Բազմության մեջ լսվեցին հառաչանքի եւ լացի ձայներ, երբ Մեծի տանն Կիլիկիո կաթողիկոս Արամ Ա-ն` շրջապատված Մայր աթոռի, Անթիլիասի ու Պոլսո Հայոց պատրիարքության եկեղեցականներով, հայացքն ուղղելով դեպի Բիքֆայայի Սուրբ Աստվածածին վանքի Նահատակների հուշարձանը եւ առաջն ունենալով օրհնված սուրբ մյուռոնը, աղոթք հղեց առ Աստված` ի հիշատակ Հայոց ցեղասպանության մանուկների, ովքեր ընկան 1915-ի մահվան ճանապարհին:
«Ո՜վ Աստված, քու ներկայությամբդ օրհնե այս մյուռոնը, որպեսզի այս մյուռոնը մեր ժողովուրդին համար դառնա բալասան վերքերու, առողջություն շնորհե հիվանդներուն, լուսավորե ճամփաները մեր խավար կյանքին, հաջողություն պարգեւե մեր բարի գործերուն: Ո՜վ Աստված, այնպես ըրե, որ մեր զավակները, մեր մանուկները, որոնք 1915-ին առանց մյուռոն տեսնելու խեղդամահ եղան Եփրատի ջուրերուն մեջ, մահացան Տեր Զորի ավազներուն վրա, ո՜վ Աստված, այս մյուռոնով բժշկե անմյուռոն մնացած եւ կյանքեն հեռացած մեր հազարավոր մանուկները»,- Բիքֆայայի վերանորոգված Նահատակների հրապարակում հավաքված բազմությանը դիմեց Արամ Ա-ն:
Նույն օրը` հուլիսի 18-ի առավոտյան, Միջերկրականին նայող «Թռչնոց բույն» անունը կրող նախկին որբանոցի տարածքում Արամ Ա-ն բացումն էր կատարել Հայոց ցեղասպանության որբերի թանգարանի: Դա այն շենքերից մեկն էր, որտեղ ապաստան էին գտել հայ որբերը:
Տառապանքի, բայց նաեւ վերապրումի պատմությունը` Հայոց ցեղասպանության որբերի թանգարանում
«Այս թանգարանը ամբողջ ժողովուրդի մը սպանության մասին հիշեցում է, բայց նաեւ հայ ժողովուրդի վերապրումի ու վերածնունդի հիշեցում է»,- դիմելով ներկաներին, որոնց թվում` Արեւելյան ուղղափառ եւ կաթոլիկ եկեղեցիների պատրիարքներ, հույն եւ ռուս ուղղափառ եկեղեցիների ներկայացուցիչներ, Լիբանանի եւ Հայաստանի նախարարներ ու պատգամավորներ, աշխարհի բազմաթիվ երկրներից ժամանած հարյուրավոր հայեր ու լիբանանահայեր, ասաց Արամ Ա կաթողիկոսը:
Ավելի քան տասը տարի առաջ Մեծի տանն Կիլիկիո կաթողիկոսը միտք հղացավ Լիբանանի ծովեզերյա Ջբեյլ քաղաքի «Թռչնոց բույն» որբանոցի շենքերից մեկը` ամենահինը, վերածել Հայոց ցեղասպանության որբերի թանգարանի: Այսօր` 2015-ի հուլիսի 18-ին, կատարվեց թանգարանի բացումը: Այդ միջոցառումը Հայոց ցեղասպանության 100-ամյա տարելիցի բազմաթիվ ձեռնարկների շարքում կունենա յուրահատուկ իմաստ ու նշանակություն եւ յուրահատուկ ուղերձ կլինի համաշխարհային հանրությանը:
«Ասիկա սովորական թանգարան չէ այդ բառին ընդունված իմաստով: Այս թանգարանը հիշեցում է, որ սպանվեր են մեկուկես միլիոն հայեր: Այս թանգարանը կենդանի հիշեցում է, որ Հայոց ցեղասպանության հազարավոր որբեր, հասեր են այս հողը, այստեղ գուրգուրվեր, կերակրվեր ու կրթություն ստացեր օտար` դանիացի, ամերիկացի, զվիցերիացի միսիոնարներու կողմե»,- ասաց Արամ Ա-ն:
«Թռչնոց բույնը» սպանվեցավ Արեւմտյան Հայաստանի մեջ, հայերը «Թռչնոց բույն» կառուցեցին Լիբանանի հողին վրա»,- շարունակեց նա, ապա հայացքն ուղղելով բազմության առաջին շարքերին` կրոնական ու աշխարհիկ առաջնորդների, շեշտեց. «Ձեր նահատակները մեր նահատակներն են, իսկ մեր նահատակները` ձեր նահատակները»:
«Թռչնոց բույնի» տարածքում գտնվող որբանոցի շենքերից ամենահինը վերածվեց Հայոց ցեղասպանության որբերի թանգարանի: Այս աշխատանքի ֆինանսական մասը ստանձնել են Ալեքքո եւ Անի Պէզիկեան ամուսինները: Ալեքքոյի հայրը` Արամը, Հայոց ցեղասպանության հազարավոր այլ որբերի պես, տարիներ է անցկացրել «Թռչնոց բույն»-ում: Թանգարանը կրում է հենց նրա անունը:
Բարերար Ալեքքո Պէզիքեանը հիշեցրեց ներկաներին, որ իր հայրը 1915-ի արհավիրքից ճողոպրած հայ որբ էր, ով իր տունը գտավ «Թռչնոց բույնում», հետեւաբար` իր համար բարոյական պարտավորություն էր այս թանգարանի կերտումը:
Վերապրումի սիմֆոնիա. «Հրաժեշտ Մարիային»
Այս որբանոցը տվել է Լոնդոնում բնակվող կոմպոզիտոր Վարդան Մելքոնյանին: 2014-ին նա Թագավորական ֆիլհարմոնիկ նվագախմբի կատարմամբ ձայնագրեց «Հրաժեշտ Մարիային» սիմֆոնիկ ստեղծագործությունը, որի վրա կոմպոզիտորը աշխատել էր երկար տարիներ: Իր կյանքի առաջին քառորդ դարը մանկատներում ու Բեյրութի փողոցներում անցկացրած կոմպոզիտորի սիմֆոնիան նվիրվել էր հազարավոր հայ որբերի մորը` դանիացի միսիոներուհի Մարիա Յակոբսենին, սակայն իրականության մեջ դա իր եւ «Թռչնոց բույն»-ում վերապրած բազմաթիվ հայերի հավաքական կյանքի պատմությունն է:
Հայոց ցեղասպանության որբերի թանգարանի մուտքին Մարիա Յակոբսենի դամբարանն է: Դու կարող ես կանգնել դանիացի այս կնոջ գերեզմանի դիմաց, անդադար նայել նրա նկարին, բայց վերջիվերջո չհասկանալ ու չըմբռնել, թե ինչն է ստիպել այդ մարդուն թողնել իր երկիրը, տունը, ծնողներին ու օգնության շտապել հայ որբերին:
Թանգարանը ունի երեք բաժին` նվիրված Հայոց ցեղասպանությանը, որբերի կյանքին եւ հայ ժողովրդի վերածննդին:
Թանգարանում զետեղվել են նկարներ, տեղեկություններ եւ իրեր:
Սա աշխարհի այն թանգարաններից է, որի ներսը` պատերը, բառերով դժվար է նկարագրել:
Սա աննկարագրելի թանգարան է, ուրեմն` զգալու եւ 1915-ն ու հետագա տարիները մտովի անցնելու համար պետք է այցելել:
Սա այն թանգարանն է, որտեղից մարդ հեռանում է տարօրինակ զգացումով:
Սա Հայոց ցեղասպանության որբերի թանգարանն է:
Բացման ելույթում «Թռչնոց բոյն»-ի խնամակալութեան ատենապետ Սեդա Խտըշեանն ասաց, որ այս թանգարանում ամփոփված է տառապանքի, բայց նաեւ վերապրումի ու վերածնունդի պատմությունը:
«Այս թանգարանը նաեւ հարցադրում է աշխարհին առ այն, որ Թուրքիան կշարունակե անպատիժ մնալ: Այս թանգարանը նաեւ պիտի պատասխանե հարցին, թե ինչպես հայերը վերապրեցան»,- ասաց Խտըշեանը:
Ելույթներ ունեցան նաեւ թանգարանի աշխատանքների ֆինանսավորումը ստանձնած Ալեքքո Պէզիկեանը, ՀՀ Սփյուռքի նախարարը, Ջբեյլի քաղաքապետը, Լիբանանի մշակույթի նախարարն ու մարոնիտների Պշարա Ռայի պատրիարքը:
«Նման թանգարանի կառուցումը ապացույցն է հայության զարթոնքին եւ ցեղասպանությունից ավելի հզոր լինելուն: Աշխարհի համար փաստ է, որ հայ ժողովուրդը ցեղասպանությունից ուժեղ է, քանի որ Հայոց ցեղասպանությունից ճողոպրվածներով հայ ազգը կարողացավ կերտել եկեղեցի ու պետություն»,- ասաց Ռայի պատրիարքը:
Արամ Ա. «Այս հուշարձանը մեզ համար անլռելի զանգակատուն է»
Հայոց ցեղասպանության որբերի թանգարանի բացումից հետո, երեկոյան, Բիքֆայայի Սուրբ Աստվածածին վանքի շրջափակից ներս, նորոգված եւ ընդարձակված Նահատակների հրապարակում հայ հոգեւորականները Արամ Ա Վեհափառի նախագահությամբ կատարեցին Սրբալույս մյուռոնի օրհնության արարողություն` նվիրված Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին, նրանց շարքում այն մանուկների, ովքեր ընկան մահվան ճանապարհին:
«Սովորական պահ չէ այս պահը,- դիմելով բազմությանը ասաց Արամ Ա-ն: Այս հուշարձանը մեզի համար անլռելի զանգակատուն է: Մեր ժողովուրդի զավակները ուր որ ալ գտնվին, միշտ պետք է պահանջեն մեր ազգային իրավունքները»:
Արարողությունը ընթացավ Արամ Ա-ի ու մասնակից եպիսկոպոսների` Աստվածաշնչի ու աղոթքների ընթերցումներով, որով հայ հոգեւորականները աղերսում էին աստվածային օրհնությունն ու Սուրբ Հոգու ներգործությունը: Բացվեց սրբալույս մյուռոնի կաթսայի կափարիչը եւ արարողապետ Թորգոմ վրդ. Տոնոյանի հրավերով եպիսկոպոսները մատուցեցին անուշաբույր վարդի յուղն ու բալասանը, որ հատուկ աղոթքների ընթերցումով Նորին Սրբությունը խառնեց նոր մյուռոնին: Ապա Արամ Ա-ն մյուռոնին խառնեց Սուրբ Էջմիածնի մեջ օրհնված մյուռոնը` ի նշան Հայ եկեղեցու անքակտելի միության:
Արամ Ա-ն մյուռոնն օրհնեց Սուրբ Լուսավորչի աջով` իր շուրջն ունենալով 12 եպիսկոպոսների: Մայր Աթոռի միաբաններից Վարդան եպիսկոպոս Նավասարդյանը ընթերցեց Ամենայն Հայոց հայրապետ Գարեգին Բ-ի գիրը` եղբայրական սերը առ Արամ Ա:
Աղոթք ու երգ 1915-ի զոհերի հիշատակին
Մյուռոնօրհնեքի հաջորդ օրը` հուլիսի 19-ի առավոտյան Անթիլիասի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ Մայր տաճարում, նախագահությամբ Արամ Ա. Վեհափառ Հայրապետի, մատուցվեց Սուրբ եւ Անմահ պատարագ, որի ավարտին նոր օրհնված սրբալույս մյուռոնով կատարվեց ջրօրհնեքի արարողություն:
Նույն օրը երեկոյան հոգեւոր պետերը, պաշտոնյաներ ու բազմաթիվ լիբանանահայեր կրկին բարձրացան Բիքֆայա, բաց երկնքի տակ լսելու հայ ժողովրդի ձայնը:
Սոպրանո Հասմիկ Պապյանի եւ բաս Բարսեղ Թումանյանի հոգեթով ձայնը լիբանանահայ երաժշտասեր հասարակությանը ստիպեց երկարատեւ ծափահարություններ ու «բրավո»-ներ: Հաճախ չէ լիբանանահայ համայնքը հնարավորություն ունենում կենդանի ունկնդրել համաշխարհային բեմեր նվաճած նման բարձրակարգ երգիչների կատարումներ:
Երաժշտական երեկոն` նվիրված Հայոց ցեղասպանության 100-ամյակին, ներառել էր ամենատարբեր կատարումներ Կոմիտասից, Սայաթ-Նովայից, Էդգար Հովհաննիսյանից, Առնո Բաբաջանյանից, Տիգրան Չուխաջյանից եւ Արամ Խաչատրյանից:
Երգացանկում ներառվել էին «Հայրենիքիս հետ», «Երեւան-Էրեբունի« (դուետ), ինչպես նաեւ մեներգեր` «Իմ չքնաղ հայրենիք», «Ես կցանկամ», «Իմ հայրենիք», «Սարդարապատ» (Բարսեղ Թումանյան), «Քելե քելե, հոյ նազան», «Ես քո ղիմեթն», «Հայաստան», «Կիլիկիա» (Հասմիկ Պապյան):
Վերջին երգը Պապյանը կատարեց երեկոյին ներկա հանդիսատեսների մի մասի ընկերակցությամբ, որոնց թվում` Արամ Ա-ն:
Համերգը կայացավ Բիքֆայայի Սուրբ Աստվածածին վանքի պատերից ներս` բաց երկնքի տակ, մասնակցությամբ Բեյրութի սիմֆոնիկ նվագախմբի եւ գեղարվեստական ղեկավար, դիրիժոր Հարութ Ֆազլյանի:
ԹԱԹՈՒԼ ՀԱԿՈԲՅԱՆ
Լրագրող, Հայկական ուսումնասիրությունների ԱՆԻ կենտրոն
Հատուկ` «Ազգ»-ի համար, Բեյրութ
ԱԶԳ, 24 հուլիսի, 2015թ., http://www.azg.am/AM/2015072409
