Օրերս Արցախում էր լիբանանցի գրող, հրատարակիչ, բազմազգ մշակույթի ջատագով մտավորական, հայասեր Նեժի Նաամանը: Նա ունի 20-ից ավելի հրատարակված, հայ ժողովրդի մասին պատմող գրքեր, որոնցում արտացոլված է գրողի սերը հայ ժողովրդի պատմության, մշակույթի ու արվեստի նկատմամբ: Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի առիթով լույս է տեսել գրողի՝ «Հարյուր… եւ ցեղասպանությունը շարունակվում է» գիրքը, որի շնորհանդեսով Լիբանանում սկսվել են 100-րդ տարելիցի միջոցառումները: Նաամանի նշանաբաններից է՝ «Մշակույթը չի կարող գնվել կամ վաճառվել», կամ՝ «Ազատ և բաց մշակույթը խաղաղություն է կերտում»: Արցախում գտնվելու օրերին նա հարցազրույց է տվել տեղի «Ապառաժ» թերթին:
– Ձեր գրքերում եւ ստեղծագործություններում մեծ սեր ու ակնածանք է արտահայտված հայ ժողովրդի հանդեպ: Ինչպե՞ս ծնունդ առավ Ձեր հետաքրքրությունը հայության հանդեպ:
– Հայության հանդեպ իմ հետաքրքրությունը սկսվեց դեռ պատանեկությունից: Այն թաղամասում, որտեղ ես ապրում էի, շատ հայ ընկերներ ունեի: Նրանց հետ շփելու ընթացքում տարբեր մտքեր էինք փոխանակում: Ինձ մոտ սկսվեց հետաքրքրություն առաջանալ հայերի հանդեպ: Հետո իմացա որոշ պատմական տեղեկություններ, ծանոթացա ցեղասպանության խնդրին: Համալսարանական տարիներիս խորացրի գիտելիքներս: Սկսեցի ուսումնասիրել Մերձավոր Արեւելքում բնակվող ազգային փոքրամասնությունների պատմությունները, այդ թվում՝ հայերինը` ավելի խորը կերպով, քան` մյուսներինը: Հետագայում՝ 1979 թվականին, ես հիմնեցի իմ հրատարակչությունը, եւ այնպես եղավ, որ շենքը, որտեղ ես դա հաստատեցի, Զմմառի հայ կաթողիկե միաբանության սեփականությունն էր: Սեփականատիրոջ եւ վարձակալի հարաբերությունները վերածվեցին ընկերական հարաբերությունների: Ես սկսեցի հրատարակել նաեւ նրանց ստեղծագործությունները: Իմ հրատարակչությունում 350-ից ավելի գրքեր են լույս ընծայվել, որոնց զգալի մասը վերաբերում են հայերին կամ հայերի կողմից են հեղինակված: Դրանց շարքում են՝ Գևորգ ծայրագույն վարդապետ Եղիայանի «Օրեր և տեսիլներ», Իգնատիոս Մալոյանի «Մարդը, նահատակը և երանելին», «Քրիստոնյաները՝ արևելքի թթխմորն ու գինին» հատորները եւ այլն:
Ես շատ եմ կապված հայ ժողովրդի հետ, եւ գիտեմ, որ այս ժողովուրդը հերոսական, մարտիրոս ժողովուրդ է, ունի արդարացի իրավունքներ՝ իր հող ու ջրին տեր լինելու: Նրա պայքարը արդարացի է, եւ ես իմ պարտավորությունն եմ համարում զորակցելու այդ պայքարին: Որտեղ անիրավություն կա, մարդ արարածը պարտավոր է զորակից լինել դրա ոչնչացմանը: Եթե անիրավությունը մնում է, այն շարունակական է դառնում: Պատահական չէ, որ ցեղասպանության մասին իմ գրքում ես նշում եմ, որ ցեղասպանությունը շարունակվելու է այնքան, քանի ոճրագործը չի պատժվել. անպատժելիությունը ծնունդ է տալու նոր չարիքների:
– Ձեր հեղինակած «Հարյուր…եւ ցեղասպանությունը շարունակվում է» գիրքը, ինչպես դուք եք նշել, կոչված է Հայոց ցեղասպանության մասին արաբական աշխարհին իրազեկելու: Ինչպիսի՞ արձագանք գտավ գիրքը այդ շրջանակում:
– Անհամեստություն չլինի` ասեմ, որ գիրքը լավագույն արաբերեն հրատարակությունն էր ցեղասպանության թեմայով, որը հենց 100-րդ տարելիցին լույս ընծայվեց Լիբանանում: Այն մեծ արձագանք գտավ Լիբանանում, հատկապես՝ արաբների շրջանում: Իսկ այն, ինչը լավագույնն է համարվում Լիբանանում, անկասկած, լավագույնն է համարվում նաեւ արաբական աշխարհում:
Գրքի լավագույն ընդունելության ապացույցներից է այն, որ այն ներկայացվեց մի ձեռնարկի ժամանակ, որը կայացավ Լիբանանի Ամերիկյան համալսարանում: Գրքի մասին արտահատվեցին լիբանանյան երեք հայտնի դեմքեր՝ Լիբանանի նախկին նախագահ Ամին Ժմայելը, նախկին վարչապետ Միշել Աունը եւ կարդինալ Բեշարա Ռայը:
Թեեւ Լիբանանում կա մամուլի ազատություն, բայց շեշտեմ այն փաստը, որ հայկական թեմաների մասին լիբանանյան մամուլը մի քիչ զգուշավոր է, որովհետեւ վախենում են, որ կլինեն կոշտ արձագանքներ թուրքերի կողմից: Սակայն ինձ զարմանալի թվաց տեղի թուրքերի արձագանքը: Նրանք նույնիսկ, կարելի է ասել, դրական արձագանքեցին. հաճախ էին ինձ զանգահարում, հետաքրքրվում գրքով:
Իմ գրքում ես դիտմամբ չներառեցի որևէ հայ գործչի մտքեր կամ գնահատականներ ցեղասպանության վերաբերյալ, այլ միայն 256 միջազգային դեմքերի, 14 լեզվով, 80-ը՝ իմ բարեկամների, օտարազգիների:
–Դուք Ձեր հարցազրույցներից մեկում արտահայտել էիք այն միտքը, որ այսօրվա թուրքերը այն մտածելակերպով չեն առաջնորդվում, ինչ իրենց նախնիները: Ուրեմն, ըստ Ձեզ, ի՞նչն է պակասում նորօրյա սերնդին` ճանաչելու իրենց պապերի կատարածը:
– Առաջինը` թուրքերին պակասում է խիզախությունը՝ առերեսվելու սեփական պատմությանն ու ճշմարտությանը: Եթե նրանք ընդունեն իրենց պապերի կատարածը, առաջին հերթին իրենք հոգեկան հանգստություն կունենան, որովհետեւ մեղավորը, եթե ընդունում է իր մեղքը, մեծ խիզախություն է: Եթե պարոն Էրդողանը ցանկանում է մտնել պատմության մեջ բարի անունով, ապա նա պետք է փոխի իր գործելաոճը՝ առաջինը ճանաչելով Ցեղասպանությունը: Այսօր դատապարտելի է նրա վարքը Իրաքում ու Սիրիայում: Նա խթանում է նոր ցեղասպանությունների իրականացմանը…
Ցեղասպանության ճանաչումը, իհարկե, պիտի հաջորդի հատուցմամբ: Ինչպես անհնար է պատկերացնել Լիբանանն առանց մայրիների անտառների, այնպես էլ հայերի սրբազան լեռը պետք է վերադարձվի իր իրական տերերին:
–Առաջին անգա՞մ եք Արցախում: Ի՞նչ տպավորություններ ստացաք Արցախից:
-Ինձ միշտ հետաքրքել է Արցախը: Ես որոշեցի Արցախի մասին տեղեկություններ իմանալ ոչ թե համացանցի միջոցով, այլ ինքս այցելել այստեղ: Կարծում եմ՝ Արցախը իրական զբոսաշրջային վայր է, եւ զբոսաշրջիկը, եթե անաչառ մարդ է, պետք է միայն լավագույնը խոսի այստեղի մասին: Կարծում եմ՝ այցս շարունակական կլինի, որովհետեւ վերադառնում եմ անասելի դրական տպավորություններով: Կարծում եմ՝ հետագայում Արցախը եւս տեղ կգտնի իմ ստեղծագործություններում: Այսօր տեղի է ունենում պատերազմ հին քաղքակրթության ժողովրդի ու անքաղաքակիրթ մի երկրի միջեւ: Կիսաքոչվորները ցանկանում են քանդիչ գործողություններ իրականացնել հայկական քաղաքակրթական արժեքների դեմ: Դա անթույլատրելի է:
– Ձեր ստեղծագործություններից մեկն ավարտվում է հետեւյալ տողերով՝ ես հա՛յ եմ, ես հա՛յ եմ, հայ ազգի զավակ: Սրանք սրտաբուխ խոսքե՞ր են, թե՞ Ձեր արմատներում կան հայկական շառավիղներ:
– Փորձել եմ իմ ապուպապերի մեջ հայկական արմատներ փնտրել, եւ պարզել եմ, որ Եգիպտոսում կա Նաաման ընտանիք: Նրանք ծագումով հայեր են, ովքեր տեղափոխվել են Դամասկոսից: Առայժմ չեմ կարող արմատներ գտնել մեր եւ այդ տոհմի միջեւ: Կարծում եմ՝ պարտադիր չէ հայկական անձնագիր ունենաս, որպեսզի հայ կոչվես: Ես ինձ հայ եմ համարում, ես քրիստոնյա եմ, հայ ազգի զավակ: Կարծում եմ՝ Հայկական հարցը համամարդկային հարց է, եւ ես էլ ինձ համարում եմ այդ հարցի մի մասնիկը:
Հարցազրույցը՝ Հերմինե Ավագյանի
