերեզմանատները վերանորոգելու:
ՈՒ. Կ.- Գանձագողերի կողմից թալանուած եկեղեցիները շա՞տ են:
Վ. Ք.- Եկեղեցիները գանձագողերի թիրախն են: Գանձագողերը եկեղեցիների աւերուելու թերեւս ամենաէական պատճառն են: Մինչեւ հիմք` ամէնուր փորել են: Որոշ եկեղեցիներ տների են վերածել, իսկ վանական միաբանութիւններ ամենեւին չեն մնացել: Երբ հարցնում ենք, թէ միաբանութիւնը որտե՞ղ է, բազմաթիւ վայրերում դրօշի տեղն են ասում:
Զ. Օ.- Մէկ-երկու այցելութիւնից յետոյ հետեւեալ եզրայանգմանը եկանք` եթէ գիւղի մուտքի կամ ելքի մօտ բարձր գագաթ կայ, որի վրայ դրօշակ է ծածանւում, ապա սովորաբար այդ տարածքում են գտնւում երբեմնի վանական միաբանութեան աւերակները:
ՈՒ. Կ.- Կառոյցների պահպանութեան համար որեւէ ջանք գործադրւո՞ւմ է:
Զ. Օ.- Ի տարբերութիւն բազմաթիւ այլ քաղաքապետարանների` Կեսարիոյ քաղաքապետարանի «մշակութային գոյքացուցակներում» աւելի շատ ոչ մուսուլմանական կառոյցներ են ընդգրկուած: Մանրակրկիտ աշխատանք է տարուել: Կան վայրեր, որտեղ շարունակւում են վերանորոգման աշխատանքները: Ներկայում գործող հայկական եկեղեցի կայ: Կեսարիացիներից լսել ենք, որ իրենք դէմ են եղել կենտրոնում գտնուող կանգուն Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին որպէս մարզասրահ օգտագործելու իրողութեանը, ինչի շնորհիւ շահագործումը դադարեցուել է: Եկեղեցին վերակառուցուել է եւ արդէն որպէս թանգարան է ծառայում:
Վ. Ք.- Կան գիւղեր, որոնք վերականգնել են իրենց նախկին անուանումները: Յանուն դրա պայքար է մղուել: Գերմիրը (Կարմիր, «Ակունք»-ի խմբ.), օրինակ, այդ գիւղերից մէկն է: Տասը տարի տեւեց, որ գիւղը նախկին անուանումը վերադարձնի: Հիմնականում բազում գիւղերում բնակիչները գիտեն, որ նախկինում այդ վայրերում հայեր ու յոյներ են բնակուել:
Թոմարզայի Սուրբ Աստուածածին Եկեղեցին
Թոմարզայի կենտրոնում տարչնագոյն ցուցանակով Սուրբ Պօղոս եւ ներկայում հիմնովին աւերուած Սուրբ Սարգիս եկեղեցիների հետ մէկտեղ կառոյցների մի բոյլ կայ, որ քանդուած վիճակում են մեր օրեր հասել: Մեր ստացած տեղեկութիւնների համաձայն, Սուրբ Աստուածածինը վանական միաբանութիւնն է, որը ժողովրդի շրջանում յայտնի է որպէս գերեզմանատուն: ԺԲ. դարում քաղաքի հին պարիսպների մօտ կառուցուած միաբանութիւնը կից Սուրբ Կարապետ եւ Սուրբ Խաչ վանքերի հետ հայերէն ձեռագրերի բազմացման իւրատեսակ ձեռագրապահոց է եղել: Վերջին անգամ 1870 թ. թալասցի Կիւլպէնկեան ընտանիքի նուիրատուութեամբ վերանորոգուած միաբանութիւնը Մշակութային յուշարձանների պահպանման խորհրդի ցուցակում է ներառուել:
Ներքին Ֆենեսէի Հայկական Եկեղեցին
Տեւելի գաւառի կենտրոնում բազմաթիւ կառոյցներ գիտենք, որոնցից մեր օրեր է հասել միայն Սուրբ Թորոս եկեղեցին: Այն առաւելի յայտնի է որպէս Ֆաթիհ մզկիթ: Սրանից բացի, մեր ձեռքում էին նաեւ «Կեսարիոյ քաղաքապետարանի մշակութային գոյքացուցակները» եւ գլխաւորապէս Շենայ Կիւնկէօրի աշխատութիւնը, ինչպէս նաեւ` արխիւային լուսանկարներ ու գոյքացուցակներ, որոնք հաւաքել էինք որոշ գիտական աշխատութիւններից: Վերջիններիս հետեւելով` հասանք ու ենթադրեցինք, որ այդ կառոյցը Սուրբ Աստուածածինն է, ինչպէս նաեւ շնորհիւ այն իմամների, ովքեր հաղորդակցութեան բաւականին լաւ ցանց ունէին եւ օգնեցին մեզ Տեւելիում: Ներկայում կառոյցի շրջակայքում բնակիչները` յատկապէս տարեցները, մեզ իրենց յուշերը պատմեցին եկեղեցու խնդրի, ուղղուածութեան, այնտեղ իրականացուող գործունէութիւնների եւ թաղամասի նախկին հայ բնակիչների մասին:
Գերմիրի (Կարմիրի) Քարէ Կամուրջ
Գերմիր թաղամասը, թէեւ մօտ է Կեսարիոյ քաղաքի կենտրոնին, այնուհանդերձ, հիմնականում կարողացել է պահպանել իւրօրինակութիւնը. որոշ ժամանակաշրջան թուրքացուել է, անունը փոխել, սակայն վերջին ժամանակներս կրկին վերականգնել է նախկին անուանումը: Այժմ երեք կանգուն մեծ եկեղեցի ունի, որոնցից մէկը հայկական է, իսկ երկուսը` յունական: Բացի այդ, ըստ Ռէյմոնտ Գէորգեանի, գիւղում գտնուող եւ մեր օրեր չհասած հայկական դպրոցը 1914 թ. 75 աշակերտ է ունեցել: Թաղամասը, որ պահպանել է կամուրջների, աղբիւրների եւ իւրատեսակ տների նախկին տեսքը, անցեալի հետ ծանօթանալու հնարաւորութիւն է ընձեռնում: Կարմիրը, որ նախկինում գիւղ է եղել, 2010-ական թթ. սկզբներին, երբ Կեսարիան քաղաք դարձաւ, թաղամասի կարգավիճակ ստացաւ:
Օզուաթանի Յունական Քարէ Եկեղեցին
Օզուաթան գաւառում երեք յունական եկեղեցի կայ, որոնցից երկուսը որպէս մզկիթ են ծառայում: Գաւառի հիւսիսային թաղամասերը Յունաստանից Կեսարիա այցի եկածների հանդիպման վայրն են: Որոշ մարդիկ, ովքեր այսօր Յունաստանում են բնակւում եւ միայն յունական ընտանեկան անցեալ եւ մշակութային կապեր ունեն, գաւառի եկեղեցու զանգակատները վերանորոգելու համար տեղական իշխանութիւնների հետ են կապ հաստատել: Իւրօրինակ արտաքին ձեւը պահպանուել է, եւ զանգակատունն ու մինարէն համատեղած այս մզկիթները, ինչպէս նաեւ` միակ կանգուն եկեղեցու զանգակատունն այսօր որպէս Օզուաթան յայտնի նախկին յունական բնակավայրի պատմութեան մասին են ակնարկում: Գաւառի կենտրոնում տեղադրուած տարչնագոյն հաշուետախտակներն ու քաղաքապետարանի մշակութային գոյքացուցակները օգնում են այս հետքերը փնտռողներին:
Գանձագողեր Եւ Արկածներ. «Մօտենալիս Զէնքերի Ձայնն Ուժգնանում Էր»
Վ. Ք.- Գանձագողութիւնն առօրեայ հասարակական կեանքում կարեւոր տեղ է զբաղեցնում, առաւել եւս` կենտրոնից հեռու գտնուող գաւառներում: Սարըզն այդ գաւառներից մէկն է: Կենտրոնից մօտ երկու ժամուայ ճանապարհի հեռաւորութեան վրայ է: Մեր գոյքացուցակներում այս գաւառում որեւէ կառոյց նշուած չէր: Մենք էլ որոշեցինք տեղում տեսնել, բնակիչներից հարցնել: Գաւառի կենտրոնում մզկիթ կար, որտեղ որոշ քարեր մատնում էին, որ տարբեր տեղերից էին բերուել: Հարցրեցինք, թէ որտեղի՞ց են բերուել: Ոմն մէկը համաձայնեց օգնել մեզ, եւ նրա հետ գնացինք այն գիւղը, որտեղից բերուել էին դրանք: Այստեղ քարերը մեծ էին, եւ տեղափոխութիւնը դժուար էր: Մեզ ուղեկցող անձը յետոյ ասաց. «Եթէ գիւղի ցուցակը ունէք, ես կ՛ուսումնասիրեմ»: Վերադարձի ճանապարհին ասաց, որ մօտակայքում` իր գիւղում, եւս մի եկեղեցի կայ: Մինչդեռ երբ կենտրոնում էինք, որեւէ եկեղեցու մասին չէր ասել: Երբ այգի մտանք, ընկերոջը զանգահարեց, ով քարշակով մեզ մօտ եկաւ: Վերջինս հարցրեց` «Ի՞նչ էք փնտռում», մենք էլ պատասխանեցինք. «Պատմաբան ենք, ուսումնասիրութիւն ենք իրականացնում»: Ինքն էլ յաւելեց. «Ես 70 օր պեղել եմ, ոչինչ չեմ գտել, դուք էլ ոչինչ չէք կարող գտնել»: Յետոյ այդ անձինք միմեանց հետ սկսեցին կատակել, գլուխ գովել, թէ իրենցից ով է աւելի շատ «պատմութեամբ հետաքրքրւում»: Սա ասում էին իբրեւ շատ սովորական մի բան: Անդադար մեզանից տեղեկութիւն էին ցանկանում կորզել: Նոյնիսկ առաջարկեցին. «Կիրակի օրը չենք աշխատում, եթէ գործ չունէք, եկէք` միասին հեռաւոր գիւղերը գնանք»:
Զ. Օ.- Հեռաւոր գիւղերից մէկում, որտեղ եւ գտնւում էին մեր գոյքացուցակում ներառուած կառոյցները` դպրոցը եւ եկեղեցին, որոնց անունները գիտէինք, մի անձ մեզ մօտ եկաւ` օգնելու առաջարկով: Երբ գիւղով շրջում էինք, շարունակ գանձագողերից էր դժգոհում: Յետոյ փոքր-ինչ հեռուից ցանկացաւ մեզ գանձագողերի փորած հին կառոյցները ցոյց տալ: Մենք էլ համաձայնեցինք: Ինքը չեկաւ, մեզ հետ եկաւ իր եղբայրը: Ցոյց տուեց դաշտում գտնուող մարմարէ քարն ու դրա տակ փորուած փոսը: Ըստ իր պատմածների` գիշերը, երբ իրենք գտել էին քարը, ինչ-որ մարդիկ էին եկել, շրջել քարը, փորել շուրջբոլորը. «Մենք որեւէ տեղեկութիւն չունենք: Մենք ձեռքի ճարպկութեամբ ենք պեղում: Մինչդեռ ովքեր տեղեկութիւն ունեն, համակարգուած են աշխատում»: Պատմեց նաեւ, որ գանձագողերից դժգոհող եղբայրը իրականում ամբողջ գումարը գանձագողութեան սարքաւորումներ ձեռք բերելու վրայ է վատնել եւ տեւականօրէն պեղումներ կատարել: Աւելի ուշ մեզ մօտակայքում գտնուող խեթական քարէ արձանագրութեան մօտ տարաւ, իսկ եղբայրը, որի մասին խօսում էր, հեռախօսով ինձ հետ կապուեց, հարցրեց, թէ ինչ լեզուով է: Երբ ասացի, որ հայերէն եւ օսմաներէն գիտեմ, ասաց. «Շատ լաւ, կարդացէք այդ քարերը»: Պատասխանեցի, որ չեմ կարող կարդալ, փոխարէնն ինքը ինչ-որ բան կարդաց հեռախօսով եւ պահանջեց, որ իր կարդացածի հիման վրայ մեկնաբանեմ արձանագրութեան մէջ տեղ գտած երեք նետերը: Կարծում էր, որ նետերը գանձերի տեղն էին մատնանշում: Գիւղում հինգ տուն կար, եւ բոլորն էլ նոյն ընտանիքից էին: Մեզ ասացին` «ոստիկանները մեզ ճանաչում են, եւ գիւղը մեր պատասխանատուութեան տակ է: Եթէ մեզնից բացի` ոեւէ մէկը պեղումներ անի, անմիջապէս ոստիկանութեանը կը տեղեկացնենք: Իսկ նրանք կ՛անեն այն, ինչ անհրաժեշտ է»:
Վ. Ք.- Ճանապարհի վերեւում` մի բարձրութեան գագաթին, ինչ-որ կառոյց տեսանք, որ չկար մեր գոյքացուցակներում: Հոյակերտ մի վայր: Փորձեցինք բարձրանալ գագաթը: Մօտ կէս ժամ տեւած մագլցումից յետոյ զէնքի ձայն լսեցինք: Երբ առաջին անգամ լսեցինք, չհասկացանք, որ զէնքի ձայն էր: Որքան մօտեցանք կառոյցին, ձայնն այնքան ուժգնացաւ: Չլռող զէնքի ձայն: Մենք ստիպուած առանց կառոյցին մօտենալու` յետ վերադարձանք: Հէնց սկսեցինք իջնել, զէնքի ձայնը կտրուեց: Հաւանաբար մեզ տեսնողներ են եղել եւ չեն ցանկացել, որ մօտենանք կառոյցին: Իջնելուց յետոյ տեսանք, որ ճանապարհի դիմաց մեծ պեղումների են իրականացուել:
«Ակօս»
Թարգմանեց`ԱՆԱՀԻՏ ՔԱՐՏԱՇԵԱՆԸ, «Ակունք»
http://www.aztagdaily.com/archives/272171
