Հայաստանը ունի անմիջական չորս հարևաններ, որոնցից երկուսի՝ Ադրբեջանի և Թուրքիայի հետ՝ փակ սահմաններ: Հայաստանի սահմանների շուրջ 80 տոկոսը շրջափակման տակ է: Հյուսիսում Հայաստանը Վրաստանի հետ ունի շուրջ 200 կիլոմետր ընդհանուր սահման և երեք անցակետեր՝ Բավրա-Ժդանովական Գյումրիի հատվածում (Շիրակի մարզ), որը տանում է դեպի հայկական Ջավախք, Գոգավան-Գուգուտի Տաշիրի հատվածում (Լոռու մարզ) և Բագրատաշեն-Սադախլո Նոյեմբերյանի հատվածում (Տավուշի մարզ):
Հարավային հարևանի՝ Իրանի հետ սահմանը ընդամենը 40 կիլոմետր է Արաքս գետի երկայանքով, որտեղ գործում է Կարճևան-Նորդուզ անցակետը (Սյունիքի մարզ): Իրականում, հայ-իրանական սահմանը ավելի երկար է, քանի որ Արցախյան պատերազմի արդյունքում հաստատվել է նոր ստատուս-քվո. հայ զինվորը, սահմանապահը, կանգնած է Հորադիզում և Արաքս գետի երկայնքով Հորադիզից մինչև Միջնավան՝ ավելի քան 100 կիլոմետր: Բայց քանի որ Իրանը, ինչպես և աշխարհի որևէ երկիր, չի ճանաչել Արցախի անկախությունը, հետևաբար Արցախ-Իրան սահմանի վրա, որ ամբողջությամբ անցնում է Արաքսի երկայնքով, չկա անցակետ:
Թուրքիա-Հայաստանի Հանրապետություն սահմանը ավելի քան 300 կիլոմետր է, որը շրջափակման տակ է 1993-ի ապրիլից: Ի նշան համերաշխություն Ադրբեջանի հետ, Անկարան շրջափակում իրականացնելով փորձում է տնտեսապես ծնկի բերել և քաղաքականապես մեկուսացնել Հայաստանին: Թուրք-հայկական սահմանի մեծագույն մասն անցնում է Արաքս և Ախուրյան գետերի երկայնքով և փոքր հատված՝ Ամասիայի լեռներով Շիրակի մարզում: Թուրքիա-Հայաստան հատվածում, երբ Հայաստանը մաս էր կազմում ԽՍՀՄ-ի, գործել է երկու սահմանային անցակետ՝ Ալիջան-Մարգարա Արաքսի վրա (այսօրվա Արմավիրի մարզ) և Դողուքափը-Ախուրիկ Շիրակի հատվածում, որտեղով անցնում է դեռ ցարական ժամանակներում կառուցված և այսօր պարապուրդի մատնված Կարս-Գյումրի երկաթուղագիծը:
Ենթադրելի է, որ եթե Անկարան վերջ տա շրջափակմանը և Երևանի հետ հաստատի դիվանագիտական հարաբերություններ, ինչը առաջիկա տարիներին քիչ հավանական է, ապա Հայաստանից այսօրվա Թուրքիա և հակառակ ուղղությամբ հնարավոր կլինի անցնել Ալիջան-Մարգարա և Դողուքափը-Ախուրիկ անցակետերով:
Անշուշտ, անկախ նրանից, թե ով է հարևանդ, ավելի լավ է ունենալ բաց սահման, քան՝ փակ: Բայց մյուս կողմից, չպետք է հույսեր տածել, թե թուրք-հայկական սահմանի բացումով մեր խնդիրները կլուծվեն: Ո՛չ, չեն լուծվի, քանի որ Հայաստանի խնդիրները Հայաստանի ներսում են: Իմ պոլսեցի բարեկամներից մեկի խոսքերն եմ հիշում ամեն անգամ, երբ խոսք է բացվում փակ սահմանի մասին: Նա ասում է, որ ընդհանուր սահմանը և լավ բաների համար է, և վատ բաների: Եթե դու կարողանում ես սահմանը օգտագործել լավ բաների համար, ապա դա ի շահ երկրի է, իսկ եթե չես կարողանում, ապա ի վնաս է:
Թուրքիայի հետ բաց սահման ունենալու դեպքում, ենթադրելի է, որ Վրաստանը ստիպված կլինի իջեցնել տարանցման գները: Այսօր Հայաստան մտնող և դուրս եկող ապրանքաշրջանառության 70 տոկոսը իրականացվում է Վրաստանի տարածքով՝ գերազանցապես վրացական երկաթուղագծերով ու Փոթիի և Բաթումի նավահանգիստներով: Եթե Թուրքիայի հետ սահմանը բաց լինի, ապա տարանցման գները այլևս չեն լինի մենաշնորհային, իսկ հայկական ապրանքները Եվրոպա և հակառակ ուղղությամբ կգնան նաև Թուրքիայի տարածքով, թուրքական նավահանգիստներով ու երկաթուղիներով:
Կարելի է բերել բազմաթիվ այլ օրինակներ և ցույց տալ, թե որքան լավ է բաց սահման ունենալը: Կարելի է բերել նաև բազմաթիվ օրինակներ և ցույց տալ, թե որքան վատ է բաց սահման ունենալը Թուրքիայի հետ՝ թուրքական ապրանքների և կապիտալի ներխուժում և այլն: Բայց այստեղ կարևոր է մեկ այլ իրողություն, որի մասին մենք քիչ ենք խոսում: Այսպես, հայերս հաճախ բողոքում ենք, որ վրացիները, հաշվի առնելով հայ-թուրքական փակ սահմանը, Հայաստանի բարդ աշխարհագրական դիրքը, տարանցման համար բարձր գներ են սահմանում: Գուցե սա արդարացի բողոք է, բայց ի՞նչու ենք լռում, երբ հայկական երկաթուղին, որը հավատարմագրային կառավարման է տրված ռուսներին, նույնպես բարձր գներ է սահմանել: Կամ՝ հայ-վրացական բաց սահմաններով Հայաստան ապրանքներ են ներկրում հիմնականում այն օլիգարխները, որոնք վայելում են երկրի իշխանությունների հովանավորությունը: Կասկած չկա, որ թուրք-հայկական բաց սահմանի դեպքում էլ առաջին հերթին նույն այդ օլիգարխներն են օգտվելու և ոչ սովորական քաղաքացիները: Այսպիսով, խնդիրները նախ և առաջ երկրի ներսում են՝ իշխանամերձ օլիգարխիա, տնտեսական մենաշնորհներ, ընկերային անարդարություն, արհեստական բարձր գներ և այլն:
Հայաստան-Ադրբեջան սահմանը փաստացի փակ է 1989-ից, երբ երկու երկրները դեռ մաս էին կազմում ԽՍՀՄ-ի: Ես հաճախ եմ լինում սահմանամերձ գյուղերում և զրուցում մարդկանց հետ: Նրանցից շատերն ասում են, որ լավ կլինի Արցախյան հարցին լուծում գտնվի, որպեսզի սահմանները բացվեն: Նրանց թվում է, որ եթե հարցը լուծվի (ի դեպ, մեծ մասը չի էլ հավատում, որ առաջիկա տասնամյակներում հնարավոր է լուծում), ապա հայ-ադրբեջանական սահմանները լինելու են այնպիսին, ինչպիսին էին ԽՍՀՄ տարիներին, երբ չկային երևացող սահմաններ և ամեն մի հայ գյուղացի կարող էր առանց որևէ փաստաթղթի օրվա ցանկացած ժամի անցնել հարևան ադրբեջանական գյուղ և նույնը կարող էր անել ամեն մի ադրբեջանցի՝ անցնելով Խորհրդային Հայաստան:
Այդպես չի լինելու: Հայաստան-Ադրբեջան սահմանին կլինեն երկու-երեք սահմանադռներ, ինչպես հայ-վրացական սահմանին: Այդ սահմանադռներից առաջին հերթին կօգտվեն իշխանամերձ օլիգարխները:
Կրկնենք, որ բաց սահմանները ավելի լավ են, քան փակ սահմանները: Բայց պետք չէ բացարձականացնել: Այո, Ադրբեջանը սպառնալիք է: Այո, Թուրքիան, ոչ այն չափի, ինչպես Ադրբեջանը, բայց ևս սպառնալիք է Հայաստանի համար: Ցանկալի կլիներ, որ նրանց հետ ունենայինք բաց սահմաններ և բնականոն հարաբերություններ: Աշխարհագրությունը ընտրության հնարավորություն չի տալիս, ուզենք-չուզենք՝ թուրքերն ու ադրբեջանցիները մեր հարևաններն են ու լինելու են: Բայց մեր դժվարությունները, մեր խնդիրները առաջին հերթին պետք է գտնենք և լուծենք մեր տան ներսում:
Հայաստանը արյունաքամ անող արտագաղթը, կաշառակերությունը, քաղաքական և տնտեսական մենաշնորհները, իշխող Հանրապետական կուսակցության ամբողջատիրական հակումները, ընկերային անարդարությունները, իշխանական բեսպրեդելը, դատարանների կախվածությունը իշխանություններից և Հայաստանում առկա բազմաթիվ խնդիրներն ու դժվարությունները չպետք է պայմանավորել աշխարագրական դիրքով, վատ հարևաններով ու փակ սահմաններով:
Երբ իշխանությունները կեղեքում են սեփական ժողովրդին, ի՞նչ տարբերություն, սահմանները փակ են, թե՝ բաց:
Թաթուլ Հակոբյան
